Baghijnken van Parijs. Oock is hier by ghedaen die wyse leeringe die Catho zijnen sone leerde
(1860)–Anoniem Baghijnken van Parijs–
Auteursrechtvrij
[pagina VII]
| |
[Inleiding]Om te voldoen aen eene der bepalingen van de Wetten onzer maetschappy van Vlaemsche Bibliophilen, wordt aen de leden een nadruk geleverd van een onzer oude volkboekjens. Dat dit in vroegere tyden zeer dikwijls ter pers moet gelegd zijn, blijkt hier uit, dat ik er tot drie verschillende uitgaven kan van opnoemen; maer zonderling genoeg, van elke dezer is my slechts één enkel exemplaer bekend. 1. Op de koninklyke bibliotheek te 's Gravenhage berust er een, doch zonder naem van drukker of aenwyzing van jaer. Volgends dit exemplaer leverde de heer V. uit Leiden (Professor Van Vloten), in den Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaer 1853, D. II, bl. 50-55, eenen herdruk | |
[pagina VIII]
| |
van het Begijntjen van Parijs. Of in het haegsche origineel deze legende door de Wijse leeringhe van Cato gevolgd wordt, zoo als in de twee andere, heeft professor Van Vloten niet opgegeven. Ook kan ik geene verdere byzonderheden omtrent deze uitgave mededeelen. 2. Baghijnken van Parijs. Oock is hier by ghedaen die wijse leeringe die Catho zijnen Sone leerde. t'Hantwerpen. By Hieronymus Verdussen, op onser Liever Vrouwen Kerckhof, inde X Gheboden 1605. In-12o van 16 ongec. bladen of 32 bladzyden, in onze oude dietsche letter. Het titelblad is versierd met eene houtsnede verbeeldende een begijntjen zittende by eenen boom op hare kniën. Aen haer verschijnt, in eenen strael van licht en met eene doorne kroon omringd, het kindeken Jesus, hetwelk den wereldbol draegt. Het Bagijnken van Parijs loopt tot aen blad 11 recto. Op de keerzyde van dit blad staet de geestelyke goedkeuring door Simon de Planen gegeven. De Wijse leeringhe van Catho begint blad 12 en loopt tot 16 recto. Op het verso van dit laetste blad komt nog eene houtsnede, door eene bekwamere hand dan die van den titel uitgevoerd, en verbeeldende Maria Magdalena zittende voor eenen gekruisten God op eene knielbank. Op den voorgrond liggen een doodshoofd, roede, geesel, enz. Den tekst van dezen druk heb ik gevolgd. Het exemplaer is, zoo wel als het volgende, in mijn bezit. 3. Bagijnken van Parijs, noch is hier by ghedaen die | |
[pagina IX]
| |
wijse Leeringe, die Catho zijnen Sone leerde. t'Antwerpen, by Pauwels Stroobant, inde Cammerstraet, inden witten Hasewint. In-12o van 12 bladen of 24 bladzyden, insgelyks in oude dietsche letter. De titelplaet is eene nabootsing van die welke op den druk van 1605 voorkomt. Het Bagijnken eindigt met blad 8 verso; dan begint de Leeringhe van Catho, die tot aen blad 12 verso voortloopt. Hieronder staet de goedkeuring: Dit boecxken is gevisiteert ende geapprobeert byden eerweerdigen Heer Symon de Planen. Het boekjen is zonder jaer, en het valt moeijelyk met juistheid te bepalen, wanneer het van de pers kwam. Het is in allen gevalle ettelyke jaren jonger dan de druk by Verdussen van 1605. Wel is waer, reeds in 1596 was er een Pauwels Stroobant als meester ingeschreven in de St. Lukas-gilde te AntwerpenGa naar voetnoot(1). Deze woonde in den Witten Hazewind op de Lombaerde vest; doch Pauwels Stroobant drukte ook nog in 1669; hy was alsdan woonachtig in den Witten Hazewind, in de Cammerstraet. Hy was waerschijnlyk een zoon van den voorgaenden, vermits het geheel onwaerschijnlyk, is dat een en dezelfde Pauwels Stroobant van 1596 tot 1669, dat is gedurende drie-en-zeventig jaren, zoû gedrukt hebben. Het boekjen zal dus by dezen laetsten van de pers zijn ge- | |
[pagina X]
| |
komen, en zulks misschien omtrent het jaer 1660; want ouder ziet het er niet uit. Dat er later nog andere drukken van de XVIe of de XVIIe eeuw van het Begijnken zullen ontdekt worden, laet voor my geenen twyfel; maer al wie eenigs zins met onze letterkunde van vroegere dagen bekend is zal dadelyk bemerken, dat die legende in een veel vroeger tijdvak, en waerschijnlyk, naer ik gis, in de XIVe eeuw berijmd werd. Het is waer, tot hier toe heeft men geenen ouden handschriftelyken tekst ontdekt; maer er is zoo veel van onze oude letterkunde verloren gegaen, en verder is er ook zoo veel, hetwelk ons slechts in drukken van de XVe of de XVIe eeuw bewaerd is gebleven. Als een stellig bewijs dat er vroeger een oude nederlandsche tekst bestaen heeft, kan ik hier opgeven dat het reeds zeer vroeg uit onze tael overging in het neder-duitsch of nederrijnsch. De duitsche geleerde Oskar Schade heeft vóór eenige jaren in eene verzameling van geestelyke gedichten uit de XIVe en XVe eeuwen van den Neder-RijnGa naar voetnoot(1) het Begijnken van Parijs opgenomen. ‘Das gedicht’ zegt hy, ‘wird erst im 15. jhdt enstanden sein, villeicht ist es übertragung eines niderländischen, aber auch als solche bleibt es lerreich. Die sage sal nach str. 136 aus Gregorius genomen sein, ich weiss aber nicht aus welchem, ob aus | |
[pagina XI]
| |
Gregorius Magnus oder Gregorius Turonensis. Beider werke habe ich durchgesehen, aber nichts hier auf bezügliches gefunden.’ Schade brengt het stuk slechts tot de jaren veertien honderd te rug; doch ik denk dat men het eene eeuw hooger mag doen opklimmen. De nederrijnsche tekst, daer ik later op te rug kom, verschilt hier en daer van de onze, en is ook eenigs zins vollediger. Schade gebruikte voor zyne uitgave het eenig bekende exemplaer van éénen druk, zonder aenwyzing van naem of jaer, doch waerop men aen het einde leest: Gedruckt tzo Coellen up den Eygelstein. De duitsche geleerde vermeent hieruit te mogen opmaken, dat het by Heinrich von Neuss, die in het eerste kwart der zestiende eeuw binnen gemelde stad drukte, van de pers is gekomen. Het is een klein quarto van tien bladzyden, die geene cyfers dragen. De titel luidt: Van dem begyngyn van parisz. Daeronder is eene houtsnede verbeeldende eene kamer, alwaer zich twee vrouwen bevinden, waervan de eene eenen gekruisten God in de hand houdt. Aen den wand hangt een nonnengewaed. Bovenaen op de keerzyde van den titel begint het gedicht, hetwelk zonder afdeeling in strofen gedrukt is. Ten slotte volgen eenige regels in proza. De rugzyde van het laetste blad verbeeldt den dubbelen arend zonder kroon, en met eenen schild op de borst, waervan het bovenste veld ledig is; in het onderste staen drie kroonen. Dat de legende van Het Begijnken van Parijs eene eervolle plaets verdient tusschen de middeleeuwsche gedichten, | |
[pagina XII]
| |
zal niemand ontkennen. Reeds zegde professor Van Vloten vóór ons: ‘Het innig geloof, de vaste overtuiging, het onwankelbaar besluit der Maget jonc
die Jesum hadde uutvercoren,
en in spijt van al de verlokkingen der wereld en des rijkdoms, de tranen en gebeden harer moeder en verwanten, hem niet verlaten wou, treffen in de ongekunstelde, maar roerend eenvoudige voorstelling van den middeleeuwschen dichter door hare innemende bevalligheid, en maken het beeld dat deze ons schetste, tot een waardig wederpaar van het kristelyk, teedere en bevallige Sultans-Dochtertjen.’ Zonderling is het, dat Hoffmann van Fallersleben in zijn Uebersicht der mittelniederländischen DichtungGa naar voetnoot(1), hetwelk eenigs zins aenspraek maekt op volledigheid, geen gewag maekt van het Begijntjen. Ik zegde reeds dat ik by dezen herdruk de uitgave van 1605 volgde. Hierachter heb ik nochtans de afwykende lezingen gegeven van het exemplaer, dat by Pauwels Stroobant het licht zag; maer deze zijn in 't algemeen onbeduidend. Aen andere laet ik het over, om verder dezen mynen tekst te vergelyken met dien welken professor Van Vloten in den Konst- en Letterbode bekend maekte, en met den nederrijnschen door Schade medegedeeld. Deze laetste komt nader by dien van het haegsche exemplaer dan by dien van de onze. Zoo zijn in myne beide exemplaren de volgende regels | |
[pagina XIII]
| |
weggelaten, welke aen het slot voorkomen, en ook in den keulschen druk overgingen: Sinte Gregorius seyt voerwaer,
ende heeft openbaer bescreven,
dat die moeder ende dochter,
beide sijn ten eewighen leven;
die goede sinte Gregorius,
die geeft aflaet voerwaer,
vier M. daghen ende C. iaer,
Gode ende der Maghet ter eren,
ende al sijn veghevier quijt,
die dit in 't herte heeft,
des daechs tot enigher tijt. -
Nu maect ons, God, van sonden quyt!
Amen.
Dat vroeger by ons een oudere tekst bestaen heeft lijdt geenen twyfel, en dat die van den keulschen druk naer eenen anderen nederlandschen dan dien welke ons bekend zijn, is overgebracht, schijnt insgelyks vast te gaen. Waerschijnlyk zijn er uit onze drie teksten eenige regels weggevallen, die in dien van Oskar Schade voorkomen, en die ik dus, om die veronderstelling alhier bl. 5, 6, 8, 15 en 18 heb aengestipt. Terwijl men by ons leest: - ‘Moeder, siet aen den laster groot,
die hadde mijn alderliefste lief:
want daermen honden te villen plach
ende onreynicheyt te pleghen,
daer wert mijn alderliefste lief
aent cruyce ghesleghen.
| |
[pagina XIV]
| |
heeft het nederrijnsch: Moder, seit an den laster groit
den hadde min alreliefste lief:
dair men die perde und honden villen duit
und zo hangen plach manigen dief.
Ind alle besten zu villen plach
ind alle vuilheide zo dragen,
dair wart up den gueden vridach
min lief an ein eruiz geslagen.
En wat verder, in plaets van: Sijn moeder gaf hem een doeckelkijn,
daer sy haer kint sach hanghen bloot:
dat quetste haer herte ende sin.
luidt het: Maria sin lieve moeder gaf in zer noit
al umb sinen lif ein doiehelgin.
Sie sach ir lieve kint hangen naket und bloit:
sie en mocht niet bedroefder sin.
Bl. 8 staet hier: ‘Soo moet uwen rooden mantel af
al om die minne van Gode.
De oude keulsche druk heeft vier verzen: Soe doe af den swarzen hoeken dan
und umb die liefde van goede
soe doe dezen harden grauwen rok an
und dairzo haet Godes geboede.
| |
[pagina XV]
| |
Bl. 15 luidt het by ons: Soo blijft tot Gode, maghet ionck
want daer en is Bagijn in al 't Convent
van dusdanighen moede.
In het nederrijnsch leest men: Sus blive zo Gode, maget iunk:
unser here Got neme dich in sine hoide.
It en es ghein begine in al dit convent
van al susdanigen moide.
En eindelyk bl. 18. Quaem die soete Jesus tot my
mijn herte soude sijn wooninge sijn
Het nederrijnsch heeft daer voor: Queme der sueze Jesus bi mich
min lief min lieve minnichin,
wer min hert ein hemelrich,
dat soulde sin wonunge sin.
Tot dus verre hetgeen in onzen tekst te kort is. Op eene plaets echter, en wel bl. 6, alwaer ik gedrukt heb: - ‘Moeder, des en doe ick niet.
heeft de keulsche druk niets ter aenvulling. Het is onzeker of er hier by ons drie regels ontbreken, dan of dit vers als overtollig kan worden beschouwd en dus weggelaten. | |
[pagina XVI]
| |
Dit weinige zy genoeg voor hen, die ons later eenen kritischen tekst van het Begijnken willen leveren. Men verlieze niet uit het oog, dat onze uitgaef slechts voor Bibliophilen bestemd is. Op de beide drukken, die ik van dat gedicht bezit, volgt de Wijse leeringhe van Catho, die waerschijnlyk daer slechts bygevoegd werd, om het boekjen wat dikker te maken, en wat meer aenzien by te zetten. Zeer bekend is in onze letterkunde Die dietsche Catoen of de Boec van Catone, zoo als men het wil noemen, waervan professor Jonckbloet ten jare 1845, onder eerst gemelden titel eenen kritischen tekst bezorgdeGa naar voetnoot(1), en ons medelid de heer Dr D.J. Vander Meersch, het volgende jaer, onder den tweeden, eenen keurigen druk voor onze Maetschappy van Vlaemsche Bibliophilen in het licht gafGa naar voetnoot(2). Sedert zijn er nog fragmenten van het zelfde leerdicht ontdekt en bekend gemaekt door M.L.Ph.C. vanden BerghGa naar voetnoot(3) en door Dr J.H. HalbertsmaGa naar voetnoot(4). De verzen, die achter het Begijntjen van Parijs voorkomen, moeten ook slechts als een gedeelte van het werk worden beschouwd, en kunnen, by eene nieuwe uitgave, ter vergelyking der onderscheidene teksten gebruikt worden. C.P. Serrure. Gent, December 1859. |
|