Awater. Jaargang 1

[p. 8]

Dichter in het land
Cornelis Bastiaan Vaandrager
Bezijden de canon, maar waarom?

De dichter en prozaschrijver Cornelis Bastiaan Vaandrager (1935-1992) was mederedacteur van het nieuw-realistische tijdschrift Gard Sivik (vanaf 1957) en samen met Hans Verhagen, Armando en Hans Sleutelaar van De Nieuwe Stijl (1965-1966). Wat hen dreef was een nieuwe opvatting van de realiteit, die uitmondde in de zogeheten Nieuwe of Totale Poëzie. Hans Sleutelaar in 1981: ‘In wat wij destijds met de taal wilden doen, is Vaandrager het verst gegaan. In zijn poëzie zegt hij ongewone dingen in doodgewone woorden. Stelselmatig is hij bezig het geijkte woord opnieuw te ijken. Hij zoekt het mysterie consequent in de onvervalste werkelijkheid. Zijn dichterschap is compromisloos. Kom daar eens om.’

Het werk van dichter Cornelis Bastiaan Vaandrager wordt volgens zijn fans tien jaar na zijn dood nog altijd ondergewaardeerd. Maar hoe komt dat dan? Verslaggever Anton de Goede ging met Vaans vroegere makker Hans Verhagen vanuit Amsterdam naar een speciale Vaandrageravond op zoek naar antwoord op die vraag. Voorlopige conclusie: het simpele feit dat ‘Vaan’ gebakken was aan Rotterdam heeft nogal wat in de weg gestaan. Verhagen: ‘Vaandrager kreeg op een goed moment iets provinciaals, iets wat nog altijd typerend is voor de houding van de Rotterdammer ten opzichte van Amsterdam.’
Als eerste aflevering in de reeks ‘Dichter in het land’: met de Amsterdammer Hans Verhagen naar het Rotterdamse Hotel New York.

Door Anton de Goede

In het speciale Vaandragernummer van het tijdschrift Passionate (jaargang 9, nr. 2) citeert criticus Rob Schouten zijn oudere collega Kees Fens die over Vaandrager eens schreef (in Literair Lustrum 1 uit 1967): ‘In feite heeft Vaandrager als dichter nauwelijks iets te zeggen. Wat hij onder stroom wil zetten is te oppervlakkig om te “pakken”.’ Waarna Schouten schrijft: ‘Erg fundamenteel is deze kritiek niet maar ze bepaalt wel Vaandragers plaats, bezijden de canon. Ook in grote bloemlezingen van de Nederlandse poëzie, zoals die van Warren en Komrij komt hij nauwelijks aan de beurt, met minimumscores van respectievelijk twee en één opgenomen gedicht. Hoe komt dat?’

Met deze simpele vraag op zak (hoe komt het dat Vaandragers werk nooit tot die zogeheten canon is gaan behoren?) besluit ik dichter Hans Verhagen uit te nodigen per auto mee te rijden naar een in Rotterdam georganiseerd eerbetoon, op 13 maart 2002, als onder meer de presentatie van de herdruk van twee van Vaandragers prozaboeken zal plaatsvinden. Want ze zijn weer op stapel gezet, in één band nog wel, De Hef en De Reus van Rotterdam en dat betekent feest in Hotel New York, op de kop van Zuid.

Totale poëzie

Ergens op een binnenmuur van het Rotterdamse Hotel New York staat de tekst: de kroketten in het restaurant, / zijn aan de kleine kant, en de echte fan stoort het dan een beetje dat er niet ‘Made in Rotterdam’ boven staat met welke titel Cor Vaandrager pas echt recht zou zijn gedaan.

Maar gedichten worden nu eenmaal uit hun verband gerukt, wat maar ten dele erg is want een echte evergreen kan dat hebben. Zogoed als het best aardig is dat gedurende de avond die ter ere van Vaandrager is opgezet wordt rondgegaan met dienbladen kroketjes. Begrijpt u wel?

Maar ‘best aardig’? Is dat waar de liefhebber van Totale Poëzie op zit te wachten?

Maar wat wil die dán? De voordrachten kunnen in het algemeen de toets der kritiek zeker doorstaan. En zo nu en dan vallen er meer Vaandragercitaten te bespeuren. De kenners hoeven elkaar niks te vertellen: ‘Hoest?’ zeggen ze bijvoorbeeld, en ze slaan elkaar op de schouders. Hoeveel Vaandragerianen lopen er hier rond? De meeste bezoekers lijken vooral in elkaar geïnteresseerd. De burgemeester is er. Zou die weten wie Mike von Bibikov is?

Kroketje

En waarom laat die ene jonge vrouw bij het in ontvangst nemen van het eerste exemplaar van de langverwachte herdruk van De Reus van Rotterdam / De Hef haar tranen stromen? Neem nog een kroketje, Isis. Het is een mooi boek geworden. (Verhagen: ‘Waar je iemand makkelijk een gat mee in zijn hoofd kan gooien.’) Er lopen ook mannen rond in oude jassen met plastic tassen. Daarin zitten beduimelde boekjes waaruit ze wel iets willen lezen. Vaandrager was underground; zij zijn het nog.

Foto: Frank Hanswijk

Extreem

Op de heenreis vraag ik Verhagen waarom hij denkt dat Vaandrager er in bloemlezingen altijd zo bekaaid afkomt. ‘Dat ligt aan de bloemlezers. Komrij is een erkend schandalige bloemlezer. Zelfs de Vijftigers hebben destijds een proces tegen hem aangespannen omdat ze ondervertegenwoordigd waren. Maar voor de Zestigers geldt dat nog meer. Van Vaandrager neemt hij slechts één gedicht op, en niet eens zijn interessantste. Vaandragers poëzie is extreem, en Komrij kiest niet voor deze extremen. Komrij, Hans Warren, en Rob Schouten zijn bloemlezers met een vooroordeel, ze stellen zich niet open. Ik denk dat later de geschiedenis aanzienlijk vriendelijker over Vaandrager zal oordelen.’ En nadat hij even stil is, alsof hij zijn eigen woorden proeft: ‘...vriendelijker hoeft eigenlijk niet want daar was hij de figuur niet naar, maar wel opener... Er zijn altijd een boel mensen geweest die hun enthousiasme voor Vaandrager niet onder stoelen of banken staken. Kees van Kooten was lyrisch - “Ooh wat is dát mooi!” zei die - maar de bloemlezers zijn dat niet. “Gij zult niet bloemlezen” is een bekend gezegde geworden.’

En als we Rotterdam indraaien: ‘Vaandragers werk is niet voor easy readers, zei hij zelf. Het houdt zich bezig met andere dingen dan wat mensen geneigd zijn tot de literatuur te rekenen. Het gaat over een wereld die zij niet kennen. Het is geen Lulu Wang of Jan Wolkers. Het gaat een stapje verder. Het is toch altijd zo geweest dat de grootste kunstenaars in hun tijd niet werden gewaardeerd. Dat is nu niet anders...’

En wat vindt hij van Kees Fens die over Vaandragers werk zei: ‘Een gebrek aan vormkracht en gebrek aan inhoud, hij heeft nauwelijks iets te zeggen’?

Verhagen: ‘Misschien heeft Kees Fens wel te veel te zeggen! Er zijn al zoveel mensen die veel te zeggen hebben; het gaat toch om de manier waarop je dingen zegt. Uit Vaandragers werk spreekt juist drift en vitaliteit, van een taalkunstenaar die inspireert. Martin Bril is er door gaan schrijven: met een radar voor het taalgebruik van de straat. Gevolg van zeer goed kijken.’

Jaloezie

Verhagen staat ook negatieve gedachten over zijn vroegere vriend toe: ‘Zijn jaloezie. Ik heb een innige vriendschap met hem gehad; en ook later hadden we goed contact. Maar mijn bundel Rozen & Motoren uit 1963 was een groot succes en dat heeft hij niet goed kunnen verkroppen. In interviews in zijn latere periode had hij altijd wel een vreemde opmerking over mij, niet oncomplimenteus maar vreemd. Dan zei hij bijvoorbeeld: “Hans Verhagen is een soort John Lennon geworden” of: “Dat is de hippie-hoofdman van Amsterdam”. Dan kreeg hij iets provinciaals: vanuit Rotterdam naar Amsterdam kijken. Hij heeft met een revolver rondgelopen om Hans Sleutelaar neer te schieten terwijl Hans iemand was van wie hij echt hield. Dat was zijn oudste vriend.’

‘In 1973 las ik “A foggy day in Rotterdam”, en ik was verkocht,’ zegt in Hotel New York de schrijver Dirk van Weelden. ‘Vaandragers kracht is dat hij op het randje opereert, en hij deed dat met een enorm geloof in een bepaald esthetisch programma. Waar hij zich a. niet aan hield en waar hij b. zo heftig in geloofde dat het een soort waan werd. Vaandrager is persoonlijk niet groot genoeg gebleken de vergezichten die zich openden op het juiste moment met beide handen aan te grijpen. Maar hij is wél de enige geweest die zich staande heeft weten te houden op dat randje.’

Griezel

Ook Vaandragerfan Arie de Bode van de Rotterdamse uitgeverij De Hef buigt zich over de vraag waarom Vaandrager nooit ‘tot de canon’ is gaan behoren: ‘Misschien heeft het te maken met het verschil tussen het Amsterdamse en het Rotterdamse milieu. Ik heb altijd het idee dat het na het Olympisch Stadion en de Utrechtsestraat ophoudt met literair Nederland. Verder was Vaandrager natuurlijk ook een griezel, een engerd. Zo'n Kees Fens is natuurlijk fantastisch maar ook een beetje een burgerlijke man. Dat onbehouwene, dat doe-maar-gewone van Rotterdam dáár hoort Vaandrager bij. Dat is vaak onbegrepen.’

En publicist Jan Oudenaarden, zelf Rotterdammer in hart en nieren, vraagt zich af: ‘Zou het kunnen zijn dat het te afwijkend is van de literatuurstromingen? En te Rotterdams met al die verwijzingen naar Rotterdamse plekken, en dat hij te ver van het culturele middelpunt in Amsterdam afzat? Vergeet ook niet: het is speedproza. Geschreven op amfitamine. Het is dat hele snelle. Hij gebruikt ook een afwijkende spelling, die lijkt op het Rotterdams dialect. Jules Deelder doet dat ook, maar dat is een extravert persoon. Die kan er in het hele land mee optreden. Vaandrager was juist introvert, veel minder een podiumbeest.’

Nadat Verhagen op een podiumpje wat vragen heeft beantwoord over zijn vroegere vriend (vraag: wat denk je dat Cor van deze avond zou hebben gevonden; antwoord: te laat!), bevinden we ons weer op de terugweg naar Amsterdam: ‘Ik vond het erg amusant. Leuk om al die mensen van vroeger te zien. Al is er dan slechts tijd voor een vluchtige ontmoeting. Soms herkende ik ze niet. Dan had ik wel een valse grijns op mijn muil maar dan wist ik niet wie het waren. Maar dat kwam er dan wel uitrollen. En ja, er wordt natuurlijk een bepaald beeld van Cor opgehangen wat natuurlijk nooit helemaal kan kloppen. Maar er is in ieder geval aandacht voor die boeken.’

Frustratie

En wat vindt Verhagen van de uitkomst van onze kleine rondvraag onder de bezoekers waaruit blijkt dat nogal wat aanwezigen zeggen: hij is nooit tot die canon gaan behoren omdat hij zo'n Rotterdammer was.

Verhagen: ‘Het komt overeen met wat Rotterdam altijd had en kennelijk nog steeds heeft: het provinciale ten opzichte van Amsterdam, alsof dat ook niet een goor gat is, maar goed. Er werd altijd al geroepen: als je niet uit Amsterdam komt maak je geen enkele kans bij de media. Maar dat verhaaltje is ontkracht door de man die het in de wereld heeft gebracht: Jules Decider; ik hoor hem er nooit meer over.’

Volgens Verhagen is het een geval van self-fulfilling prophecy.

Maar wil hij dan soms bestrijden dat 99% van de literaire uitgeverijen gezeteld is tussen het Amsterdamse Centraal Station en het Museumplein?

Verhagen: ‘Maar mensen van heinde en verre, of dat nu Zeeland is of Groningen, kunnen toch hun boeken bij die Amsterdamse uitgeverijen publiceren? Toen ík zogenaamd beroemd werd woonde ik in Vlissingen. Nee, maar het heeft Vaandrager gefrústreerd dat hij in Amsterdam niet aarden kon. In Rotterdam leeft die frustratie onuitroeibaar. Het gevoel “wij werken ons de kolere in de haven en in Amsterdam zitten ze op de terrasjes”, die verontwaardiging zit er ook bij. Ook hier jaloezie, die voor Vaandrager behoorlijk wat kapot heeft gemaakt. Sommigen zeiden: het komt door de speed. Maar dat is maar ten dele waar. Er zijn voor zoiets altijd twee nodig. De speed kan aan zoiets bijdragen maar iemand moet daar ook talent voor hebben.’

C.B. Vaandrager, DeHef/De Reus van Rotterdam.
Uitgeverij de Bezige Bij, herdruk Amsterdam 2002.