Awater. Jaargang 1

[p. 22]

‘Het moet niet een zakje met tranen worden’ Gerrit Kouwenaar
Poëzieclubkeuze

Onbetwist de beste, luidt de mening van Gerrit Komrij en Neeltje Maria Min over Gerrit Kouwenaars nieuwste bundel totaal witte kamer. De bijna tachtigjarige dichter, die in zijn jongere jaren aan de grondvesten van de poëzie schudde als Ding-dichter van de Cobra-beweging, meent dat hij aan de rand van zijn leven staat. ‘Maar zolang je niet dood bent, ben je onsterfelijk.’

Door Hanneke Leliveld

‘Ik ben geen denker. Maar ik denk wel eens. Het gaat in de kunst maar om een paar eenvoudige thema's: liefde, dood, onrecht, schoonheid. Je wilt iets maken wat de tijd doorstaat. Niets is voorgoed aanwezig. Een goed kunstwerk is aan de tijd ontstolen, is die onbarmhartige tijd te slim afgeweest. Je moet je daar geen illusies over maken. Het gaat er niet om de eeuwigheid te bereiken. Maar je kunt iets aan de tijd onttrekken. Iets even vasthouden voor zolang het duurt.’

‘De cyclus “totaal witte kamer” gaat over de dood van Paula, mijn vrouw. De laatste jaren was ik een beetje stilgevallen, eerst toen Paula heel slecht was en later toen zij dood was. Maar ik vond dat ik toch over die gebeurtenis in mijn leven iets schrijven moest. Het kostte me vrij veel moeite om me weer achter m'n tafel te zetten. Het is heel moeilijk om emotionele dingen als een vakman aan te vatten. Jarenlang ben ik afgeschilderd als een koele kikker, terwijl mijn werk toch barst van de emoties. Alleen, die zijn met afstand beschreven. Dat maakte schrijven over Paula het moeilijkst. Het is een gevoel dat zo dicht op je huid zit. De dood van je wederhelft is zo dichtbij dat het heel moeilijk te benaderen is.’

‘Achteraf vind ik het merkwaardig hoe onderkoeld ik daaraan heb kunnen werken. Als ik zo'n gedicht nu voorlees moet ik wel eens een brokje in m'n keel wegslikken. Maar tijdens het schrijven heb ik dat nooit gehad. Ik was wel bang: in hoeverre ga ik over de schreef met mijn gevoelens. De lotgevallen en diepe gedachten van Gerrit Kouwenaar kunnen wel heel oprecht zijn, maar maken daarmee nog niet een goed gedicht. Je moet als schrijver altijd zorgen dat je afstand krijgt tot iets. Je moet het in de koelmachine leggen. Het moet niet een zakje met tranen worden.’

Cobra

‘Ouder worden is iets merkwaardigs, daar heb je niet voor geleerd. Als je zelf aan de rand van je leven staat is het anders om met de dood geconfronteerd te worden dan wanneer je jong bent. Ik had laatst een foto uit de krant geknipt en aan de muur gehangen uit de beginperiode van Cobra. Een foto uit 1948 of 1949, waarop Lucebert, Schierbeek, Elburg en ik staan. Vier lieve jongens, die stoer poseren als de nieuwe generatie dichters. Pas na een paar dagen drong het tot me door: verdomd, ik ben de enige van hen die nog leeft. Dat is een rare gewaarwording. Al die Vijftigers zijn al dood, en ik loop rond alsof ik onsterfelijk ben. En zolang je nog leeft is dat ook



zo, natuurlijk. Tijd en vergankelijkheid zitten al jaren in mijn werk. Daarom moet je ook goed bij zinnen blijven, want als het jezelf overkomt is het te laat om er iets zinnigs over te schrijven.’

‘Er is altijd ontwikkeling in je werk. Gisteren is niet vandaag, je leeft verder. In zoverre is deze bundel totaal witte kamer iets nieuws omdat ik daar vroeger nooit in die mate over geschreven heb. Je kunt niet verwachten dat iemand die aan het eind van z'n leven is, nog nieuwe wegen in de poëzie inslaat. Je kunt niet je hele leven iets nieuws blijven doen.’

‘Het is nu haast niet voor te stellen dat in 1948 het simpele feit dat wij gedichten schreven die niet rijmden, de grondvesten onder de maatschappij weghaalde. Natuurlijk heeft Nederland daarvóór grote dichters gekend. Maar dat soort poëzie was aan zijn eind gekomen, de tijd had ze ingehaald. Wij wilden daar iets tegenover zetten dat meer van deze tijd was. Nijhoff was een groot dichter, maar Nijhoff was van gisteren en wij waren - toen - van vandaag. We hadden helemaal niet het gevoel alsof met ons de poëzie pas begonnen was. Geen sprake van. Na Cézanne kwam Braque en na Braque kwam Picasso; dat maakt van Cézanne niet een minder groot schilder. Ingewikkelder is het niet.’

‘Na elke kleine revolutie is er weer een soort terugkeer. Wij waren tegen sonnetten, vonden het totaal dooie verzen. Maar nu het sonnet vijftig jaar op de plank heeft gelegen zijn er weer jonge dichters die prachtige sonnetten schrijven. De tijd stelt andere eisen. Daar kan ik ze niet meer in volgen. Ik reageer als een oude meneer op nieuwe dingen en niet alsof ik quasi net kom kijken.’

‘Er zijn heel veel goede jonge dichters. Ik vind het fantastisch dat zoveel dichters zich aan een genre vastklemmen dat niet populair is. Je zou kunnen denken dat poëzie een afstervende soort is, maar dat is kennelijk niet het geval. Poëzie is iets wat niet dood te krijgen is.’

Geen presenteerblaadje

Mijn werk wordt vaak moeilijk genoemd. Ja, sommige gedichten zijn heel moeilijk. Maar daarom moet je het nog niet laten. Je hoeft het als lezer niet op een presenteerblaadje opgediend te krijgen. Iets wat niet in één uur is gemaakt hoef je niet in vijf minuten te kunnen begrijpen; daar mag je best wat moeite voor moeten doen. Bovendien, ik dring niemand iets op. Schrijvers doen hun best iets moois te maken. Zo simpel is het. Ik kan er niet een educatief programma bij leveren.’

‘Het analyseren van een gedicht vind ik een verkeerde methode. Volgens de leerboeken moet je in je eigen woorden navertellen waar het gedicht over gaat. Dat is helemaal contra wat een gedicht is. Hoe die dichter dat rare stukje werkelijkheid op papier krijgt, dat is interessant. Er ligt niet een schaduwgedicht onder een gedicht. De werkelijkheid van een tekst valt niet samen met de gewone werkelijkheid.’

‘Natuurlijk heeft poëzie iets elitairs. Ik ben erachter gekomen dat het voor kinderen heel belangrijk is uit wat voor milieu ze komen. Ik had het geluk uit een milieu te komen waar boeken in de kast stonden. Boutens, Gorter. Kunst was iets bij ons; literatuur, maar ook beeldende kunst. Het was heel dichtbij maar wel ontzettend bijzonder: vrijwel het hoogste maar niet zwevend in de verte want het hing bij ons aan de muur.’

‘Mijn vader was journalist van de NRC, wij hadden zeven kranten in huis. Dat vormt toch een basis waarop je steunt, al besef je dat pas later. Van jongsaf werd ons bijgebracht dat de Telegraaf een verwerpelijke krant was, maar wij vonden hem wel leuk omdat er Mickey Mouse in stond. De NRC vonden wij een buitengewoon vervelende krant. Er stond geen enkele foto in; hij was van een sloomheid die alleen door Le Monde wordt geëvenaard.’

‘Heel lang hadden wij geen radio, mijn vader vond dat onzin. Mijn moeder heeft toch doorgezet dat we een radio kregen. Zo'n ouderwetse met een korte, een lange en een ultralange golf. De wereld die achter zo'n verlicht plaatje ligt, geweldig intrigerend vond ik dat. Als mijn ouders niet thuis waren gingen wij stiekem alle moeilijk vindbare zenders zoeken. Mijn vader kon nooit een station vinden. En als de radio uit moest trok hij de stekker eruit. Elke zondag luisterden we met z'n allen naar de redevoering van Hitler. Geërgerd, natuurlijk, maar we luisterden altijd. We moesten wel de radio zacht zetten want nou ook weer niet alle buren hoefden te weten dat we daar naar luisterden.’

‘Ik heb de oude wereld goed gekend. Ik was zestien, zeventien toen het oorlog werd. En dan is het gezin waaruit je komt toch niet het enige wat je vormt. De Tweede Wereldoorlog is buitengewoon geschikt geweest om verder te leren kijken dan je familieverband. Er is toen zeker politiek engagement bij mij ontstaan. Die oorlog heeft ontzettend veel teweeg gebracht. Het was een reddeloze, radeloze tijd. Ik was net op de leeftijd dat je gaat genieten van het leven en dan wordt eensklaps alles afgesloten. Ik wat in het verzet gedaan, ik heb zelfs in de gevangenis gezeten. Het waren vijf donkere jaren. Het was een barre tijd.’

‘Veel jongeren hebben geen idee wat een bezet land precies is. Er wordt te gemakkelijk over gedacht. Vaak hoor je de kritiek dat de Nederlanders zich niet zo chique hebben gedragen in die jaren. Maar je kon toch niet de SS tegenhouden als die je joodse buren weg kwam halen? Je kon toch niet met spandoeken gaan lopen met daarop “wij pikken het niet meer”? Je had niet met een tegenstander te maken die enig begrip toonde.’

‘In de dagen na de bevrijding was ik plotseling stadsredacteur van De Waarheid. De CPN bestond nog niet eens, alleen een Vereniging van Vrienden van De Waarheid. Ik ben ook nooit lid geweest van die partij. maar mijn collega's bij De Waarheid hebben me wel een en ander van Marx bijgebracht. De Cobra-beweging was heel links, maar wij wilden in godsnaam niet voor de oplossing van de Sovjet Unie kiezen. We hadden het achteraf nogal naïeve idee dat de linkse beweging in West-Europa een corrigerende invloed op Rusland zou kunnen hebben.’

‘Zo lang ik schrijf is er een soort geëngageerdheid die meespeelt. Er zijn zeker gedichten aan te wijzen die daar direct over gaan, waarin ik de vinger op de zere plek leg. Dat moet in alle goede poëzie zo zijn.’

Rare loop van omstandigheden

‘Het is altijd een rare samenloop van omstandigheden die je levensloop bepaalt. Ik kon ontzettend aardig tekenen, maar mijn broer werd al schilder, dus wilde ik iets anders. Als jongetje was ik altijd al met de pen bezig. Dus schrijven lag voor de hand. Ik heb een tijd als journalist gewerkt en later beeldende kunstrecensies geschreven. Maar al vrij gauw had ik het gevoel dat ik alles al opgeschreven had wat ik van beeldende kunst wist en vond. Van gedichten kun je niet leven. Mijn brood heb ik altijd verdiend met het vertalen van toneel. Dat betaalde veel beter dan vervelende romans vertalen, en was ook levendiger. Boven op mijn werkkamer hebben altijd twee tafels gestaan. Als ik dan na uren vertaalwerk dacht: nu even niet meer, ging ik aan m'n andere tafel zitten en een beetje aan de poëzie knutselen. Die twee tafels staan er nog altijd.’