Band. Jaargang 11

[p. 193]

Het Reizend Museum van de Unesco in Belgisch-Kongo
Reproducties

HET verleden leeft in ons, verdoken soms maar onsterfelijk. En als de tijden rijp zijn bloeit het weer op uit ervaring, oude overlevering, documenten en geschriften. De drang naar kennis, die de mens bezielde bij de ontdekking van zichzelf, zijn evenmens en de vijf continenten is immers steeds gepaard gegaan met het streven om de verworven kennis vast te leggen en te vermenigvuldigen ten bate van gemeenschap en nageslacht. Van de simpele vijftiende eeuwse incunabels met hun stroeve beelden lettervormen tot de zuivere weergave van de huidige ‘long playing’ phonoplaten werden aldus, in éénzelfde drang naar behoud, een reeks procédé's geschapen die voor doel hadden het heden in stand te houden en te bewaren voor de toekomst.

Hout en koper waren de eerste dragers en vermenigvuldigers van waarheid, schoonheid of het goede woord. De weerbarstigheid van het hout legde de eerste prent- en tekstensnijders strenge beperkingen op wat lijnvoering en nuance-weergave betreft. De beelden der alleroudste psalmboeken en brevieren zijn direct, op de man af en ontroerend in hun eenvoud. In hun streven naar een vrijere behandeling en grotere nauwkeurigheid van uitdrukking wendden de vervaardigers van de voor de ontdekking van de wereld zo belangrijke atlassen en landenbeschrijvingen met afbeeldingen zich tot het koper, waarin met de burijn de omtrekken van landen en zeeën zowel als van stadsafbeeldingen gedreven werden. De techniek waarmede Mercator zijn kaarten in het metaal stak was een uitloper van deze waarmede de wapensmeden hun oorlogstuigen sierden en goudsmeden hun motieven in de edele stof dreven.

De uiterste verfijning werd echter slechts bereikt wanneer Albrecht Dürer, een goudsmidszoon, die de eerste bewust streefde naar een harmonische eenheid van stijl en techniek, ten einde de graveerkunst uit haar ondergeschikte positie van dienstmeid der wetenschap te verheffen tot een zelfstandig uitdrukkingsmiddel, tijdens zijn reis door de Nederlanden, te Antwerpen een zekere Meester Lucas ontmoette, ‘ein kleins Männlein und bürtig von Leyden aus Holland’, zoals hij zegt in zijn reisbeschrijving. Het kleine mannetje, Lucas van Leyden, een onzer grote Renaissanceschilders, had een ‘etswater’ op punt gesteld dat toeliet de fijnste, met de etsnaald op het koper geschreven lijnen, uit te bijten en de meest subtiele schakeringen uit de plaat te halen. De samenwerking van deze verfijnde kunstenaar met de Duitser, die zijn, bij het ornamenteren van kanonnen verworven techniek van etsen op metaal, ten dienste stelde van het nieuwe chemische procédé (een van zijn beroemdste etsen stelt een kanon voor),

[p. 194]

ligt aan de basis van het nu eens serene dan weer bruisende oeuvre in zwart en wit van de grootmeesters der etskunst. Niets stond thans nog de verspreiding op grote schaal in de weg, zowel van oorspronkelijk werk als van nauwkeurige reproducties van meesterstukken der schilderkunst.

Antwerpen waar, bij de wende der zestiende eeuw, het economisch verval met een ongekende culturele bloei vergezeld ging, werd dra het centrum van een enorme industrie die de wereld overstroomde met een lawine van keurige etsen. Het geslacht Galle voorzag de katholieke wereld van onuitputtelijke voorraden religieuze voorstellingen terwijl Hieronymus Cock, om maar de bekendste te vermelden, de schilderijen van Breughel in prent bracht en aldus niet weinig bijdroeg tot diens vermaardheid en die van andere italianiserende kunstenaars. Rubens, van wie men amper een enkel met eigen hand geëtst plaatje kan aanwijzen, en Van Dijck schaarden rond zich groepen van etsers met opdracht hun werken in het koper te bijten en te vermenigvuldigen.

Het zou te ver leiden alle latere technieken te vermelden, die door steeds meer geraffineerde technische vorderingen, niet alleen toelieten schilderijen, maar ook potlood-, krijt- en gewassen tekeningen min of meer natuurgetrouw te reproduceren. Zij werden trouwens sedert de twintigste eeuw op de achtergrond gedreven door de photo-mechanische procédés.

De uitvinding van Daguerre heeft niet enkel op haar actief het thans vergeelde portret van grootvader met bolhoed en regenscherm voor 'n geschilderde arcadische achtergrond, omlijst met bloempotten op voetstuk, maar kan thans eveneens bogen op de haast nauwkeurige reproductie in kleuren van de werken van oude en hedendaagse meesters en als laatste nieuwigheid, op het verfilmen van het ontstaan van het werk van moderne kunstenaars. De veelkleurendruk waarmee Seeman en Piper in Duitsland bij hun vulgarisatiewerk lofwaardige resultaten bereikten, werd verbeterd door de heliogravure waarin Braun in Frankrijk zijn prachtige reproducties uitvoerde en die op dit ogenblik tot de volmaaktheid wordt opgevoerd in het procédé aangewend door de Zwitserse Skira-uitgaven voor hun monumentale reeks ‘Peinture, Couleur, Histoire’.

De thans in de kolonie vertoevende prentenverzameling van de Unesco, die met medewerking van Band, de Vlaamse Vriendenkringen en de U.A.A.L., uitgestald zal worden in verschillende centra van de kolonie, is een resultante van deze vijf eeuwen zoeken naar vermenigvuldiging en verspreiding van schoonheid.

Zij omvat een uitgebreide keuze van meesterwerken uit verschillende cultuurgroepen en tijdperken. De verzameling mag disparaat lijken, zij geeft niettemin een kleurig beeld van wat op gebied van schilderkunst sedert de middeleeuwen tot de negentiende eeuw werd tot stand gebracht. Zij is een inleiding tot eventueel latere, meer gespecialiseerde en uniforme tentoonstellingen, gewijd aan bepaalde scholen of zelfs aan bepaalde meesters. Men kan er in elk geval reeds nu een kern van werken van de Vlaamse Primitieven in onderkennen. Onze oude meesters zijn namelijk in deze reeks van 40 prenten met 7 werken vertegenwoordigd.

[p. 195]

Jan Van Eyck, de grootmeester waarmee de bloeiperiode van de Vlaamse Primitieve kunst geopend wordt, troont er met de Madonna van Autun, en Pieter Brueghel, de niet minder grote waarmee deze periode besluit en de volgende ingeluid wordt, met twee van zijn allerbeste landschappen: de Herfst en de Winter. De meesters die leefden en werkten in het tijdperk dat door deze twee kunstenaars omlijst en bekroond wordt zijn vertegenwoordigd door Petrus Christus, Memling en Jeroen Bosch. Wat al dadelijk opvalt is dat de inrichters er naar gestreefd hebben zeer representatieve en geen allicht te zeer gekende werken uit te stallen. De veel gereproduceerde luiken van het Lam Gods en van de Madonna van Van der Paelen werden terzijde gelaten voor een stille Madonna, vol van de strengheid en de statigheid van Van Eyck. De te bekende Boerenbruiloft en Boerenkermis, die Brueghel de zo misplaatste roep van drollige kerel bezorgde, zijn hier op gelukkige wijze vervangen door twee grimmige landschappen waarin mensen vluchten tussen naakte, verwrongen bomen onder drukkende of stormachtige luchten, die de gifgroene hemel van de Kindermoord of de gekwelde uitspansels van de Triomf van de Dood of de Zeestorm oproepen. De liefelijke sierlijkheid van de Vlaamse middeleeuwse kunst komt tot uiting in de bevallige intimiteit van Maria met het Kind en haar realisme in het Portret van een Jonge Man van Memling. Een voorloper reeds van de onrust en de verschrikking van de beroerde zestiende eeuw is Jeroen Bosch met zijn analytische, anecdotische Goochelaar, uitgevoerd volgens de hem eigen vlak-lineaire compositie en opvatting, die tot haar paroxysme gedreven werd in de uitbeelding van het janhagel in zijn beroemde Kruisdraging. De Legende van St Eligius en Godeberte, een werk van de kleinere meester en navolger van Van Eyck, Petrus Christus, is geschilderd onder diens onmiddellijke invloed.

Voegt men daarbij de Aankomst te Bethlehem van Cornelis Massys evenals een studie en een portret van Rubens, dan heeft men wat deze tentoonstelling aan Vlaamse Kunst te bieden heeft.

Prachtige werken uit de Italiaanse, Nederlandse, Spaanse, Duitse, Franse en Russissche scholen vervolledigen deze uitstekende verzameling.

Is de kleurenweergave niet altijd volmaakt, dan zullen deze reproducties niettemin uit didactisch oogpunt, wat toch het eerste opzet der inrichters was, uitstekende diensten bewijzen. Zij zullen voordelig kunnen aangewend worden tot het vervangen in de huiskamer (want zij kunnen ter plaatse besteld worden) van de langs de straten gevente producten van onze inlandse kunstenaars, de kwalijk verteerbare ‘vaas met bloemen’ van sommige zondagschilders of het ingelijste, uit een voorbeeldig weekblad gescheurde Angelus van Millet.

Niettegenstaande alle onvolmaaktheden eigen aan de mechanische weergave van gekleurde kunstwerken zijn de bereikte resultaten prachtig te noemen.

J. Gijsbrechts