Awater. Jaargang 2

Poëzieclubkeuze
Peter Verhelst zoekt woorden voor de sprakeloosheid

Het verlangen achtervolgen tot in de sneeuwvlaktes en daarmee proberen samen te vallen. Dat is Alaska. ‘Maar’, zo voegt Peter Verhelst, dichter van de gelijknamige bundel, er onmiddellijk en niet zonder ironie aan toe, ‘menselijk gezien is dat een zeer slecht idee.’

Taal als fetisj
Door Hanneke Leliveld

Peter Verhelst heeft een fascinatie voor lichamelijkheid. ‘Het is bijna een soort defect. Het is een wonderlijk iets, dat me al is bijgebleven van toen ik heel jong was. Van de meeste ontmoetingen, hoe vluchtig ook, onthoud je heel veel details. Je verzamelt een ongelooflijk museum van lichamelijke indrukken van mensen die je ziet. Ik heb er altijd van gedroomd de ultieme beschrijving te vinden van die lichamen.

Je onthoudt soms zelfs meer de fysieke details dan wat er gezegd is. Het heeft ook te maken met een soort gevoeligheid. Ik heb echt een databank daarvan. Het kunnen de meest idiote dingen zijn. Een oog in de trein waar het zonlicht binnenviel en daardoor honingkleurig werd, een vrouw die met een hand haar blouse dichthoudt als ze vooroverbukt, de rug van een danser, een tepel door een t-shirt. Mooi, fantastisch.’

Het werk van Verhelst - zowel zijn proza als zijn poëzie - komt uit dat soort beelden voort. ‘Ik noem het de erotiek van de schoonheid. De vluchtigheid ervan is mooi. Daar gaat de eerste cyclus in Alaska over. Ik probeer het in taal te vatten. Het is een combinatie van ontroering, opwinding en verlangen. Het is niet de bedoeling dat een verlangen ingelost wordt. Het gaat om het verlangen naar het verlangen, het verlangen naar volmaaktheid. Dat is een bijna mentaal gegeven. Taal als fetisj. Verlangen kan ook onmenselijk worden, een soort moord. Dat is wat ik doe. Het gedicht is die moord.’

Perfectie bestaat niet

Het verlangen naar de perfecte toestand bestaat alleen in het verlangen zelf, zegt Verhelst. ‘Dat is het prachtige, utopische eraan, maar ook het belachelijke. En het eindigt in frustratie, want perfectie bestaat niet. Verlangen kan onhandelbaar worden.

De cyclus Chelsea Hotel in Alaska is echt een gedicht voor mensen wiens verlangen onhandelbaar is geworden, mensen die het verlangen tot een utopische hoogte hebben opgeheven en er dan wanhopig van worden. Het Zen-ideaal, glimlachen en niets meer nodig hebben, lijkt mij ongeloofwaardig en niet te doen. Daar gaan die Chelsea-gedichten over. Het zijn zelfmoord-gedichten.’

Verlangen is niet noodzakelijk fysiek, benadrukt Verhelst. ‘Integendeel, ik denk dat het vooral mentaal is. Anders zou ik geen gedichten schrijven. Er komen nooit expliciete scenes in mijn werk voor. Althans, dat denk ik. Ik hou heel erg van het zien van het opbouwen van dat verlangen. Maar veel boeken die ik lees gaan over de comsumptie ervan. Dat is het verschil tussen pornografie en erotiek. Pornografie heeft een nut: lust, en het voldoen daarvan, opgewonden raken en klaarkomen. Dat is niet interessant om te lezen. Althans, niet voor mij. Ik wil erotiek lezen. Hadewijch, Sappho, Marguerite Duras. En ik wil erotiek schrijven.’

Beckett-syndroom

Als jongetje van dertien begon Verhelst reeds aan een roman. ‘Na drie bladzijden was mijn hele roman klaar, toen ben ik er maar even mee gestopt. Maar vanaf mijn zestiende ben ik steeds in de weer geweest met schrijven. Ik heb behoefte aan zeer geconcentreerde, gecondenseerde taal die heel veel mogelijkheden schept. Ingedikt, waardoor allerlei mogelijkheden ontstaan bij het lezen ervan. Daarom ben ik gedebuteerd als dichter. Na zes dichtbundels dacht ik dat het genre bij mij opgebruikt was. Ik heb het gebrek aan schrijven van poëzie gecompenseerd met het schrijven van romans. Maar door de innerlijke noodzaak tot gecondenseerde taal kom je automatisch bij poëzie uit. De uitdaging is bijna om een soort compactheid te krijgen, maar een zeer rijke compactheid. Het Beckett-syndroom slaat toe. Hoe kun je met één zin een boek schrijven? Dat is zeer frustrerend. Een aantal maanden geleden zag ik dat ik een paar bladzijden poëzie had of iets wat daar op leek. Toen ben ik als een gek gaan schrijven. Het resultaat: Alaska.’

‘In proza heb je gelul nodig, structurele stukken, om adem te creëren. Die romans van mij zijn blijkbaar geen normale romans. Mijn romans en mijn poëzie zijn varianten van elkaar. Er staat niet veel gelul in mijn proza. De structurele stukken laat ik meestal weg. De boodschap zit in de taal zelf, in je stijl en je manier van schrijven. Dat geldt voor poëzie in nog extremere mate dan voor proza. Je manier van schrijven ís het onderwerp van literatuur. Ik geloof veel meer in het lijfelijk maken van de boodschap dan in de boodschap zelf. Mijn werk spreekt niet alleen de hersenen aan of alleen de emoties, maar de combinatie daarvan. En vooral: lichamen. Mensen voelen zich lichamelijk aangesproken.’

Foto: Patrick De Spiegelaere

Peter Verhelst heeft ‘een onwaarschijnlijke afkeer’ van begrijpelijke boeken. ‘Dan kun je net zo goed een synopsis lezen. Bij het soort boeken dat ik schrijf moet de lezer het werk doen. Het is net wat ontsnapt aan een samenvatting wat interessant is. Daarom blijf ik boeken schrijven die zich onttrekken aan die samenvatting. Over mijn lijk. Maar ik ben een uitzondering hoor. Veel mensen willen weten waar ze aan toe zijn bij het lezen. Mensen raken ontredderd als ze mijn werk lezen: waar gáát het over? Het gaat natuurlijk over de keuze die je voortdurend moet maken. In die zin schrijf ik zeer moralistische boeken!’

‘Dat schrikt gelukkig niet iedereen af. Ik vind het een onzinnig vooroordeel om te denken dat mijn poëzie alleen geschikt is voor academici. Integendeel. Het is een ander soort literatuur, maar dat betekent niet dat het hermetisch is. Het is juist zo open dat het daardoor anders wordt.’

De impact die zijn werk kennelijk heeft, noemt Verhelst ‘onthutsend’. ‘Óf mensen kotsen ervan, of ze zijn totaal aangesproken. En daar kan ik zeer goed mee leven. Ik heb tien jaar geschreven zonder succes. Wat mij interesseert is een boek te maken honderd procent zoals ik het wil. Wat daarna komt is economie en ijdelheid. Dat heeft niets te maken met de essentie van schrijven. Het is niet mijn doel om een bestsellerauteur te worden. Dat laat mij koud. Ik schrijf omdat ik die boeken wil schrijven. Maar het is wel leuk om te zien dat het werkt.’

Verhelst is met vele vormen van kunst bezig. Hij werkt veel met dansers, met theater, film. Voor Toneelgroep Amsterdam maakte hij samen met choreograaf Wim Vandekeybus de voorstelling ‘Sonic Boom’, die momenteel [april/mei 2003, red.) door Nederland reist. ‘Het medium verschilt, de impact is hetzelfde. Het meest fantastische moment is als je voor een doek staat, of een dans ziet, of een foto, en je wordt overvallen door sprakeloosheid. Daar word ik zot van, als schrijver, want dat is wat ik wil. Alaska is daaruit voort gekomen, woorden zoeken voor die sprakeloosheid. Ik wil het niet definiëren in een gedicht, maar wel die sprakeloosheid beschrijven. Maar ik ben altijd doordrongen van het besef dat het maar een moment is dat je kunt bevatten.’

‘Ik ben gefascineerd door de onmogelijkheid van een afgerond ding. Daarom werk ik graag met dansers. Zij zijn bijna een karikatuur van transformatiemachines. En dat

[p. 23]

is wat gebeurt in mijn gedichten. De enjambementen zijn als een dansend lichaam. Ik schrijf ook heel vaak naar levend model! Dan laat ik iemand voor me poseren en begin dan met schrijven. Poserende lichamen veranderen van betekenis zodra ze bewegen. Dat is wat ik wil toepassen in gedichten.’

Volgens Verhelst krijgt de lezer er meer mogelijkheden door. ‘De tekst sluit altijd aan bij wat je als lezer mee hebt gemaakt. Het is zeer fascinerend om af en toe een laatje open te trekken. Vandaar dat ik onnozele dingen in mijn tekst verwerk; ik schrijf niet anekdotisch. Het gaat om de kleine dingen die bij mensen verborgen laatjes openen. Het zou een beetje onnozel zijn om de lezer net dat ene beeld op te dringen dat mij heeft geraakt. Ik hou van de vrijheid van een misverstand, dat mensen compleet andere beelden aan een zin linken. Om met de kunstenaar Marcel Duchamp te spreken: het zijn je ogen die het beeld maken, het beeld zelf niet. Dat is het verschil tussen porno en erotiek. Ik hou daar ontzettend van. En ik hou van het cultiveren van die gevoeligheid.’

Na elk boek is Verhelst bang dat het op is. Het tegendeel blijkt waar: het is een man met een missie. ‘Muziek komt zo je oren binnen en verandert je bloed. Daar ben ik als schrijver jaloers op. Het is onmogelijk om die directe impact met tekst te bewerkstelligen. Maar ik leg me daar niet bij neer. Ooit zal ik die ene zin schrijven...!’

Peter Verhelst, Alaska. Prometheus, Amsterdam, 2003. ISBN 90 446 0249 7. €16,95.