Awater. Jaargang 1

[p. 3]

‘Ik spreek tot het hart’
De betekenissenmuziek van Tonnus Oosterhoff

Midden op het beeldscherm van zijn computer staat het woord ‘gedaante’. Langzaam vervaagt het en wordt het vervangen door het woord ‘geraamte’. Boven in het scherm komt er een zinnetje bij en ook dat blijft maar enkele seconden staan. Er trekt een hele stoet woorden voorbij, en nog eens, en nog eens, in een oneindige loop. Zo ontstaat er een, ja, wat eigenlijk? Tonnus Oosterhoff stelt voor het een gedicht te noemen.

Door Ron Rijghard

In de werkkamer van zijn huis in Noord-Groningen showt de dichter glimmend van trots hoe de woorden langs paraderen. Hij heeft twaalf van dergelijke fade-in-fade-outcreaties gebouwd en op een cd-rom laten persen. Samen met een flink aantal bij elkaar geplakte, bedrukte papieren velletjes met een kaft er omheen vormt het schijfje zijn nieuwe poëziebundel Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen.

Nooit helemaal te doorgronden

Voor Oosterhoff is het niet gauw gek genoeg. Sinds hij in 1990 zijn intrede in de literatuur deed met de dichtbundel Boerentijger is de meest gedane bewering over zijn werk dat er veel over te zeggen valt, maar dat het nooit helemaal valt te doorgronden. Herman de Coninck stelde zelfs dat hij aan elk gedicht van Oosterhoff wel een essay kon wijden. Een opmerking die in Oosterhoffs vorige bundel werd beloond met een gedicht dat begon met de regel ‘Naar mijn hart schrijft Herman de Coninck over poëzie.’

Zo snel tevreden is Oosterhoff niet over wat hij zelf schrijft. Zijn poëzie is grillig, onvoorspelbaar, grenzeloos, fris, eigenzinnig en zonderling genoemd en hij zoekt dan ook steeds nieuwe wegen. ‘Ik ben bang mezelf te herhalen. Ik wil me blijven ontwikkelen.’ In zijn poëzie vallen wel methodes of karakteristieken aar te wijzen. Vaak zijn de gedichten een stelsel van droge en rare zinnetjes (zoals de titel ‘wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen’) die tegen elkaar worden opgezet, maar toch een uitgekiend verband vormen. De grammatica, de zinsbouw en de spelling worden gemangeld, met plezier, maar zonder de zelf-felicitatie die dergelijke speelsheid soms aankleeft. Daarvoor gaat het ook te vaak over de dood, ziekte en eenzaamheid.

In zijn vorige bundel, (Robuuste tongwerken,) een stalend plenum, waagde Oosterhoff zich al aan grafische ingrepen: een kleiner lettercorps, grijze inkt. Voor de nieuwe bundel werden die vormexperimenten uitgebreid met de bewegende gedichten, waarvan al vingeroefeningen te zien waren op zijn website. Ook op papier gaat hij een stap verder. Op sommige pagina's heeft hij in een klassieke hanenpoot andere dichtregels schuin over de gedrukte tekst geschreven.

Het eerste effect, verwarring stichten, is snel bereikt, maar het is Oosterhoff om veel meer te doen. Dat het handschrift slecht leesbaar is, deert hem niet. Dat is onderdeel van de strategie. ‘Ik doe dit om er lagen bij te krijgen,’ legt hij uit. ‘Door dialogen te gebruiken of commentaar in te voegen krijg je een stapeling van betekenismogelijkheden. Door elkaar schrijven is een methode om nieuwe lagen aan te brengen, omdat de lezer een nieuw soort signaal krijgt en dat interpreteert als een nieuwe laag. Net als bij cursief of bij grijze inkt - allemaal communicatieve signalen. Niets wordt belangrijker gemaakt dan het andere. En het leuke van handschriften is bovendien dat het een soort alternatief suggereert. En spontaniteit. Dat vind ik ook toenemend interessant. Eigenlijk zou ik willen improviseren zoals in de jazz kan. Op deze manier kun je wel jazz suggereren.’

Waarom moeten extra lagen bereikt worden door een extra laag tekst aan te brengen? Kan dat niet in de tekst zelf?

‘Ja, het heeft iets raars. Ik weet niet precies wat ik aan het doen ben, maar soms lukt het voor mijn gevoel heel goed en andere keren weet ik het niet. Maar toch vind ik het als onderzoek heel interessant.’

Zal het door elkaar schrijven en het woorden laten verdwijnen op een scherm lezers niet afschrikken? Of doet u het daarom?

‘Allebei niet. Ik maak zo'n gedicht als een schilder. Die denkt ook niet: ik zet daar paars neer om de kijker te sarren of juist stroop om de mond te smeren.’

Bewegende poëzie verzet zich tegen de idee van een voltooide tekst.

‘Dat is ook wel een probleem. Toen ik ermee begon, zocht ik naar de meest definitieve intense uiting. Maar hoe krachtig ik ook formuleer, de tekst zakt toch weg, omdat er nieuwe woorden komen te staan. De lezer moet dan op zoek naar een ander houvast, naar andere variabelen, omdat de formulering in het luchtledige komt te zweven. Dat effect is ook het aardige van experimenteren met handschriften of grijstinten.’

Waar in een formulering het ene woord staat, kán net zo goed een ander woord staan. Wordt de toevalsfactor niet te groot?

‘Dat moet de lezer maar beoordelen. Het gevaar bestaat wel. Maar de lezer moet openheid in zichzelf creëren. Ik ken mensen die irritatie ervaren bij die bewegende gedichten. Ze willen dan het liefst elke fase uitprinten. Maar het is me er niet om begonnen lezers te irriteren.’

Voor het gebrek aan houvast komt iets anders terug: muzikaliteit, spontaniteit, vrijheid.

‘Als ik voorlees doe ik dat het liefst niet te luid, met lucht en ondertonen, en mensen ervaren mijn stem dan als zacht. Het publiek denkt dat het me niet goed verstaat, maar dat komt omdat mensen luisteren naar poëzie alsof je het allemaal moet begrijpen - alsof je naar een toespraak luistert. Maar als je alles wilt begrijpen loopt het verstand vast. De luisteraar of de lezer moet het muzikale aspect kunnen aanvaarden. Voor mij moet poëzie soul hebben. Ze moet tot het hart spreken. Ik spreek tot het hart.’

Bewegende gedichten, stemmenmuziek, jazz, soul: als je praat met de gedrongen Oosterhoff in zijn houthakkershemd, zittend op de doorgezakte, verkleurde bank in zijn kale werkcel, is soul niet het eerste wat bij je opkomt. Oosterhoff is niet your everyday jazzcat of soulkikker. Hij woont met zijn poes in een groot verzakt oud huis op het uiterste randje van oostelijk Groningen. Het raam van de werkkamer, de eigenlijke woonkamer, biedt uitzicht op een dijk, een brug en een waterweg. Behalve de bank en de bijbehorende stoel, trofeeën voor elk studentenhuis, bevinden zich er nog een bureau met computer en een kast. Op de grond liggen stapeltjes papieren, waaronder de drukproeven, en losse boeken, waaronder een opengeslagen roman van W.F. Hermans die tegenvalt.

Hier overvalt je het romantisch cliché van de arme kunstenaar die eenzaam op zijn zolderkamertje bij kaarslicht zwoegt aan zijn verguisde oeuvre. Maar Groningen is te uitgestrekt voor zolderkamers en Oosterhoff ontvangt prijs op prijs voor zijn poëzie en zijn proza. Of hij zoveel gelezen en verkocht wordt is bij een voor ontoegankelijk versleten dichter natuurlijk een andere zaak. ‘Ik word door mijn uitgever, De Bezige Bij, tegenwoordig heel goed behandeld. Maar zij hebben toch ook vierhonderd exemplaren van mijn verhalenbundel in de versnipperaar gegooid. En dat bij een boek dat als titel draagt: Kan niet vernietigd worden.’

Na als onderwijspsycholoog te hebben gewerkt, werd Oosterhoff zelf enige tijd een fabrikant van romantische clichés, als schrijver voor damesblaadjes als Intiem, Anoniem en Mijn Geheim. Door een betalingsconflict liep hij maar net de kans mis om de schrijver te worden van een mannelijke variant, de Colt-serie. ‘Dat leek me wel wat. Ik had ook wel voor de Bouquet-reeks willen schrijven, maar dat bleek allemaal vertaald te worden. Het schijnt enorm te verdienen als je daar tussenkomt.’

Oosterhoff begon poëzie te schrijven. ‘Ik dacht niet aan een carrière als dichter. Het was scharrelen, en dat is het nog steeds.’ De beurzen van het Fonds voor de Letteren stellen hem in staat fulltime schrijver te zijn.

Tonnus Oosterhoff. Foto: Ellen Karelse

Tonnus Oosterhoff (Leiden, 1953) studeerde Nederlands en psychologie en leeft en werkt de laatste jaren in een klein dorpje op het Oost-Groningse platteland. In 1990 debuteert Oosterhoff met de bundel Boerentijger, waarvoor hij de C. Buddingh'-prijs krijgt. Oosterhoff beschikt over een groot aantal stijlen en registers, iets dat in zijn volgende bundels nog duidelijker wordt. Voor de bundel De ingeland ontvangt hij de Herman Gorterprijs en ook (Robuuste tongwerken,) een stralend plenum (1997) wordt lovend besproken en krijgt de Jan Campertprijs. Recent verscheen de bundel Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen (2002), deze werd door het Dichterspanel van de Poëzieclub gekozen tot Aanbeveling (zie pag. 23). Het werk van Tonnus Oosterhoff verschijnt bij De Bezige Bij.

[p. 4]

[p. 5]

‘Fulltime, dat is ook een woord hè. Er zijn schrijvers die dat kunnen geloven en voor wie het waar is. Zoals Adri van der Heijden. Elke hersencel lijkt gericht op en gemaakt voor schrijven.’

Maar die soul, die ziel, waar zit die? Dat kom je van Tonnus Oosterhoff niet een-twee-drie te weten. Hij houdt het liever bij de aanleidingen tot zijn gedichten. ‘Hoe een gedicht ontstaat hangt totaal van de situatie af. Bij het titelgedicht van mijn nieuwe bundel herinner ik het me goed. Tom America, een muzikant, maakt muziek met stemmenmateriaal. Hij kreeg het idee om een film te maken van een kruispunt in Tilburg en wilde daar muziek bij. Hij vroeg me of ik een gedicht wilde schrijven naar aanleiding van die film, dat hij dan weer zou gebruiken voor zijn muziek. Maar die film raakte niet af. Toen ben ik zelf maar aan de gang gegaan met het idee “kruispunt”. Ik nam steeds strofen van drie regels - zoals Dante in de Divina Commedia - en vier motieven die naar elkaar oversteken, als op een kruispunt. Steeds zijn het dan twee motieven die elkaar tegenkomen.’

In één ‘motief’ treden een haan en een haas op, in een ander een ‘zieltogend bnn-baasje’ dat een documentaire maakt over een she-man. Over Bart de Graaff worden een paar stekelige opmerkingen gemaakt. De observatie doet Oosterhoff lachen. ‘Ja, ik was geen fan van hem, geloof ik. Het is ook wel triest. Ik schrijf ook: “Dood steekt naar kindheid over”. Hij is ziek, aan het doodgaan en met dat kinderlijf tegelijk een heel mannetje aan het worden. Hij is een kruispunt op zich. En daarom past-ie er goed in.’

En die haas en die haan?

‘Ja, dat weet ik eigenlijk... Dat zijn geen... Je werkt als een schilder. Je zet iets op, je kijkt er naar, je voegt iets toe. Daar heb ik dan geen aanleiding voor. Tenminste, ik kan het niet benoemen.’

Hoe kan een dichter werken als een schilder?

‘Ik las een gesprek met Kouwenaar over zijn nieuwe bundel. Hij benadrukt, ook in zijn poëzie zelf, dat het gedicht een ding is. Zo zie ik dat ook. Dichten is geen uiten, of zo. Een schilder heeft het geluk, en ik trouwens ook als ik aan de site werk, dat hij het resultaat van wat hij doet de hele tijd voor zich ziet. Als ik aan een gedicht werk en ik klap het schrift dicht, dan zit het gedicht gelukkig nog wel in mijn bewustzijn. Als ik het schrift weer opsla, dan gaat het dichten weer verder. Ik ben iets aan het fabriceren. Ik kijk of het lijkt. En of het past. In die zin werk ik zoals een schilder werkt.’

Structuur ervaren

Over zijn poëzie-opvatting schreef Oosterhoff zelf: ‘Om de wereld een beetje te begrijpen en te beheersen zijn we genoodzaakt gigantische reducties te plegen. De taal dwingt ons in een denkschema; onbruikbare verschijnselen blijven naamloos (...). Vaak zien we die gereduceerde wereld aan voor de echte. Maar er valt duizelingwekkend veel meer te zien en te ervaren, en poëzie wijst daarnaar. Elke dichter (...) heft zo, op zijn eigen manier, iets van die reductie op.’

Zo bezien betekent spreken over zijn poëzie opnieuw reduceren, en daar verzet Oosterhoff zich tegen. Al impliceert zijn poëzie van alles en nog wat over dood en leven. Al zegt hij tot het hart te spreken. En al schrijft hij geregeld recht op en neer gaande, schrijnende regels zonder een spatje vervorming of verhaspeling. Zoals: ‘Aan dit loket wordt verdriet betaald met verdriet.’ En: ‘Aan jou ligt het niet, liefste. Jij hebt niet méér moeite van me te houden dan heel de wereld.’

Verklaart uw verlangen naar soul de lyrische uitbarstingen?

‘Dat zijn geen uitbarstingen. Dat is gepland. Dat hoort.’

Er zitten veel geplande, schrijnende momenten in uw nieuwe bundel.

‘Zoals in het gedicht “Dat is waar daar stond een appelboom die later is gerooid”. Als ik dat voorlees, zijn mensen helemaal verpletterd. En ik ook.’

Bent u een somber mens?

‘Ik niet.’ De tot dan toe zo opgeruimd ogende dichter lacht ongemakkelijk en schuift over zijn stoel. ‘Het verbaast mij ook wel eens dat het er zo uitkomt. Het moet haast wel. Ik ervaar het niet dagelijks zo. Na mijn eerste bundel zeiden vrienden tegen me: wat een afschuwelijke rotverhalen zijn dat. En toen zag ik het pas, door hun ogen. Misschien lukt het me om het zo schrijnend te maken omdat ik niet zo'n contact met die somberte heb. Ik analyseer wel, maar ik heb een blinde vlek voor mezelf.’

Hoe verhoudt zich dat tot het belang dat op kijken wordt gelegd in uw bundels? In de nieuwste staat onder meer: ‘Wat wij schouwen zijn wij, wat wij zijn schouwen wij’.

‘Ik word altijd heel vrolijk van uit mijn doppen kijken. Ik word blij als iets waar is. Ik kwam eens binnen in een kamer van zo'n formule-hotel. Het geluid van de tv stond keihard aan, en op het beeld stond: “Welkom Meneer Oosterhoff”. Daar kun je mensen gek mee maken. Ik heb liever dat de tv uitblijft en dat ze zeggen dat het ze geen bal kan schelen dat je er bent. De waarheid maakt opgewekt en er gaat ook troost van uit. Een kijkende houding is niet wat somber maakt.’

En zo'n zin als in ‘Bezoek aan een gelegenheid’: ‘Aan jou ligt het niet, liefste. Jij hebt niet méér moeite van me te houden dan heel de wereld.’

‘Dat klinkt wel heel erg, ja. Ken je mijn vorige bundels? Heb je het idee dat het erger wordt? Ja? Dan zal het wel niet lang meer duren.... We zullen eens zien, hè poes.’

In de bron wordt gelachen.
Ik ben niet aantrekkelijk.
Reik mij de kam aan Han.
Wat een vergissing. Een fiasco.
Nevel kolkt uitgangwaarts.
Niemand wil Eenoog
vierend zien knielen. Niemand gelooft
in de kat met zeven staarten.

Het probleem is: ik ontglip.
Aan jou ligt het niet, liefste.
Jij hebt niet méér moeite van me te houden
dan heel de wereld.

Evenals in bovenstaand gedicht gaat het ook in andere gedichten een paar keer over prostitutie. Wat valt daar uit op te maken? Is liefde per se betaalde liefde?

‘Dat is een uitspraak die ik niet graag voor mijn rekening zou nemen.’ De dichter doet er liever het zwijgen toe. Ook nadat de vraag opnieuw wordt geformuleerd als ‘Komt dit ergens vandaan’?

In de lucht staat levensgroot geschreven: U gaat toch niet vragen of de dichter een hoerenloper is!?

Als het lang genoeg stil is geweest, herneemt Oosterhoff: ‘Prostitutie, zelfmoord, ziekte: het zijn motieven, dingen die iets met mij doen, waardoor ze altijd terugkeren in mijn werk. Maar de uitspraken erover weerspiegelen niet noodzakelijk mijn wereldbeeld.’

Meent de dichter niet wat hij schrijft?

‘Ik verzet me er heftig tegen dat mijn gedichten worden teruggebracht tot een idee over mijn persoon. Het is misschien aardig om met Connie Palmen zo over haar werk te spreken, maar met mij niet.’

In een van zijn beschouwingen uit Ook de schapen dachten na doet Oosterhoff een manmoedige poging grip te krijgen op de gedichten van F. van Dixhoorn. Oosterhoff onderkent daarin de wens ook ontoegankelijke poëzie te willen doorgronden en zoekt een oplossing in een andere manier van lezen. Hij noemt dat: structuur ervaren. Hij schrijft: ‘Als het begrip dat naar de wereld in het begrip leidt, gebroken is, en er door allerlei vormen en signaleringen - elke dichter heeft zijn eigen methoden - toch een besef van coherentie is, wordt poëzie als muziek, een dans van samenhangen.’

Uw beschouwing heet ‘Arm interpreterend brein’.

U schrijft dat de lezer altijd een poging doet het gedicht te begrijpen en te analyseren.

‘De lezer wil misschien wel analyseren, maar de schrijver niet.’

Betekenissenmuziek

Terug naar de vorm. Naar het ritme en de zinsmelodie, naar de schuivende motieven, de botsende tekstblokken en de toeterende woordjes waar bij Oosterhoff de muziek vandaan komt.

Oosterhoff: ‘Een mooi woord dat ik vaak voor mezelf gebruik, en dat ik geloof ik zelf heb bedacht, is betekenissenmuziek. Het muzikale, veellagige, beeldachtige is interessant. Al de zintuigen komen samen op een bladzijde. Ondertussen blijven woorden betekenissen hebben en zijn zinnen ook beweringen. Taal refereert aan de werkelijkheid en dan krijg je het probleem van dat interpreterend brein. Daarom heb ik wel eens gedacht, als ik hier voor het raam zat en over de rivier uitkeek, naar het landschap dat verder geen betekenis heeft: het mooiste zou zijn als ik alleen nog maar streepjes en rondjes gebruikte. Zodat een gedicht puur structuur wordt. Of muziek. Bach. Als je naar Bach luistert, heb je nooit het gevoel dat je er niets van snapt. Dat effect wil ik met mijn poëzie ook bereiken.’