Arsenaal. Jaargang 5

[p. 1]

Bij het overlijden van Jhr. Dr. Nico van Suchtelen

In de talrijke overzichten van de Nederlandse literatuur die ons na de bevrijding met grote en kleine lepels werden toegediend en een culturele toenadering tussen Noord en Zuid beoogden zocht ik tevergeefs naar de vermelding van één der grootste en m.i. belangrijkste kunstenaars, n.l. Nico Van Suchtelen.

Massa's namen werden vernoemd: bekende, minder bekende en totaal onbekende. Nog nooit werd er zoveel over Hollandse literatuur geschreven, nog nooit werd zoveel vergeten, d.i. het werk van de veelzijdige, ja alzijdige literator Van Suchtelen.

Zeker, Van Suchtelen was en is geen onbekende voor de Vlaamse lezers. Velen zullen zelfs weten dat hij directeur was van de Wereld-bibliotheek-vereniging al zou het een stuk beter zijn Van Suchtelen te kennen als mens, als kunstenaar, als philosoof.

Nu ja, Van Suchtelen zal mijn stem niet nodig hebben om zijn reputatie te vestigen. Deze is gevestigd: reeds in het verleden. ook nu en zeker voor de toekomst.

Een zo groot kunstenaar en geleerde mag en kan ten andere niet vergeten worden. Mensen van zijn gehalte bepalen, zonder veel rumoer, de cultuur van een land, enkel door de onvergelijkelijke adel van hun geest en hun persoonlijkheid.

Nico Van Suchtelen werd geboren op 25 October 1878. Hij studeerde te Hannover en te Haarlem. In 1901 legde hij het candidaats-examen in de chemie af en in 1904 hetzelfde examen in de rechten. Daarna studeerde hij te Zürich philosophie, psychologie en staatswetenschap. Associeerde zich later met een Nederlands uitgever. Promoveerde tot dokter in de staatswetenschappen en werd hoofdredacteur van de krant ‘Het Vaderland’.

Tijdens deze laatste jaren publiceerde hij reeds verzen en artikels, doch nu waagde hij zich tevens aan psychologische, sociologische en paedagogische verhandelingen.

In 1913 werd hij aangesteld als redactie-secretaris van de Wereldbibliotheek. In 1917 werd hij onder-directeur, in

[p. 2]

1925 mede-directeur en na de dood van de stichter van de W.B., L. Simons, werd hij directeur.

Het oeuvre van Van Suchtelen is te omvangrijk om het volledig op te sommen. Ik beperk mij dan ook tot de voornaamste werken: ‘Quia Absurdum’, ‘De stille Lach’, ‘Demonen’, ‘Tat tvam Asi’, ‘Eva's Jeugd’, ‘Tot het Al-Eene’, ‘Uit de Diepten der Ziel’, ‘Droomspel des Levens’, e.a.

Hij overleed op 27 Augustus 1949.

Nico Van Suchtelen was een veelzijdige persoonlijkheid, ik herhaal het: dichter, romancier, dramaturg, essayïst, vertaler, philosoof, psycholoog, economist. Kortom zijn uitgebreide activiteit kan als voorbeeld gesteld worden van een vruchtbaar leven. Hieruit volgt evenwel dat het analytisch en methodisch bespreken van zijn oeuvre jaren voorbereidende studie zou vergen. Dit is allesbehalve mijn bedoeling, vooral daar ik van oordeel ben dat een volledig essay over Van Suchtelen schrijven onmogelijk is. Zijn gedachten commenteren ware een moord. Ik zal mij derhalve beperken tot een ‘typering’ van zijn kunstenaarschap en veelal Van Suchtelen zelf aan het woord laten. Dit zal mij trouwens beletten zijn grootheid door een beperkt woord te kleineren.

Zijn levensinzicht ligt gefundeerd in de twee terzinnen uit zijn gedicht ‘De Stortstroom’ (‘Verzen’ 1905):

Zoo draagt de ziel in d'eigen stroming mee
Wat zij van 't leven brokt, richtend gestadig
Haar gang naar wat zij stapelde in haar diep;

Zoo wentlen volkeren hun wendloos wee
Door d'eeuwen heen, tot ze eens toch, wonderdadig,
Leven in vreugd die 't eigen leed hun schiep.’

In elk van de achtereenvolgende werken heeft hij een deel van zijn rijk innerlijk - resultante van bezinning op het leven, de mens, de kunst en de maatschappij - blootgelegd.

Hoe paradoxaal de verschillende wijzen zijn waarop hij iets of iemand kon beschouwen en beschrijven - idealistisch, sarcastisch, nuchter, romantisch, poëtisch - toch blijft de verwoording sprankelend van een zeer bijzondere, rake originaliteit, fijn genuanceerd en steeds psychologisch verantwoord.

[p. 3]

Zo is ‘De stille Lach’ het boek van de idealistische, Platonische liefde; ‘Demonen’ de roman van de hartstocht en de reële liefde; ‘Tat tvam Asi’ het werk waarin de mens zichzelf ontdekt. Leven en liefde waren zijn uitverkoren themata, de instinct-‘oerdriften’ van zijn kunstenaarschap.

Het ideale leven schetste hij in een paar regels:

Wat baatte 't mij bij andren hulp te zoeken,
Terwijl 'k de waarheid in mijzelf vergat?
Hier, in mijn hart, woont wat ik zocht in.... boeken.
O dat ik nooit één boek gelezen had!
Geest, God, verborgen oerdrift van mijn leven;
Kon mijn verstand ook nimmer U verstaan;
Ware ik des harten wijzing trouw gebleven,
Ik hadde uw wil als eigen drang gedààn.’

(Uit ‘Droomspel des Levens’)

Hierin zijn mens en dichter één geworden naar zijn eigen formule: ‘Doch de dichter die deze synthese voltrekt, die zijn persoonlijk gevoel omzet tot begrip-voor-allen, of tot wat het best nog ware te noemen: Levensinzicht, Wijsheid; deze dichter moet een denker zijn voor wien ook nog een andere bij de menigte gangbare en geliefde schijntegenstelling, die van “gevoel” en “verstand”, een inhoudsloze fraze is geworden’. (Tat tvam Asi)

Zijn boek ‘De stille Lach’ is uitgegroeid tot een allegorie van de reine liefde - en bij uitzondering kan ik dit woord in volle oprechtheid en zonder banale romantische ondergrond neerschrijven - van twee edele mensen, Elisabeth en Joost, die voor elkaar openstaan: naakt en ongewapend, in hun volledigste grootheid en menselijkheid. Dit boek is op een modern plan een Romeo - Julia -; een Dante - Beatrice - verhouding waardig.

Uit dit boek schrijf ik, tot toelichting van de substantiële grootheid, volgende citaten over:

‘Artisten vergeten meestal, dat zij, omdat zij tienmaal zoo ijdel zijn als gewone menschen, tegelijk ook tienmaal zoo bescheiden behooren te zijn, zullen zij althans niet honderd maal zoo belachelijk worden.’

De vereisten van een algemeen-menselijke kunst formuleert hij als volgt:

[p. 4]

‘De schoone schaamteloosheid der groote zelfonthullers is een bewijs voor de wezenlijke zielseenheid der individuen. Zij weten de menschheid in hun eigen zelf besloten en begrijpen haar door zelfontleding en zelfuitbeelding. Ik-dienst en Ik-zucht zijn daarvan maar de dekadente ontaardingen.’

‘Wie zichzelf werkelijk begrijpt als een persoonlijkheid-voor-zich, erkent daarmee tegelijk zijn taak voor-de-anderen, zijn deelfunctie als integreerende cel der maatschappij.’

‘Het leelijke is alleen toelaatbaar voor zoover het den weg kan wijzen naar het mooie.’

‘...voor Rede en Wijsheid bestaat geen verleden; ware gedachten zijn eeuwigheidsgedachten; als ik die denk ben ik werkelijk “op de hoogte” van alle tijden.’

‘Kunst is symbolische herschepping der subjectiviteit.’

Zijn gedicht ‘De stille Lach’, waarvan ik hier enkele strofen laat volgen openbaart ons de grootmenselijke gestalte van Van Suchtelen. Uit dit gedicht spreekt m.i. al hetgeen in een essay over zijn persoonlijkheid en werk verzwegen moet worden:

Door klamme kloof en kromme krocht,
Doolde ik mijn dagen rond,
Worstlend met menig droomgedrocht;
Wie zegt, o zegt mij wat ik zocht
Van stond tot stond!

Ik riep om mijmerstil Geluk
Dat sliep diep in mijn ziel;
Maar toen ik 't zag, reet met een ruk
De storm mijn droomenwereld stuk,
En alles viel.

Toen bad ik tot de zwarte Smart
Dat zij mijn troost zou zijn;
Zij kwam en kuste mij in 't hart,
Van strijden mat en waanverward,
Haar valsch venijn.

Toen riep ik aan den hellen Haat;
Hij kwam in 't trotsche mom
Van Kracht, maar bracht mij heul noch baat:
Arm bleef mijn hart en star 't gelaat
Van 't al rondom.

[p. 5]

 

Geluk, Smart, Haat, zij gingen heen;

 

Al wat 'k eens had gewild,

 

Was als een vage schim vergleên;

 

Mijn arm, leeg hart weer doolde alleen,

 

Stom en verkild.

 

 

 

Maar eindlijk: ‘Liefde’ riep ik aan:

 

Toen ruischte 't wijd en zijd;

 

En als een zang in schemerlaan

 

Heb ik haar stillen lach verstaan

 

Uit de eeuwigheid.

Door de uitdieping van deze gedachten worden zijn werken levend. Dat is m.i. de schoonste lof die ik hem kan toezwaaien. Hij was een humanist, in de betekenis zoals in Vlaanderen Vermeylen er een was: ruim, openstaand voor het leven, liefdevol ontvangend wat de mens en het leven te bieden hadden.

‘Tat tvam Asi’ is een boek waarin de mens zich zelf ontdekt, alleen veel mooier dan hij werkelijk is of liever nog, hoe hij eigenlijk zijn moest om mooi te zijn, in essentie. ‘Tat tvam Asi’ is een boek waarin men leest met opbruisende gevoelens van tegenspraak en heerlijke compromis-verklaringen. Het is een roman (of hoe men het ook noemen wil) waarin men al schrijvend leest of omgekeerd en zulks is naar R. Herreman's formule - die ik hier volmondig bijtreed - steeds vruchtbare lectuur.

Dit hebben de boeken van Nico Van Suchtelen nog voor op andere werken: ze zijn zuiver idee en louter gevoel, in elkaar gestrengeld tot een waarachtige menselijkheid. Alles waar een mens over denkt, praat, mijmert, schrijft, vindt men in zijn werk behandeld: diepzinnig, breed en objectief belicht.

Als kunstcriticus was Van Suchtelen vaak een ruitentikker, als estheticus een revolutionnair. Volgens hem zou het esthetisch bewustzijn nooit bestaan als één zuivere abstractie. Het zou integendeel steeds samenwerken met andere bewustzijnsinvloeden, o.m. het erotische. Zo zou een harmonisch naaktfiguur nooit kunnen beschouwd worden als een kuise verhevenheid, maar zou de schoonheidsontroering voortspruiten uit onze bewondering in correlatie met onze erotische prikkels. Dit klinkt bijna Nietzschiaans: instinctoordeel, hartstochtelijk beoordelen van de kunst.

Ook als denker en pacifist was hij niet minder revolutionnair.

[p. 6]

In dit verband verwijs ik naar zijn ‘Boodschap van de onbekende Soldaat’ (in ‘Tat tvam Asi’).

In deze aangrijpende anti-militaristische ode - één der meest knappe en gedurfde proza-stukjes die ik ooit las - stelde hij het onsmakelijke, het wervelloze en verachterlijke van een conventionele blasé-wereld op sarcastische wijze aan de kaak. In deze tijd van atoompolitiek zou ik met aandrang naar deze woorden van bezinning en gezond verstand willen verwijzen, want ver voor er sprake was van agressie en oorlog heeft Van Suchtelen ook over dictatuur, fascisme en nationaal-socialisme waarheden geschreven die slechts door het mensdom geloofd werden na een slachtpartij waarin millioenen mensen het leven lieten.

Uit bovengenoemd werk laat ik, tot slot, nog een paar aforismen volgen:

‘Men kan den drang om zich te uiten opvatten als een instinktief besef dat men slechts voortleeft, onsterfelijk is, voor zoover men in het bewustzijn van anderen is overgegaan en aldus heeft bijgedragen tot de vorming of ontwikkeling van een hooger, omvangrijker, algemeener bewustzijn.’

‘De duidelijkste definitie van kunst is eigenlijk: iets (goed) kunnen, dat wil zeggen iets zóó kunnen dat het product adequaat is aan de bedoeling, niet alleen van den schepper, maar in de eerste plaats van het product zelf.’

‘Slechts kleine kunst zoekt nieuwe vormen.’

‘De wereld is volmaakt zooals zij is. Behoudens de menschheid, die beter kon zijn, maar “willens en wetens” handelt tegen haar innerlijke idealen.’

Nico Van Suchtelen was een groot kunstenaar. Hij was tevens een groot denker, een denker die gelukkig zijn wereldbeschouwing niet systematisch tot een theorie heeft verstard, maar vluchtig, aangenaam keuvelend, zijn grote persoonlijkheid aan het publiek heeft geopenbaard. Zijn gedachten zijn geen dode stof, zijn woorden geen dode letter. Integendeel: ze leven en evolueren.

Van Suchtelen was een naar de waarheid schrijdend mens die zich thuisvoelde in het edele, het grote en die de kleinzieligheid en de bekrompenheid van de valse gemeenschap-predikers en levensvreemde individualisten verafschuwde.

In deze geest neem ik afscheid van hem, zonder omhaal en holle frazen. Zijn werk zal volstaan om de gedachtenis van een groot mens levend te houden.

Rik Lanckrock.