Dat baghijnken van Parijs

[p. 29]

Bijlagen

I. Bibliografie

Van de vele drukken die er van het Bagijnken van Parijs ongetwijfeld bestaan moeten hebben, zijn er slechts zeer weinige bewaard, en deze elk slechts in een enkel exemplaar¹. De Nederlandse tekst is overgeleverd in één incunabel, één 16de-eeuwse en twee 17de-eeuwse drukken. Wij geven hiervan de navolgende beschrijvingen:

1 Het boekje staat op de index van de bisschop van Antwerpen van 16 April 1621 (Mone, Uebers. 17).

A. Baghyken van || parys || [houtsnede: een gekroonde figuur op een troon, met een scepter in de hand].

Boven de y van Baghyken is een streepje met de pen aangebracht ter aanduiding van de verkorting. In klein 8^o, 14 bladen, ongepagineerd, het eerste vel zonder signatuur (8 bladen), het tweede (zes bladen) alleen met de signatuur bij. De houtsnede van de titel is op de laatste pagina herhaald. Geen custoden. 19 of 20 regels op een bladzijde; alle beginkapitalen der verzen gerubriceerd. Zonder plaats, jaartal of drukkersmerk; vermoedelijk gedrukt door Chr. Snellaert te Delft, omstreeks 1490 (zie Campbell, Annales, n^o 215; Gesamtkatalog der Wiegendrücke dl. 3, blz. 593, n^o 3765.).

Het enig bekende exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

B. Dat Beghijncken van Parijs (gevolgd door den dietschen Cathoen). Antwerpen, Jan van Ghelen.

Zie Nijhoff-Kronenberg III, Inl., n^o 090. Een nauwkeurige beschrijving is niet mogelijk, daar het enig bekende exemplaar berust in de bibliotheek van de hertog van Arenberg (Nord-kirchen), die niet toegankelijk is.

[p. 30]

C. Baghijnken || van Parijs. || Dock is hier by ghedaen die wyse leeringe || die Catho zijnen Sonen leerde. || [houtsnede] || T'Hantvverpen. || By Hieronymus Verdussen / op onser lieuer Vrouwen || Kerckhof / in de X. Gheboden. 1605. Klein 8^o, 16 bladen, ongepagineerd, gothische letter.

(Beschrijving volgens Serrure in zijn uitgave, p. viii, naar het toenmaals in zijn bezit zijnde unieke exemplaar. Waar dit gebleven is, is niet bekend; in zijn Catalogus (Brussel 1872) komt het niet voor en het berust niet in een der Belgische bibliotheken¹. De houtsnede beschrijft hij aldus: ‘Het titelblad is versierd met eene houtsnede verbeeldende een begijntjen zittende by eenen boom op hare kniën. Aen haer verschijnt, in eenen strael van licht en met eene doorne kroon omringd, het kindeken Jesus, hetwelk den wereldbol draegt.’ Niet vermeld in Bibliotheca Belgica).

1 Volgens vriendelijke mededeling van de HH. Dr. Apers te Gent en M. Hoc te Brussel.

D. Baghijnken van Parijs, noch is hier by ghedaen die wijse Leeringe, die Catho zijnen Sone leerde. t'Antwerpen, vy Pauwels Stroobant, inde Cammerstraet, inden witten Hasewint. In 12^o, 12 bladen.

(Beschrijving als voren. ‘De titelplaet is eene nabootsing van die welke op den druk van 1605 voorkomt’. Volgens Serrure gedrukt ‘omtrent het jaer 1660; want ouder ziet het er niet uit’. Waar zijn ex. gebleven is, is niet bekend; de Kon. Bibliotheek te Brussel bezit een tweede ex. Niet in Bibliotheca Belgica).

Van de nederduitse tekst zijn vier handschriften bekend en drie drukken. In de stadsbibliotheek van Hamburg bevindt zich een hs., afkomstig uit het Hamburgse begijnhof en geschreven in het begin van de 16de eeuw. De Lübeckse stadsbibliotheek

[p. 31]

bezit twee hss. uit de 15de eeuw, die nog niet onderzocht zijn. In een Oldenburgs gebedenboek, waarin stukken uit verschillende tijd zijn bijeengebonden, komt een vrij sterk vervormde tekst voor, die uitgegeven is door A. Lübben in zijn Mittelniederdeutsche Gedichte (1868), p. 1-17 (zie W. Stammler, Die deutsche Literatur des Mittelalters, Verfasserlexikon i, 183).

De drukken zijn:

Van dem begyndechyn || van Parijs || [houtsnede].

Zonder plaats en jaar. 10 bl. 4^o. Op bl. 10 v^o het drukkersmerk van Heinrich von Neuss, die het omstreeks 1510 gedrukt moet hebben (Borchling-Claussen, Niederd. Bibliographie n^o 479). Slechts twee volledige exemplaren zijn bewaard.

Van dem begyn || gyn van parisz || [houtsnede].

10 ongepagineerde bl. 4^o. Op bl. 10 r^o: Gedruckt tzo Coellen vy dem Eygelsteyn d.i. bij Heinrich von Neuss, omstreeks 1512 (a.w., n^o 510).

Naar deze druk werd de tekst uitgegeven door O. Schade, Geistliche Gedichte des XIV. und XV. jarhunderts vom Niderrhein (1854), p. 333-356.

Een derde Keulse druk, die eveneens uit het eerste kwart van de 16de eeuw moet dateren, trof ik aan in een veilingcatalogus van het Internationaal Antiquariaat te Amsterdam; veiling van 21-23 Maart 1938, waar hij onder n^o 1062 aldus beschreven staat:

Eyn schoen kürtzwylich lesen van dem Beghyngin von Parisz (Köln) Anth. Keyser. 4^o.

‘Avec belle gravure de titre, grav. s. bois dans le texte et grande marque d'imprimeur’.

Waar dit exemplaar gebleven is, kon het Int. Antiquariaat mij niet mededelen.

[p. 32]

II. Tekstkritiek en nadere toelichtingen

Zoals in de Inleiding is uiteengezet, is de overlevering van de tekst vrij gebrekkig en moest van het samenstellen van een geheel kritische tekst worden afgezien. Met behulp van de nederduitse teksten kon de lezing op enkele plaatsen verbeterd worden; hiervan volgt nu de verantwoording, waarbij tevens enkele nadere toelichtingen worden gegeven. Met SG wordt aangeduid de tekst die door O. Schade in de bundel Geistliche Gedichte des XIV. und XV. jarhunderts vom Niderrhein in 1854 werd uitgegeven; met L die welke A. Lübben in zijn Mittelniederdeutsche Gedichte (1868) heeft meegedeeld.

11 doer haer edelheit, SG beter: ‘durch die liefde van goede’ (God); L: ‘bat eer vmme de godes hulde, dat se se doer er edelheit saen’.

Na vs. 48 ontbreekt een strofe; in SG zijn daarvan twee regels overgebleven:

Und besie dich in den spiegel blank
----------
und laiz faren so sware gedank

Bij L ontbreekt deze strofe ook geheel.

72 Merkwaardig is het rijm siele - prielen; er zijn mij geen andere plaatsen bekend van priel met ī voor priëel (vgl. trouwens in onze tekst vs. 372, met prieel). Het Nd. heeft sele / priele bij SG, zele/proyele bij L. Dit zou pleiten voor prioriteit van de nd. tekst.

Na regel 87 ontbreekt een vs., rijmende op lief. SG heeft:

und zo hangen plach manigen dief

Ook de volgende strofe is onvolledig; SG is eveneens corrupt.

[p. 33]

93 Vgl. bij SG:

und dat men im unwerdenkliche
den rok uiz allen sinen wonden zoich.

Voor iii ontbreekt een vers; SG heeft:

Maria sin lieve moeder gaf im zer noit
al umb sinen lif ein doichelgin.

117 choer rijmt niet op groot van vs. 115. Deze regels zijn blijkbaar een latere wijziging; SG heeft op deze plaats:

Moichte ich ir nu helfen dragen
ir bedroefelich liden groit
mit reuwen mit schreien und mit clagen,
soe enhedde ich ghein noit.

waarmee ook L ongeveer overeenkomt.

Vs. 122 is een latere toevoeging; 123-126 vormen een normale strofe: - heren in vs. 124 moet wsch. herten zijn; SG heeft:

Ich drage den sluzel van dem schate
mins herzens lief alle bloiz

en ook L heeft ‘myns herten’.

132 Enigszins corrupt; SG heeft:

dairaf steit mir min moit.

134 hoet hersteld, evenals in C.

148 ic bidde u ingevoegd, in overeenstemming met SG.

Na vs. 160 ontbreken twee regels; SG heeft:

Soe doe af den swarzen hoeken dan
und umb die liefde van goede
soe doe desen harden grauwen rok an
und dairzo haet godes geboede.

Vs. 174 en 175 staan in de tekst in omgekeerde volgorde; 174 is wsch. corrupt.

[p. 34]

Aan het begin van vs. 177 is blijkbaar uitgevallen: ‘si sprack’ (SG: ‘Sie spraich’). Voor bevaen heeft de tekst bewaen.

198 den soon ingevoegd volgens SG. In overeenstemming daarmee moet in vs. 200 gelezen worden: ‘Dat hi haer troester sy’; vgl. de volgende strofe.

209 Deze regel is wsch. corrupt; SG heeft:

Der sondach is nu verleden
ind der maendach komet hernae

Vs. 242 is een latere invoeging.

245 valsche ingevoegd volgens SG (in 243 moet het wsch. geschrapt worden).

284 Die: de tekst heeft Want die

Vs. 286-293 zijn ten dele corrupt. SG heeft (wsch. ook niet geheel correct):

Mit saichter selen bleif hei doit
und mit blodigen ougen.
ser durchwont was im sin heuft.
ich beclage sin minlich liden.

Mit bedroefdem herzen dat hei schre
ind mit roifendem munde.
sin dornencrone duit mir soe we
ind ouch sins herzen wonden.

In L is deze passage sterk uitgebreid.

307 vloet; de tekst heeft bloet.

315/317 wesen/vreden, een assonerend rijm; evenzo bij SG; L heeft voor 315 ‘bin ik vnledich mede’.

347 hadde; de tekst heeft haddē.

350 maget; de tekst heeft magec.

[p. 35]

366 hadde ruste; de tekst heeft hadder ruster (vgl. SG: hei enhadde der rasten niet).

Vs. 371 staat in de tekst op de plaats van vs. 374.

Vs. 380 staat in de tekst dubbel. De lezingen van deze strofen lopen nogal uiteen. SG heeft:

‘Junkfrauwe, ich enkan gheinen troist gewinnen,
ich sal mich selver wrechen,
ich sal dich alsoe sere doin minnen
dat dir din herze sal breichen.’

Bij Lübben, Mittelniederd. Gedichte, leest men (vs. 401 vg):

Ik wilt syner moder klaghen
de archeyt, di he my bedet,
men to ghenen daghen
en wil ik syner haven nicht.
Trost ze my neet van bynnen,
ik wil my zulven wreken;
ik wil en doen also mynnen,
syn herte scal eme tobreken.

383 ghij: de tekst heeft hij, maar alleen ghij geeft hier een goede zin; ghenen; de tekst heeft gheuen.

391 haven; de tekst heeft wille. Geëmendeerd naar SG. L heeft ook willen.

397-400 Deze strofe en de volgende tot vs. 425 om de andere hebben een ander rijmschema: het eerste en derde vs. rijmen, in plaats van het tweede en vierde.

410-412 Het rijm is onzuiver, ook bij SG (gewant / gank); L heeft ghewaden / trade.

416 sijn; de tekst heeft fijn.

417 tafelbaert; de tekst heeft tatelbaert.

[p. 36]

418 Dit vers staat in de tekst op de plaats van 415; het luidt daar; ‘Saphiren ende van dueren robbijn’.

428 ic; de tekst heeft icx, waarin de genitief -s overbodig is, omdat des volgt.

429 vg. De wending die het gedicht hier neemt met het spreken van Christus is zó plotseling dat men welhaast moet aannemen dat er iets ontbreekt. Toch zijn zulke plotselinge wendingen in de volksliederen heel gewoon, en in verband met vs. 463 is zij ook hier wel begrijpelijk: voor het begijntje in haar mystieke extase bestaat er geen tijd meer, en de tegenwoordigheid van Christus doet zich plotseling aan haar voor, zonder overgang uit haar voorafgaand stadium van verdieping in Zijn lijden. Ook bij SG en L is de verspringing even plotseling; na vs. 432 volgt bij SG echter nog:

Ich enwil niet lenger beiden schoine,
du bis mir in der lieve so getruwe.
ich sal dir upsezen ein gulden crone,
min allerliefste vrauwe.

en bij L:

dat scal zin iw loen;
gy syt my so ghetruwe,
ik scal iw sulven spannen eyn croen,
min alre leveste vrouwe.

446. Aan het begin is misschien uitgevallen ‘Si sprac:’, althans dit staat wel bij SG. Maar in de volksliedtrant kan dit ook wegblijven.

467. Dit vs. staat in de tekst na 468.

479 tide; de tekst heeft tijt, dat wij ter wille van het rijm gewijzigd hebben.

484 vg. Deze epiloog ontbreekt in de druk van 1605, maar hij

[p. 37]

moet toch wel als oorspronkelijk beschouwd worden, daar ook alle nd. teksten hem hebben. De naam van St. Gregorius wordt blijkbaar alleen genoemd om autoriteit aan het verhaal te geven; reeds Schade moest berichten dat hij noch bij Gregorius de Grote noch bij Gregorius van Tours iets had kunnen vinden dat er betrekking op had, en ook wij hebben bij een onderzoek mede van de middelnederlandse vertaling van de bekende Dyalogus (Dialogorum de vita et miraculis patrum italicorum et de eternitate animae libri IV) waaraan zovele exempelen ontleend zijn, niets kunnen vinden. Het was trouwens a priori onwaarschijnlijk dat het mystieke motief van ons verhaal bij deze oude schrijvers zou voorkomen.

490. In deze regel zijn twee verzen samengetrokken; SG heeft:

vier dusent dach aflaiz
ind dairzo hundert jair.

__________

Hierna laten wij nog de voornaamste varianten volgen uit de Antwerpse druk van 1605, die Serrure heeft uitgegeven.

	Incunabel		Serrure
3	wes	3	wat
10	door haer houde	10	ha er door houde
36	Nimmermeer in hoghen	36	Nimmermeer ghedooghen
40	ghedueren	40	dueren
47	iuwelen	47	iuweel
60	totter doot	60	tot in sijn doot
69	papen	69	priesters
71	meyden gaen	71	vermeyen gaen

[p. 38]

77	verladen	77	gheladen
81	sijn	81	wesen
91	Dat	93	Dwelck
94	lam	96	lammeken
100	mijn lijf	102	myn lief (een zinstorende fout!)
106	in uwer noot	108	in gheender noot
109	Doemen	111	Daermen
112	Daer	115	Want
117	der enghelen choer	120	der engelen schoot (rijm hersteld)
132	Daer om staet mi	138	Daer van staet
137	mynt	143	bemint
139	moet	145	sal
140	scheiden	146	scheeden (rijm hersteld)
142	in vreden	148	te vreden
143	ioncfrou	149	dochter
164	datse	172	dat hy
168	Een camer suster	176	Een arm suster
169	beden	177	bidden
180	of ghespinnen	188	oft spinnen
184	moet	192	wilt
185	liet	193	stelde
207	te wercken ghoet	215	te wercken
218	weelick	226	deerlijck
219	Daermen	227	Datmen
223	Hebdi	232	Haddy
233	voer hem liden	241	hem helpen liden
239	Hebdi	247	Haddy
246	vercoft	254	vercocht
257	voer wijn	265	in wijn

[p. 39]

265	in knyen ghebeden	273	in zijnen ghebeden
285	worde	293	werde
290	bleef si staen	298	bleef hy doot
293	sijn weelic misweynde	301	sijn deerlijck miswonde
296	suchten doet mi wee	304	suchten
297	weelick	305	deerlyck
302	En can volclaghen	310	Ick en can claghen
303	over welick	311	over deerlijck
305	Of haer dat herte weynde	313	Och! dat haer herte weende
312	Hebdi	320	Haddy
316	moeder sijn	323	moeder mijn
324	Hebdi	332	Haddy
343	iaer	351	iaren
344	dinghen	352	spijsen
346	die suster	354	die suyvere
347	Tot gode hadden si haer bewant	355	Tot Godt si haer bewant
349	Die si daer binnen vant	357	Die sy seer beminde/sy vant
353	lieven gode	361	hooghen Gode
357	altoes	365	altijt
358	have	366	gaven
362	Ontfaet dat goede	370	Ontfanckt o goede
366	lacy; - hadder ruster	374	lacen; - hadden te rusten
370	dat	378	dan
383	geeft hi	390	gheefdy
385	u dan soe doen	392	u doen
390	bracht	397	ghebracht

[p. 40]

404	waerden coninck rijck	413	waerdighen coninck (rijm ontbr.)
410	Pellen; - duer ghereide	419	Peerlen; - dierbaer ghereyen
412	trede	421	trade vroech ende spade
415	Het is	424	Hy is
425	van goude	434	goudijn
428	icx des	437	ick des
432	menigher enghelen	441	menichte der enghelen
433	wordt	442	wert
437	clincken	447	alle clincken
442	helt	452	is
447	mach dat	457	machse
453	sy in alleyne	463	sy haer alleyne
457	staet	467	staghet
464	Sendet wt	474	Seyndet nu
467	troeste	477	troestse
473	Ende mijns herten toren	483	Ende prijsen herten toren
483	hadt ick	493	hadde ick