Awater. Jaargang 7

[p. 26]

Inleiding op het werk
‘Ik ben het niet altijd met mijn gedichten eens’
De Zuid-Afrikaanse dichter Charl-Pierre Naudé
door Robert Dorsman

Foto: Fleur de Jeu

Charl-Pierre Naudé is een van de interessantste dichters uit Zuid-Afrika, ook al heeft hij maar twee dichtbundels op zijn naam: Die nomadiese oomblik (1995), en In die geheim van die dag (2004). Naudés debuut werd in de Zuid-Afrikaanse literaire wereld onthaald als een van de sterkste debuten in tien jaar tijd. In de recensies werd Naudé een ‘sterk dichter’, een ‘metafysische dichter’ genoemd, ‘verre familie van Donne’. Dit was een bundel die ‘de Afrikaanse dichtkunst hoop geeft’, omdat de dichter ‘een nieuwe verwijzingswereld creëert.’ In 1997 ontving Naudé (1958) voor zijn eersteling de belangrijke Ingrid Jonkerprijs. Zijn tweede bundel, In die geheim van die dag dus, leverde hem de Protea Poëzieprijs en de M-Net-prijs voor poëzie in het Afrikaans op. Gerrit Komrij nam in zijn grote bloemlezing van de dichtkunst in het Afrikaans, De Afrikaanse poëzie in 1000 en enige gedichten, maar liefst acht gedichten op uit Die nomadiese oomblik, wat veel is voor een debutant.

Naudé werd in Kokstad in de provincie KwaZulu-Natal geboren en groeide op in Durban en East-London, aan de Zuid-Afrikaanse kust. Na een studie letterkunde en filosofie aan de Universiteit van Stellenbosch vestigde hij zich als journalist in Johannesburg.

Naudé is niet helemaal onbekend in Nederland. In 2000 wijdde Poetry International in Rotterdam een vertaalproject aan zijn poëzie, waaraan werd bijgedragen door de Nederlandse dichters Judith Herzberg, Anne Vegter, Ed Leeflang, Bernlef en Willem van Toorn. Verder verschenen vertaalde gedichten van Naudé in De Revisor, Raster, Passionate Magazine en de Vlaamse bladen Revolver en de Poëziekrant. In 2007 verscheen in de Slibreeks bij stichting cbk Zeeland het bundeltje sien jy die hemelligame.

Er zijn zeker invloeden in het werk van Naudé aan te wijzen, maar naarmate zijn werk zijn eigen bestemming bereikt, lijken die invloeden op te lossen. Als voorbeelden zijn te noemen: Vallejo, Ritsos, Neruda, Amichai, Carver, Milosz, en in Zuid-Afrika Breytenbach, N.P. Van Wyk Louw en ook Elisabeth Eybers. Over zijn dichterschap zegt Naudé: ‘Ik zie mijzelf en mijn gedichten niet meer als synoniem. Ik weet niet eens of ik het altijd met ze eens ben. We zijn vrienden, ja, zolang ze maar niet proberen me te bekeren. Er is een marge van verschil tussen een auteur en zijn gedicht. In die marge ligt de magie van de poëzie besloten. Op dat verschil, dat op zijn best onverklaarbaar is, wil ik graag aankoersen. Dat is wat ik nastreef. Daarin ligt de autonomie van de dichtkunst besloten. Dichtkunst is een organisme dat met ons vergroeid is, maar dat zich tegelijk onafhankelijk beweegt en voor zichzelf denkt. Poëzie is een “spreken in talen”.’

De verschillen tussen Naudés twee bundels zijn groot. Die nomadiese oomblik bestaat voor de helft uit betrekkelijk veilige, ambachtelijke sonnetten, gekenmerkt door een formeel gesloten, poëtische vormvastheid. Met In die geheim van die dag laat hij die vormvastheid varen voor het vrije

[p. 27]

vers. In negen afdelingen met gedichten van wisselende lengte - soms lange prozagedichten - worden verhaallijnen uitgezet en met elkaar verbonden tot een filosofisch geheel. Op volstrekt originele wijze weet Naudé te variëren op stokoude thema's als liefde, angst, naamgeving, vergankelijkheid en tijd. Een constante in deze bundel is de vreemde onwerkelijkheid van het alledaagse (vandaar de titel). Telkens verrassen de gedichten door hun raadselachtigheid, die trouwens heel helder en onomwonden wordt verwoord, op het aforistische af.

Naudé is een ambitieuze dichter, voor wie de primaire functie van poëzie erin bestaat dat ze ‘first arrival’ moet zijn, gedichten bestaan voor de ‘eerste keer’ en zijn daardoor uniek. Gedichten kunnen niet altijd worden ‘begrepen.’ Wil je begrijpelijk dichten, dan moet je per definitie gereedschap gebruiken dat het mogelijk maakt uit bestaande, reeds begrepen ervaringen te putten, terwijl een gedicht juist een nieuwe ervaring moet zijn. Dat is een gedicht nooit helemaal, anders zou het geschreven zijn in een niet bestaande taal. Maar de gedichten die Naudé beoogt te schrijven neigen wel in die richting, in de richting van de illusie. Een gedicht is op zijn minst een ervaring die zich nooit elders, onder welke omstandigheid of in welke andere discipline ook, heeft voorgedaan. Het gedicht gebeurt voor de eerste keer.

Intellectuelen

Naudé is veel minder geëngageerd dan Breyten Breytenbach. Misschien is er in het nieuwe Zuid-Afrika aan engagement wel minder behoefte. De blanke bevolking van Zuid-Afrika - na drie eeuwen nog ‘nie anders as 'n stukkie curiosum westers’, in de woorden van Antjie Krog - lijkt na 1994, waarin het nieuwe Zuid-Afrika echt begon, steeds meer op te gaan in de zwarte meerderheid, een onomkeerbaar proces, en haar invloed in het openbare leven is tanende. Tevens wordt het Afrikaans bedreigd nu het zijn autonome rol van officiële taal naast het Engels is kwijtgeraakt. Het Afrikaans moet zich nu te midden van elf officiële talen zien te handhaven, en de regering is er niet bij gebaat, noch van zins voor welke taal dan ook een uitzondering te maken - zeker niet voor het Afrikaans, dat jarenlang werd bestempeld als de ‘taal van de onderdrukker’. Afrikaanstalige intellectuelen en schrijvers (onder wie Breytenbach) zijn nu betrokken in een taalstrijd om het behoud van het Afrikaans. Dat biedt wellicht mogelijkheden voor het proza en de poëzie en voor een nieuw, op Afrika gericht engagement.

Het oude engagement tijdens de apartheidsjaren bestond uit een moreel bewustzijn, met name bij Breytenbach, en Naudé zegt dat juist dat bewustzijn hem inspireert. Maar, voegt hij eraan toe: ‘Mijn doel is juist om dit soort [politieke] kwesties op een meer gesublimeerde, mysterieuze manier te verkennen.’ Dat is al veelzeggend voor iemand die wars is van grote woorden en geen man lijkt voor de barricaden. Die sublimering komt meteen tot uiting in het openingsgedicht van Die nomadiese oomblik. In het sonnet ‘Die kalksteengroef’, een verwijzing naar Robbeneiland, zit ‘de Prisonier’ steen te houwen, de dwangarbeid waarmee gevangenen zich op het gevangeniseiland onledig dienden te houden. Wie die Prisonier is laat zich makkelijk raden:

(...) Maar môre weer, kap ek aan die wit
van 'n klipharde volkshart; my oë swem verward
daaroor: al's mes-skerp, dan satynsag, áltyd hard.

Het beeld van Mandela die daar zit te hakken in een keihard blank volkshart is erg mooi gekozen: zacht als satijn dat hart, maar altijd hard. Er is ook een verwijzing naar het Afrikaanse vasteland, het gedicht eindigt verlangend met:

Die aarde word sag in sy oë wat tuur:
daardie klip, daardie klip, toegedraai in lakens.

Met die ‘klip’ wordt de duizend meter hoge Tafelberg bedoeld, die in wolken gehuld kan zijn en goed zichtbaar is vanaf Robbeneiland.

De poëzie van Naudé is een beetje mysterieus, doet surrealistisch aan, is ingehouden, met een ironie die aan Eybers doet denken. In het gedicht ‘Ambience Afrikaans’:

Dis slegs hy nog, die seun: maar hy's net naweekboer.
Soos goue sakhorlosies tik snags die dakpampoene
met geslote fosfor. ‘Die Eurythmics jaag die hoenders
smiddae op, daar lê rock-ensiklopedieë oor die vloer.

In dit gedicht is sprake van een dialoog met de ingewikkelde Zuid-Afrikaanse werkelijkheid, hoe gesublimeerd ook. Hier wordt de draak gestoken met het tot voor kort onaantastbare zelfbeeld van de Afrikaner. De zoon in dit gedicht is nog slechts weekendboer - hij boert alleen nog voor de lol; Britse popmuziek verjaagt de kippen van het erf. De teloorgang van het traditionele beeld van de trotse Afrikaner, de onverzettelijke ‘Boer’ met al zijn ideologische bagage, uitverkoren volk met een beschavingsdoel, en uiteindelijk ‘mastitis in de speen van Afrika’ (Pirow Bekker) is compleet. In een paar regels wordt een hele ideologie ondergraven en per kruiwagen naar de mestvaalt van de geschiedenis gereden. Terwijl er in het gedicht ‘Inisiasie’ juist sprake lijkt te zijn van een thuiskomst in, althans een aanvaarding van of misschien door Afrika, hoe onzeker en voorlopig ook.

Over zijn dichterschap en Zuid-Afrika schreef Naudé: ‘Het Afrikaans is een van de grote talen van Zuid-Afrika, het zuidelijkste land van het continent. Schrijven in een land met negen officiële talen en verschillende immigrantentalen, terwijl de helft van de bevolking amper kan lezen en schrijven, is bijna alsof je het Sacrament van het Heilig Avondmaal op de tong van een veelkoppige Leviathan legt, met één klein stukje brood. De hand loopt altijd gevaar.’

Die nomadiese oomblik, Tafelberg, 1995.
In die geheim van die dag, Protea Boekhuis, 2004.
Against the Light, Protea Bookhuis, 2005. (Vertaling van In die geheim van die dag door Naudé.)

[p. 28]

Inwijding

Het gebeurde op zo'n dag dat er,
vinden sommigen, niets gebeurt.
Niets bewoog op het erf,
behalve, onmerkbaar, de aarde.
In de verte waren de smeulende geweerlopen
van de grindhopen van een steengroeve.
Ik herinner me hoe helder het raam
zijn schaduw wierp op de vloer;
de beklemmende slaap daarna:
droom en werkelijkheid zijn twee emmers
van dezelfde waterdrager.
's Middags moest ik in het gespleten halflicht
van mijn droom heidense maskers passen,
de originelen van mijn eigen vervalste tronie.
De plooien in het kussen stonden als vleugels afgedrukt op mijn wangen
toen ik wakkerschrok en recht in de poster aan de muur keek
met het Afrikaanse gezicht met de diepe initiatiemerken.

De hier afgedrukte gedichten van Charl-Pierre Naudé zijn uit het Afrikaans vertaald door Robert Dorsman

Kalksteengroeve

‘Wat verlost ons van een terugkeer naar de stenen bedding?

Een droom, een hersenschim zelfs, biedt de mensheid redding.

Op den duur. Maar morgen hak ik weer in het wit

van een verstard volkshart; mijn ogen zwemmen er verward

overheen; messcherp, dan weer satijnzacht, altijd hard.

Een waslijn die als een wit fossiel vastzit in steen

springt los onder mijn houweel. In een uithoek van het geheugen.

Vandaag verlang ik naar haar, als de eerste mens...

Een vreemde pijn maakt dat het scherpe eilandsteen 's ochtends

en 's avonds fletser schijnt in de waas van mist.’

Cipiers draaien op het krappe oppervlak als diakens

rond op hun eilandjes van angst. In het midden: de Langgestrafte.

De aarde wordt zacht in zijn turende ogen:

dat stuk steen, dat stuk steen, in lakens gewikkeld.

[p. 29]

Reconstructie

Van een moord, in dit geval.
Twee moorden.
Op immigranten, blijkbaar.
Maar zijn we dat niet allemaal, migrant?
Tussen twee landen.
Zonder papieren, wachtend op wat komen gaat.
Slachtoffers, zonder identiteit.
Dood aangetroffen, in een straat zonder naam.
In een wijk, pas aangelegd, maar nog niet ingewijd.
In een stad die nog moet openvouwen, als we het boek kunnen vinden.
Een tamelijk idyllische omgeving, geprojecteerd op de muren...
Vlagen wind, vlagen wind. De golvende grondwet.
Het gebeurde in een niemandsland, tussen provincies -
het kwam door de herindeling. De nieuwe verdeling.
Tijdstip van overlijden: eveneens onbekend.
De lijken droegen een horloge, op de verkeerde tijdzone afgesteld.

Ooggetuigen? Geen.
Niet volgens de quotumregeling.

Het medeleven van de premier:
innig, maar wegens onze zonderlinge situatie
bestaat er geen leidraad
(zie boven).

Waar, en met wie?
We doen ons best
met een nieuw bestel, waarvan het ontwerp nog niet af is.

Twee moorden? Ja, en?
We zitten in het proces,

in het proces,
net wat ik zeg.
Begrijp het dan toch.
Je zult er nog wel achterkomen, ooit.

Maar tot alles klaar is,
is het niet gebeurd.

Noot van de auteur: geweldsmisdrijven zijn aan de orde van de dag in het huidige Zuid-Afrika. De Zuid-Afrikaanse regeringen van na de apartheid worden er vaak van beschuldigd dat ze de openbare veiligheid niet kunnen garanderen. Het antwoord luidt steevast: ‘Alles komt goed, we zijn bezig om de oude apartheidsstructuren te reconstrueren.’ Tot zover niets aan de hand. Maar helaas ontstaat in toenemende mate de indruk dat het huidige niveau van wreedheid en misdadigheid misschien met iets onheilspellenders te maken heeft: het verborgen oogmerk van een revolutie.