Arsenaal. Jaargang 6

[p. 13]

‘Twee Vrienden’

Wanneer men als nummer drie over een auteur moet spreken dan zou dat moeilijk vallen als die auteur niet van Vermeylen's formaat was. Over een tweede-rangsfiguur zou men - indien men zich strikt aan het onderwerp wenst te houden - hoogstwaarschijnlijk in herhalingen vervallen, over een belangrijk figuur dient altijd nog iets gezegd.

Toen Rik Lanckrock mij voorstelde om hier een werk van Vermeylen te behandelen, vroeg ik hem zelf om over ‘Twee Vrienden’ te mogen spreken en dit om een dubbele reden: ten eerste is die roman het meest omstreden werk van de auteur en ten tweede is dat boek mij het liefst uit het ganse oeuvre van Vermeylen. Daar waar de voordrachten, opstellen, het literairen kunstcritische werk vrij algemeen als uiterst belangrijk worden bestempeld en waar ‘De Wandelende Jood’ als één der onvergankelijke klassiekers uit onze Nederlandse prozaliteratuur wordt beschouwd, blijft de waarde van ‘Twee Vrienden’ nog vaak omstreden.

Ik zal mij dan ook zo niet eigenwijs tonen hier het werk literair te willen kwalificeren. Wat ik vooral zou willen aantonen is dat geen ander boek zo volledig Vermeylen's persoonlijkheid belicht.

In ‘De Wandelende Jood’ kregen we een allergorische voorstelling van de zoekende mens, met als slot het aanwijzen van een richting ingegeven door een bepaalde levensbeschouwing, hier krijgen wij deze levensbeschouwing in botsing met het leven zelf. Het is duidelijk dat deze uitgebreider gamma grotere mogelijkheden biedt.

Ik zou dan toch even de redenen willen onderzoeken waarom de literaire kwaliteiten van ‘Twee Vrienden’ zo vaak worden betwist.

De eerste hiervan houdt, mijn inziens, geen verband met de intrensieke waarde van het werk maar wel met de omstandigheden waarin het boek het licht zag. Toen het in 1943 werd gepubliceerd behoorde Vermeylen reeds tot hetgeen we de ‘literatuurgeschiedenis’ zouden kunnen noemen. Meer dan veertig jaar tevoren begroette men zijn ‘Wandelende Jood’ als een meesterwerk en - dit spreekt vanzelf - men verwachtte ontzagelijk veel van de jonge auteur. Die belofte ging niet in vervulling.... Al die jaren verscheen er geen Vermeylen-roman meer. Het spreekt dan ook dat toen ‘Twee Vrienden’ aangekondigd werd de verwachting te hoog gespannen was. De schrijver stelde niet teleur, maar sommige critici eisten van

[p. 14]

hem de perfectie en die is niet van onze planeet. Want - het is onzinnig verstoppertje te spelen - het boek heeft gebreken en het meest opvallende tekort is te wijten aan het overwegend verstandelijke van Vermeylen's kunstenaarschap... Hij heeft in de eerste plaats een critische en geen creatieve geest.

Dat wil niet zeggen dat een werk niet hoofdzakelijk verstandelijk mag worden opgebouwd. Integendeel, moet ik er hier misschien aan herinneren dat wij in Vlaanderen - Vermeylen zelf heeft het meer dan eens geschreven en zijn uitspraken hieromtrent zijn vrij algemeen bekend - in de eerste plaats behoefte hebben aan hersenen.

Dat wil ook niet zeggen dat in ‘Twee Vrienden’ het hart niet meespreekt want iedereen zal er bladzijden in vinden die onmiddellijk aangrijpen. Maar wat soms ontbreekt in het boek is het ouitsprekelijke, het toverachtige, want hoe dikwijls de personnages over metaphysica spreken, het methaphysische element ontdekken wij slechts zelden. Dit is niet aan de inhoud maar aan de stijl te wijten, een stijl die eerder bij een essay dan bij een roman past...

Met dit falen echter faalt het boek niet. Een groot werk blijft groot, ondanks zijn tekorten en een groot werk is ‘Twee Vrienden’ dit vooral vanwege de diepte van de karakterontledingen.

Vermeylen schept geen types maar wezenlijke mensen. Ieder personage maakt immers een innerlijke evolutie door, de evolutie van het leven dat idealen en wereldbeschouwingen omverstoot, of onderdrukt. Dit vormt trouwens het tragische hoofdthema van de roman.

Frans Balders, de jonge revolutionnaire dokter, met zijn onwrikbaar geloof in de wetenschap als middel ter bevrijding van het menselijk denken, wordt een bourgeois. Hij vindt in zijn nederige practijk als geneesheer alleen nog een kleine weerglans van de taak die hij zich droomde. Bij de tweede vriend, Marc Kervaan, is de evolutie geweldiger, vollediger, hij die na zijn mislukte liefde voor Mathilde het ideaal van de volledige vrijheid tracht te beleven gaat aan die vrijheid ten onder. Waaraan klampt hij zich tenslotte vast? Aan een verterendwulps zingenot dat hem meer bindt dan een gebonden leven.

Het meest constante figuur is dan nog Sus, de wiskundige, de cynieker en toch, telkens weer kent ook hij inzinkingen, zijn eenzaamheid - het gevolg van zijn superieur neerkijken op vele problemen - is er het eerste bewijs van, het plotse doorbreken bij hem van melancholie en medelijden in diverse omstandigheden toont dat hij de sereniteit die hij door zijn

[p. 15]

cynisme betracht zelden of nooit bereikt. Door zulke volledige karakterontledingen roept Vermeylen een aantal personages op die onvergetelijk in het geheugen blijven. Dit is niet enkel het geval voor de hoofdpersonen. Ook velen die een mindere rol vertolken laten een blijvende indruk na: zo noem ik in de eerste plaats de moeder van Frans. Zij is de ontroerendste van alle vrouwenfiguren uit het werk, en over die vrouwenfiguren zou er heel wat te vertellen vallen. Over wat hun onderscheidt en wat ze gemeen hebben... Daar is b.v. het luchthartige Pampoezeken, een oppervlakkig niemendalletje, goed voor een flirt. Gevaarlijker, duivels bijna is de Hongaarse schilderes Melinda. Bij haar is het dat Marc ten ondergaat, een onverzadigbare hartstocht drijft haar tot de meest geraffineerde erotische belevenissen. Daar zijn er echter nog meer: de ietwat geblaseerde Irène de Tiège die bijna het huwelijksleven van Frans dreigt te vernietigen. Daar is diens puriteins en autoritaire schoonmoeder. Iedereen die ‘Twee Vrienden’ las zal zich wel de paar ontroerende bladzijden herinneren waarin de trots van die vrouw gebroken wordt wanneer zij met kanker en haar man, de onpractische Jan Morijn, met blindheid geslagen wordt. Tussen die twee mensen die hun leven hebben verbrod met een eindloos krakeel, groeit er, wanneer het lot tot eenzaamheid doemt, een droeve en te late genegenheid. Mijn overzicht zou onvolledig zijn wanneer ik ook niet even wees op die twee vaderfiguren uit het werk, vader Balders en professor Kervaan, de eerste, een zelfbewuste nieuwe rijke en de tweede tweede een bescheiden en ironisch-gemoedelijk hoogleraar. Er zijn nog meer zulke figuren in de roman maar er blijft mij nog te spreken over Mathilde, het schoonste personage uit het ganse boek, het symbool van ‘das ewig weibliche’ dat ons naar omhoog rukt. Vermeylen heeft er geen idool van gemaakt, zoals ook Goethe's Gretchen geen idool is... Alleen een eenvoudig meisje en ook wanneer zij vrouw en later moeder wordt blijft dat innige, dat eenvoudige meisje in haar voortleven.

Het is een zelden betwiste - maar niettemin een niet altijd juiste uitspraak - dat een auteur zichzelf of minstens facetten van zichzelf tekent in zijn personages. Laten wij nagaan in hoeverre dit met Vermeylen het geval is. Het staat onomstotelijk vast dat sommige fragmenten over Frans Balder, mutatis mutandis natuurlijk, dicht bij de autobiografie staan. Voor de andere personages echter moeten wij voorzichtig zijn en niet te gauw verklaren dat de diverse romanfiguren exponenten zijn van de verschillende karaktertrekken van de auteur. Vermeylen ging - mijns inziens - eerder klassiek te werk, het is te zeggen, hij schiep gestalten met als hoofdkenmerk een bepaalde mense-

[p. 16]

lijke trek. Sus verpersoonlijkt het nuchtere, het cynische, Marc het radicaal idealistische, Melinda het erotische, zoals Lady Macbeth de hoogmoed, Shylock de hebzucht, Brutus het dweperige verpersoonlijken, zonder echter - ik herhaal het - types te worden. Dit sluit natuurlijk niet uit dat onderbewuse neigingen bij de auteur een rol spelen bij de keuze en de voorstellingen van die figuren. De mens in hem is hier eerder te zoeken in zijn reacties tegenover de gedragingen van zijn personages. Hierin vinden wij tevens de ethische grondslagen van het boek. Ik weet dat ik mij thans op gevaarlijk terrein waag.

Eerstens werd het begrip ‘ethisch’ reeds dikwijls verkeerd gebruikt om, op grond van een dogma, een bepaald boek te kelderen. Als wij over de ethiek van een werk spreken dan bedoelen wij de inhoud van de levensboodschap die de auteur met het oeuvre tracht te brengen. En die soort ethiek is noodzakelijk voor een literair gewrocht. Zonder haar is het gewoonweg onmogelijk kunst te scheppen. Kunst om de kunst is een nonsens, minstens in de literatuur. Wie schrijft om te schrijven heeft niets te zeggen en wie niets te zeggen heeft doet beter te zwijgen.

Vermeylen had zijn levensboodschap te brengen... Maar ook hier liggen wolfijzers en schietgeweren: ik hoorde meermalen de vraag stellen: ‘Was hetgeen Vermeylen ons in “Twee Vrienden” te zeggen had wel levensnoodzakelijk?’ Dromen vergaan, wij weten het allemaal, maar volstaat zulks als thema voor een boek, wat meer is: wat hebben wij, ethisch gesproken (en hier is het woord in een engere betekenis gebruikt) aan een werk met zulk thema? Hierop zou ik alleen willen antwoorden: lees en herlees ‘Twee Vrienden’ want het is een boek dat verheft. Ja dat miserabilisme (want de grondslagen van het boek kun je treffend tekenen met het begrip: geestelijk miserabilisme) is verheffend... Allen die de roman lazen en begrepen voelden bij de teleurgang van de idealen der twee vrienden een mildheid over zich komen, een medelijden met de arme stumperds die de mensen tenslotte altijd blijven, hetzelfde medelijden dat Mathilde bij het slot tot haar kinderen doet zeggen: ‘Mijn lievekens, mijn arme kleine lievekens.’...

Het schrijnend beeld van de teleurgang van de schoonste idealen bewijst meteen de betrekkelijke waarde van de vele standpunten die de mens met fanatieke overmoed meent te moeten verdedigen.

Zo beschouwd schijnen de ‘Twee Vrienden’ wel een pleidooi voor de verdraagzaamheid. Zou het gewaagd zijn te veronderstellen dat de oorlog, tijdens welke de roman geschreven werd, mede een impuls was tot uitspreken van die levens-

[p. 17]

boodschap. Het is die verdraagzaamheid, ontsproten uit mededogen, uit angst om pijn te doen die b.v. de houding bepaalt van de atheïst Frans tegenover zijn vrome moeder...

Mildheid en verdraagzaamheid, twee deugden die het mensdom nog altijd te weinig beoefent en die wij nochtans zo dringend nodig hebben. Mildheid en verdraagzaamheid, in die woorden ligt de kerngedachte van Vermeylen's geestelijk testament.

Paul Berkenman.