Awater. Jaargang 2

[p. 3]

Met drank is het dichten begonnen

Dit jaar gaat de Jan Campertprijs naar Jan Eijkelboom voor zijn bundel Heden voelen mijn voeten zich goed. Martijn Meijer ontmoette de laureaat en stadsdichter in zijn woonplaats Dordrecht en ontdekte hoe stad, rivier en dichter met elkaar verweven zijn.

Door Martijn Meijer

‘Het zijn dezelfde rivieren waar wij in stappen en het zijn niet dezelfde; wij zijn het en wij zijn het niet.’ Het is de bekende en tevens uiterst raadselachtige spreuk van de filosoof Heraclitus, vijfde eeuw voor Christus. In het gedicht ‘Merwede’ van Jan Eijkelboom klinkt een verre echo: ‘O, bring me/ to the river, opnieuw en opnieuw.’ In zijn dichtersbestaan is Eijkelboom keer op keer naar de rivieren gelopen die het eiland van Dordrecht omspoelen. De rivieren en de dichter waren nooit dezelfde, en ook de gedichten die uit die ontmoetingen voortkwamen niet.

Jan Eijkelboom brengt me naar een punt vanwaar je kunt zien hoe de Noord, de Merwede en de Oude Maas samenkomen. Daar, op de kaderand van het Damiatebolwerk, staat in steen de titel van zijn eerste bundel uitgehouwen: Wat blijft komt nooit terug. Senioren hebben zich rond een bankje verzameld. We lopen langs de woorden, half onzichtbaar door de afgevallen bladeren. De naam van de auteur staat er niet bij; de zin is min of meer een eigen leven gaan leiden.

Is dat de grootste eer voor een dichter, als iets uit je werk algemeen bezit wordt?

‘Eigenlijk wel. Maar wat typisch is, het wordt weleens geciteerd in rouwadvertenties en dan maken ze altijd een fout. “Wat blijft komt nooit meer terug”, schrijven ze dan, en dan wordt het een smartlap door dat verspringende ritme. Dat luistert ongelooflijk nauw.’

In zijn achtste bundel Heden voelen mijn voeten zich goed, dit jaar bekroond met de Jan Campertprijs, verwijst een flink aantal gedichten naar plaatsen en gebouwen in Dordrecht. Het is de stad van zijn jeugd, waar hij op latere leeftijd weer ging wonen. Al van het begin af aan komt Dordrecht in zijn werk voor, maar officieel is Jan Eijkelboom pas sinds 2002 de stadsdichter, toen hij vijfenzeventig werd. Vrienden zorgden ervoor dat die positie gehonoreerd wordt met een jaarlijkse toelage. Eijkelboom maakt daarvoor gedichten op verzoek en hij denkt mee over het culturele beleid van de gemeente.

Dus op een gegeven moment belt er een gemeenteambtenaar die vraagt...

‘Bijvoorbeeld Sportzaken. Er wordt een nieuwe atletiekbaan geopend. Kunt u daar een gedicht voor maken? Dat heb ik gedaan.

Alle lopen
ook al ga je als een gazelle
is een aanloop tot hoger, sneller, verder.

En zo werd ik ook opgebeld of ik een gedicht wilde maken over het dualisme in de gemeentepolitiek. Ik vroeg: wat is dat? Nou, het was dus de bedoeling dat het gemeentebestuur en de gemeenteraad meer tegenover elkaar kwamen te staan, dat dat niet één pot nat was. Een volstrekt a-poëtisch onderwerp dus, en toch is het me gelukt. Voor het stadhuis hier heb je twee gietijzeren leeuwen die allebei een andere kant uitkijken, en daar heb ik een gedicht op gemaakt. Een paar regels, die ze dan op hun briefpapier gebruiken.’

U gaat dus liever van een concreet gegeven uit dan van een abstractie.

‘Zeker. De laatste tijd komt het steeds vaker voor dat ik vrij kort op de gebeurtenis een gedicht maak. Misschien omdat er haast bij is, omdat ik ouder word. Vroeger wachtte ik op een inval, en die gebruikte ik soms pas na jaren. Een extreem voorbeeld is het gedicht “Rafels”, gebaseerd op vier observaties uit vier verschillende vakanties. Daar heb ik vier jaar over gedaan.’

In zijn huiskamer vertelt de dichter dat hij een paar jaar geleden een kwatrijn schreef voor op een blinde muur van het hoofdbureau van politie. ‘Vanuit dat bureau kijk je zo de Oude Maas in. Op de muur kun je nu lezen:

U staat nu met uw rug naar
waar je nooit op uitgekeken raakt
een Hollands stadsgezicht dat hier
voornamelijk uit water en uit waakzaamheid
bestaat.

Waakzaamheid, dat is de politie maar ook de dijken.
Het leuke van het gedicht is dat het alleen op die plek
slaat. Je kunt het niet ergens publiceren.’

Wat is het verschil tussen publiceren in een bundel of in de openbare ruimte?

‘Ik probeer het allemaal zo goed mogelijk te doen, maar niet alles past in een bundel. De marktkooplui hier hebben mij om een gedicht gevraagd. Dat is een heel Johny Hoes-achtig gedicht geworden, zal ik maar zeggen, waar ze geweldig tevreden mee waren. Maar ik zal dat nooit van zijn leven publiceren. Ja, het is gepubliceerd in het vakblad van het marktwezen. Ik hoop dat niemand het tegenkomt.’

Dan wordt u eventjes een ander dichter.

‘Dan moet het rijmen, als je het voor zo'n groep schrijft.’

Wordt u als stadsdichter met egards behandeld door de inwoners van Dordrecht?

‘Ze behandelen me als hun gelijke. Alleen mijn overbuurman groet me altijd met een diepe buiging; hij komt uit Afghanistan, een heel verfijnde man. Ik kwam een keer naar buiten met twee vuilniszakken, de vuilstort is iets verderop. Hij kwam ook net de deur uit en was ontzet: dat kon niet, een dichter die zijn vuilniszakken wegbrengt. Hij wou perse die zakken van me overnemen. Eerst zei ik “nee”, maar ik dacht, ik beledig hem door hem dat niet toe te staan. Dus ik moest wel.’

Eilandgevoel

Dit jaar verscheen de eerste bundel van de stadsdichter Eijkelboom: Dit eiland. Het titelgedicht, opgedragen aan de burgemeester, Ronald Bandell, staat ook in zijn laatste, bekroonde bundel. In de laatste regels, die gaan over de vele steigers in de stad, klinkt ook Heraclitus weer mee:

[p. 4]

Dit eiland

 

Heden voelen mijn voeten zich goed

 

in hun sokken en die weer

 

in hun ruime maar nog niet

 

sloffende schoenen.

 

 

 

Waarom dan niet de paden op,

 

de bergen in, de velden over

 

bij deze stad vandaan

 

waar stegen uitlopen op steigers

 

 

 

niet meer door boten gebruikt.

 

Wel kan men daar gaan staan uitkijken

 

over het eeuwig veranderlijk

 

zichzelf blijvende water,

 

 

 

ervaren dat tussen benauwenis

 

en ruimtezucht een afgepaald

 

maar onbeklemd domein kan liggen:

 

dit met één dagmars af te ronden

 

 

 

eiland.

(Uit: Heden voelen mijn voeten zich goed. De Arbeiderspers, 2002)

Bestaat er een eilandgevoel in Dordrecht?

‘Dordtenaren zijn heel terughoudend ten opzichte van buitenstaanders. De tekenaar Otto Dicke zei eens: ik ben geen echte Dordtenaar want pas mijn grootvader is in Dordt komen wonen.’

Wat betekent het voor u om og een soort eiland te wonen?

‘Als jongens zaten mijn broer en ik altijd op het water met een kano. Later ben ik gaan roeien. De Biesbosch, dat was voor ons ook belangrijk. Ik heb daar een gedicht over geschreven voor een nieuwe bundel, die ik nog naar de uitgever moet sturen. Dat gedicht heet “Biesbosch”:

Bij de Ruigten bezuiden de Peereboom
lieten wij ons droogvallen.
We lagen onbekommerd scheef.
Aan proviand was gedacht
alsook aan drank.

Mede daardoor viel ik hilarisch
over boord, languit
op het zijdezachte slib.

Toch vond je dat ik zo niet
moest doorgaan, jij die er later
eerder dan ik bent uitgestapt
op een wijze die geen herinnering
verdraagt.

Die vriend waar ik mee was, dat is de dichter Jan Emmens. Die heeft zelfmoord gepleegd op een afschuwelijke manier. Ook in mijn eerste bundel staat een gedicht over hem, “Egidius”.’

In uw laatste bundel staat een vertaling van Shakespeare's achttiende sonnet, met daarin de regel ‘omdat in 't eeuwig vers jij voort blijft leven’. Probeert u Jan Emmens in leven te houden in die gedichten?

‘Ja, dat denk ik. Ik kende hem al van het Marnix-gymnasium. Hij woonde in Rotterdam, zijn vader was directeur van de Heineken. Het was een blijvende vriendschap. In zijn Autobiografisch woordenboek schreef hij voor mij de opdracht: “Vanwege de vriendschap die duurt tot na de dood”. Emmens' vader was een machtig man, ook in zijn optreden, en dat heeft hem genekt eigenlijk. Jan vond zichzelf minderwaardig. Hij had een keer een lezing gehouden, en na afloop zei hij tegen me: snap je nou dat de mensen er instinken? Terwijl het een briljante lezing was.’

Andere tijden

We komen op zijn eerste literaire publicatie, de novelle De terugtocht, in 1953 in het door Hans Gomperts bestierde literaire tijdschrift Libertinage verschenen. De terugtocht ging over een liefdesgeschiedenis tussen een Nederlandse soldaat en een Indonesisch meisje; Eijkelboom nam deel aan de ‘politionele acties’ in het toenmalige Nederlands-Indië. Lang, jarenlang was hij bezig met een vervolg, dat ‘De opmars’ moest gaan heten. In 2000 was het zover, ‘De opmars’ werd gepubliceerd in de bundel Het krijgsbedrijf, dat behalve verhalen over Eijkelbooms belevenissen tijdens de politionele acties ook een gedicht bevat, ‘Voorval op Java’.

Moest het materiaal zo lang in u rijpen?

‘Inderdaad. Er schieten mij trouwens nog steeds dingen te binnen, maar die zijn niet bruikbaar; dat lijkt teveel op stoere verhalen.’

De vijand komt in de verhalen niet in beeld.

‘Dat is de guerrilla. Daar hebben de Amerikanen nu last van in Irak. Ik reed toen met een sectie pantserwagens elke dag een bepaalde route, om gewonden af te voeren en eten op te halen. Er lagen Japanse vliegtuigbommen begraven in de weg, en als dat raak was, dan was je er echt geweest. Een soort bombardement vanuit de bodem. Zenuwslopend. Aan die vliegtuigbommen zat een draad, zodat ze ze tot ontploffing konden brengen als je voorbijreed. Ik heb er wel een paar onschadelijk kunnen maken; als je dan ging zoeken aan het andere eind van die draad vond je een theepotje; daar hadden ze geduldig zitten wachten.’

Eijkelboom kreeg in 1945 zijn opleiding in Schotland, een commandotraining. ‘Ik ben bij de rifle brigade geweest voor een cursus scherp schieten en silent killing, hoe je iemand om zeep kon brengen zonder geluid te maken. Dat heb ik goddank nooit toegepast. En ik ben uit een vliegtuig gesprongen. Andere tijden, natuurlijk. Daar ben ik nu te stijf voor. En ik zou het ook niet meer willen.’

‘In die vijf jaar dat ik militair ben geweest heb ik geen boek ingekeken. Maar in 1950 op het troepenschip terug van Indonesië naar Nederland kreeg ik een Schots tijdschriftje in handen, Argosy. Daar stond een gedicht in van John Donne, “Epithalamion made at Lincolnes Inne”. Daar werd ik door gegrepen op dat schip, waar je in het ruim driehoog op bedden ligt, enfin, een ontzettend stinkende toestand. Weer terug ben ik Engels gaan studeren. Dat heb ik niet lang gedaan, ik ben overgestapt op politicologie, en dat heb ik ook niet afgemaakt. Ik zat in de redactie van Propria Cures met Joop Goudsblom, Piet Borst, Renate Rubinstein, Aad Nuis, een ontzettend leuke club. Via pc ben ik in de journalistiek gerold, bij Vrij Nederland.’

In 1957 kwam zijn vertaling van John Donne uit bij Van Oorschot: Tien liefdesgedichten en drie preken. Later zou Eijkelboom naam maken als vertaler van Engelstalige dichters: W.B. Yeats, Emily Dickinson, Craig Raine, Philip Larkin, Derek Walcott.

Steeds opgewekter

Nederlands-Indië blijft terugkeren in zijn werk; de nog te verschijnen bundel opent met twee gedichten daarover. ‘De bundel heet Binnensmonds jubelend, het is een vrij opgewekt boek, niet uitbundig maar op mijn manier. Mijn gedichten worden steeds opgewekter, terwijl ik steeds ouder word en dat ook merk. Ik heb darmkanker gehad, dat is nu over. Dit jaar waren we met vakantie op de Veluwe. Op de eerste dag brak mijn vrouw haar arm en op de een na laatste dag kreeg ik een zware aanval van epilepsie, een kleine hersenbloeding. Daar slik ik nu driemaal daags pillen voor, maar ik voel me er geweldig bij.’

Alsof u herboren bent?

‘Het is een omkering die mij typeert - eerst begin ik aan de terugtocht en dan aan de opmars.’

Het zit ook in uw werk, doodgaan en weer opnieuw geboren worden. In de laatste bundel staat: ‘Moge het sterven sereen zijn/ toch zet het zich voort/ in het bloedbad van een geboorte.’

‘De geboorte van iemand anders dan,’ vult Eijkelboom aan. ‘Ik neem altijd weer gas terug.’

Het zou ook op uzelf kunnen slaan.

Zeker.

Neem anders het gedicht ‘Lazarus’: ‘Hij was blijven steken/ in de wijdopen keel van de hemel/ maar sloop door het oog van een naald.’

‘Precies. Een van de voordelen van de pillen die ik nu slik, is dat ik absoluut niet meer kan drinken. Dan gebeuren er rare dingen, heeft de dokter me verteld. Ik dronk af en toe, maar dan werd het toch altijd teveel. Met drank is het dichten trouwens ook begonnen, toen ik vijftig was en redacteur kunst bij het Vrije Volk. We maakten elk jaar een krantje voor Poetry International. Er moest een gat opgevuld worden en daarom heb ik toen mijn eerste twee gedichten gemaakt. Eén gedicht ging over alcohol, dat heb ik later in mijn eerste bundel opgenomen als “Koning alcohol”.

Ik drink me elke dag weer dood
en sta als Lazarus weer op
met nog een graflucht om mij heen
die als bij toverslag verdwijnt
wanneer Hij mij een kelk aanreikt
vol koel en helder vocht
dat dan nog jong en klaar mag heten
al zal je later op de dag weer weten
dat Oude Snik of Oude Vlek
- bestaan die merken nog? -
op elke fles zou moeten staan
die door de slijter wordt gesleten.

(Uit: Tot zo ver. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2002)

Op grond van die twee gedichten werd ik gevraagd voor een poëziefestival in de Hoekse Waard, in 1976. Ik had ideeën voor nog wat werk. Theo Sontrop, de toenmalige directeur van De Arbeiderspers, had dat gehoord. Toen ik Sontrop tegenkwam in Amsterdam zei hij: ik bied je een contract aan voor je eerste bundel. Ik had nog maar zes gedichten!’

Uit het gedicht ‘Nu dan’ (uit Kippevleugels) maak ik op dat u pas na uw afscheid van de journalistiek echt aan dichten toekwam.

‘Ach, ik had het wel gezien met de journalistiek, ik heb het niet speciaal opgegeven voor het dichten. Dordrecht zocht een voorlichtingsambtenaar, daar heb ik toen op gereflecteerd en ik werd aangenomen. Journalistiek maakt je natuurlijk wel ongedurig, er is telkens wat anders aan de hand. Maar ik heb me wel leren concentreren op de redactie, “waar telefoons en schrijfmachines/ als rinkelende troffels een muur opbouwden”, zoals ik schrijf. Daarom kan ik nu een gedicht hier aan tafel schrijven, terwijl de televisie aanstaat en de kinderen door elkaar kwekken. Ik heb wel een werkhok, maar daar kom ik zelden meer.’

‘Ik heb twee generaties kinderen, de jongste is tien jaar, en dan twee meiden, één van twaalf en één van veertien. Mijn vrouw is onderwijzeres, ik doe het huishouden; vandaar dat het zo'n rommel is. Op een van onze vakanties op de Veluwe zaten we op een terras. Ik pakte een patatje af van mijn jongste. Er zat een bejaard echtpaar verderop, en toen zei dat mens: ‘Zo pikt opa een patatje van je af?’ Mijn zoon reageerde: ‘Dat is mijn opa niet, dat is mijn vader.’ Waarop dat mens zei: ‘Ach, als je maar gelukkig bent.’

J. Eijkelboom (1926) is dichter en vertaler alsmede ereburger en officieel stadsdichter van Dordrecht. Eijkelboom debuteert op zijn drieënvijftigste met de zeer goed ontvangen bundel Wat blijft komt nooit terug (1980). De verzamelbundel Tot zo ver (2002) is een kloeke verzameling van zo'n tweehonderd gedichten, maar is niet meer of minder dan een tussenstand. Dat blijkt ook wel; ook in 2002 verscheen Heden voelen mijn voeten zich goed en er staat al weer een nieuwe bundel (Binnensmonds jubelend) op stapel.

[p. 5]