Awater. Jaargang 1

Vers tegen vers

Hendrik de Vries
De bedrogene

De zesde trein dreunt binnen in de kap.
Als lacht zijn stem. Als dwarrelt reeds die stap
Onduidelijk, in die geluidenstroom.
De stoom springt boven afgrondsnachten stoom.

Neen, voorgevoel! Opnieuw vergeefs gewacht.
Vergeefs. De zesde die hem nog niet bracht.

Voor 't laatst. Voor 't laatst. Zelfs dit ging dus voorbij.
Voor 't laatst. Ik sta verlamd. Verlamd van schrik.
Alleen 't verwijt, maar woordloos, blijft mij vrij:
De trots, hem eenmaal door een enkle blik
Te zeggen: Dit ben ik, en dat zijt gij.

Gerrit Achterberg
Hulshorst

Hulshorst, als vergeten ijzer
is uw naam, binnen de dennen
en de bittere coniferen,
roest uw station;
waar de spoortrein naar het noorden
met een godverlaten knars
stilhoudt, niemand uitlaat
niemand inlaat, o minuten,
dat ik hoor het weinig waaien
als een oeroude legende
uit uw bossen: barse bende
rovers, rans en ruw
uit het witte veluwhart.

In 1949 publiceerde Hendrik de Vries Vers tegen Vers, een bundel beschouwingen waarin hij telkens twee verwante gedichten van verschillende dichters besprak. In Awater vergelijkt Menno Wigman een gedicht van Hendrik de Vries met een gedicht van Gerrit Achterberg.

Menno Wigman

‘De zesde trein dreunt binnen in de kap.’ Vanaf het moment dat ik die woorden voor het eerst las - ik moet een jaar of zeventien zijn geweest - denderde die regel mijn hoofd binnen. Een suggestiever openingsregel is nauwelijks denkbaar. Ook zonder die woorden hardop te lezen zie je onmiddellijk een locomotief een overdekt station binnen daveren. Dat het een gevaarte is, die trein, voel je aan alles, maar staat nergens geschreven. Toch dreunt de hele kap ervan.

Het meest dreunt die trein natuurlijk in het hoofd van de ‘bedrogene’ die hier aan het woord is. Is het een man of een vrouw? Een beschaamde bakvis of een ontgoochelde vriend? Hoewel ik jaren lang heb gedacht dat het hier om een gekrenkte vriendschap ging, geeft het gedicht daar geen enkele aanleiding toe. Misschien is dat ook wel de kracht ervan. Hier staat een bedrogene op je in te praten, en zijn - of haar - stem klinkt zo gejaagd dat het niet uitmaakt wie er aan het woord is. Al halverwege het gedicht denk je alleen nog maar: hier is iemand goed verraden.

Slordig

Gejaagd klinkt dit gedicht al vanaf de eerste regel. Tegelijkertijd wordt er flink in gemaald: ‘De stoom springt boven afgrondsnachten stoom.’ Een onbegrijpelijk, in ieder geval slordig beeld. Belangrijker lijkt me dat het woord ‘stoom’ zo nadrukkelijk herhaald wordt. Net zo nadrukkelijk trouwens als de woorden ‘vergeefs’, ‘zesde’, ‘verlamd’ en, tot drie keer toe, ‘voor 't laatst’. Het is de repeterende klaagzang van iemand die zes treinen lang zijn teleurstelling heeft staan verbijten:

Voor 't laatst. Voor 't laatst. Zelfs dit ging dus voorbij.
Voor 't laatst. Ik sta verlamd. Verlamd van schrik.

Ritmischer kan een gedicht bijna niet zijn. Wel geconcentreerder. Vooral de eerste strofe bevat wat onnodige ruis. Toch komt de trein die dit gedicht is mooi tot stilstand in die trotse, maar door en door verbitterde slotregel:

Te zeggen: Dit ben ik, en dat zijt gij.

Ga je er bij Hendrik de Vries blindelings vanuit dat het station van zijn bedrogene in een stad ligt, bij Gerrit Achterbergs ‘Hulshorst’ waait de verlatenheid van een plattelandsstation je al vanaf de eerste regel tegemoet. ‘De bedrogene’ is de ongedurige klacht van een stadsmens, ‘Hulshorst’ een verwaaide verzuchting ergens diep in ‘het witte veluwhart’.

Wie uit die verzuchting eigenlijk? Daar is in de eerste helft van dit gedicht niets over bekend. Sterker nog: afgezien van die ‘dennen’ en ‘bittere coniferen’ heerst er geen enkel leven in de openingsbeelden. De naam Hulshorst is van ‘vergeten ijzer’, het station zelf ‘roest’ en de enkele trein die er stopt doet dat ‘met een godverlaten knars’: killer kan haast niet. Op die paar omringende dennen na is hier alles, zelfs die ene trein, van metaal.

Godverlaten

Toch is er wel degelijk iemand die het ‘godverlaten’ knarsen van die stalen wielen heeft kunnen horen. Iemand die al eerder liet weten dat de coniferen rond het station ‘bitter’ zijn. Bitter, om niet te zeggen grimmig is ook zijn gemoedstoestand. Bij de woorden ‘niemand uitlaat niemand inlaat’ (de komma lijkt nadrukkelijk weggelaten) krijgt het gedicht een dramatische versnelling. Ook is er voor het eerst sprake van iemand die daar op dat station staat te wachten. Op wie of wat blijft onduidelijk, maar de ergernis zwelt per regel aan. Het gedicht besluit met een driftig allitererend fantasiebeeld van een onbehouwen roversbende die ooit, lang geleden, op dezelfde godvergetenplek moet hebben huisgehouden.

En dat opnieuw zou moeten doen.

Met hoeveel Schwung De Vries met zijn binnendreunende trein ook inzet, het ritme van ‘De bedrogene’ heeft toch ook iets stars, zijn dramatiek iets gewilds. Bij Achterberg lijkt elke regel een natuurlijke beweging te maken, het waait, het rijdt, het suist en klaagt. Een elegie, zonder meer, maar dan een elegie met een opmerkelijk agressief slot. In één lange volzin word je meegesleurd in het onbehaaglijke innerlijk van iemand die zich op een godverlaten station staat te verlustigen in het beeld van een barse bende rovers. Gespierde woorden, messcherpe beelden en een onontkoombaar ritme. Hoe noem je dat ook weer? Poëzie.

Station Hulshorst. Foto: Menko ten Cate.