Arsenaal. Jaargang 4

[p. 49]

Een Mozaïek van Critiek

In mijn onlangs verschenen dichtbundel ‘Herfstvruchten’ komt een gedicht voor, dat ik ‘Onmacht’ heb betiteld.

Het handelt over de armoede van de woorden van alle dag om uitdrukking te geven aan verheven gevoelens zonder te vervallen in bombast, die in dikwijls zinledige taal een indruk van poëtische geladenheid moet geven, waar zij in waarheid de zuivere poëzie overwoekert. Ik predik er ‘überhaupt’ een terugkeer aan naar het gebruik van het ‘naakte woord’, ontdaan van ‘tooisels en sieraden’ wier aanwending bij veel dichters tot een procédé was verstard en verlaagd in de jacht op een gemakkelijk en berekend effect, terwijl het in werkelijkheid een povere lading dekt.

Zo is dit gedicht in zekere zin een persoonlijke bekentenis geworden van de onmacht, die ik zelf ondervind om met de eenvoudigste woorden en met een minimum van beeldspraak toch aan verheven gevoelens derwijze uiting te geven dat ze ook als dusdanig door anderen kunnen worden herkend, erkend en genoten.

Ik was aanvankelijk zinnens dit gedicht, bij wijze van inleiding, vooraan in mijn dichtbundel te plaatsen.

Daar ik echter later een meer geschikt gedicht ter presentatie schreef, heb ik van dit eerste voornemen afgezien. Temeer, daar ik terecht vermoedde dat dit gedicht door de critici als de voorafgaande verontschuldiging voor de onvolmaaktheid (?) van de overige gedichten zou worden opgevat.

Maar ik had zonder de waard gerekend. Enkele recensenten zijn er toch als de vliegen op neergestreken en hebben er een welkome gelegenheid in gevonden om, aan de hand van mijn eigen bekentenis van onmacht (?) te wijzen op een tekort aan ‘poëtisch timbre’ en ‘beeldende kracht’.

Waar hij in de Gentse editie van ‘La Métropole’ voor mijn poëzie onder meer deze lof vond: ‘Cette compréhension de la vie et de ses réalités, De Doncker l'a exprimée dans des vers dont beaucoup de poètes lui envieront la netteté de la forme et la richesse du rythme méconnu trop légèrement par ceux qui s'estiment appelés à assurer la continuité de la poésie flamande. La poésie de Maurits De Doncker n'appartient pas à celle, trop souvent lunaire, de ceux qui ne quittent jamais leur tour d'ivoire, mais s'inspire des réalités de la vie, du bonheur et de

[p. 50]

la souffrance, de l'espoir et de la désillusion. Elle nous apprend quelque chose de tout ce que nous voulons savoir et connaître de l'homme. (Cursivering van mij. M.D.D.). Et paree qu'elle nous confronte avec nous-mêmes, nous ne pouvons que l'apprécier davantage’, meent Paul De Ryck, bij het recenseren van dezelfde dichtbundel voor de micro van het N.I.R., zichzelf aldus te moeten tegenspreken:

‘Het lijkt ons eerder dat de dichter ouder wordt, (en of! M.D.D.) zonder met zichzelf in het reine te geraken en zonder zich over de verdrietelijkheden der eigen ervaring te kunnen heenzetten, zodat wij in “Herfstvruchten” slechts een anecdotisch, overigens zeer persoonlijk geval terugvinden, dat tot geen algemeen-menselijke wasdom is uitgegroeid (cursivering van mij. M.D.D.) en aan dat tekort het belangrijkste deel zijner betekenis inboet. De dichter heeft zich daarvan ongetwijfeld zelf rekenschap gegeven waar hij schrijft:

“Al zijn de noten juist, toch is de toets te onzuiver
om in een andre ziel de snaren aan te slaan,
die in een eendre maat en onder zelfden huiver,
verklanken moeten wat ik zelf niet heb verstaan.”

(Onmacht)

en mij mijn eigen versregels tussen de benen te gooien.’

De doorgaans strenge, doch ernstige criticus C. Bittremieux vond er in “Spectator” volgende regels op om over de nochtans goede gedichten die, naar ik meen, toch in mijn dichtbundel te vinden en te genieten zijn, in alle talen te kunnen zwijgen:

‘Het sympathieke van De Doncker is dat hij zich van zijn onmacht bewust is; hij schrijft zelfs een zwak gedicht om te bekennen dat hij het niet beter kan:

“Hoe schamel is het woord, dat uit mijn mond komt vloeien
en, staamlend, slecht verklaart wat mij tot zingen voert.
Hoe zal ik ooit tot een waarachtig dichter groeien
en vinden het accent dat wie mij leest ontroert?”.

De laatste strofe is wat beter:

“Toch kan ik 't verzen schrijven als een drift niet laten
en grijp steeds weer de pen, die 'k machteloos hanteer.
Het zit mij in het bloed. Ik kan de hand niet haten,
de pen niet, noch 't papier, noch mijn verwoed verweer.”

Het is niet onmogelijk dat De Doncker ooit een gesproken toon vindt die “wie hem leest ontroert”. Maar deze toon zal evenveel discretie van de dichter vergen als de behoefte om te zingen. En stellig meer concentratie’.

[p. 51]

Sirius (what is in a name?) haalt in ‘De Standaard’ de zelfde strofen aan (of was er afspraak?) om er volgende beschouwingen aan vast te knopen:

Het is tragisch en sympathiek te gelijk, de dichter zijn eigen onmacht te horen bekennen:

... ... ... ... ... ...

De dichter moge zelf wel wat overdrijven als hij beweert, dat hij de pen machteloos hanteert. Machteloos is zijn werk zeker niet, maar hij blijkt ook scherp te beseffen dat hij niet het peil bereikt, dat men gerechtigd is van een volgroeid schrijver (dank u! M.D.D.) te verwachten’.

Ook Erik van Ruysbeek is in ‘Arsenaal’ op de verlokkelijke, klaarliggende suiker neergestreken en schrijft, na als inleiding de eerste strofe van ‘Onmacht’ te hebben geciteerd, onder meer:

‘Het valt zeker weinig voor, dat een dichter de recensent zo duidelijk zelf de weg wijst. (Daar hebt ge 't! M.D.D.)

't Zit nog te veel verstrikt in tooisels en sieraden
het naakte woord....
Al zijn de noten juist, toch is de toets te onzuiver....

‘Onmacht luidt de titel van het gedicht, waaraan voorgaande regels ontleend zijn, en het is wellicht het beste gedicht uit de bundel. Smartelijke zelfkennis. Tragische onmacht van een mens, die alle stof in zich heeft om een goed dichter te zijn, maar niet (of althans: nog niet) over de vormkracht beschikt om deze stof tot smetloze schoonheid, tot waarachtige kunst op te voeren. Vervloekt en toch weer gezegend lot dat onze diepste eerbied afdwingt door de oprechtheid en volledigheid van de poging.

Toch kan ik 't verzen schrijven als een drift niet laten
en grijp steeds weer de pen, die 'k machteloos hanteer....

Eigenlijk is hiermee het bizonderste gezegd.... (Inderdaad M.D.D.)’

Integendeel hebben andere, doorgaans jongere, critici in het gedicht de formulering van het eigen programma herkend en het als dusdanig aan de jongeren ter overweging geboden.

Zo Remi Boeckaert die in ‘De Nieuwe Gids’ het gedicht volledig overschrijft en er volgende bemerkingen aan wijdt:

‘Een van De Doncker's tekortkomingen ligt in het feit dat hij vaak te spraakloos is om zijn zieleleven te verwoorden. “Men zegt vaak dat het woord arm is, steeds achter het feit of de idee blijft. 't Is niet waar. De verwoording kan arm zijn,

[p. 52]

maar het woord is heilig.” (Inleiding van Johan Daisne tot Daan Boens' ‘Klaarten’).

Indien De Doncker dit woord, het juiste, eenvoudige, naakte woord zal vinden, zal hij er in slagen gedichten te schrijven die wij niet uitsluitend ter documentatie, doch ook uit esthetische - en dan ook uit ethische - behoefte vaak zullen herlezen. Wij wensen dan ook dat de jongeren het gedicht, dat wij hieronder uit “Herfstvruchten” citeren, als hun programma zullen erkennen.’

Reeds vroeger was dit zelfde gedicht, nadat het als onuitgegeven in “De Vlaamse Gids” was verschenen, hem aanleiding om in het hetzelfde tijdschrift in het toen opgerakeld jongeren-debat aldus positie te kiezen:

“Beter is het ons-zelf te geven, het diepste van ons ik, onze levensbiecht te spreken. Algemeen-menselijke kunst is daarom geen standaardkunst, integendeel, want ieder spreke zich uit op zijn manier. Ieder legt getuigenis af van zijn innerlijke strijd, zijn zelfbeheersing, zijn levensvisie. Doch wij hebben allen één vijand: de literatuur. Wij moeten onze literatuur van alle literatuur epureren!

Bij Homeros, Goethe, Shakespeare, Racine, Vondel draagt het woord in eerste instantie betekenis” (Het schone geheim van de Poëzie). En wonderwel past hier een strofe uit De Doncker's jongste verzen:

't Zit nog te veel verstrikt in tooisels en sieraden,
het naakte woord, waaruit de ware vonken slaan.
Het werd door valse weelden al te veel verraden
om als een scherpe kogel tot de kern te gaan.’

Ook Willy Biliet laat in zijn recensie over ‘Herfstvruchten’ vóór B.N.R.O. Gent en in ‘Arsenaal’ het volledig gedicht voorafgaan door de overwegingen, die ik hierna aanhaal:

‘Vaak bereikt De Doncker zelfs hoogtepunten zoals hij er voordien zelden heeft gekend. Ik denk daarbij aan het werkelijk prachtige gedicht “Onmacht” m.i. veruit het beste door de auteur ooit geschreven. Ik weet wel dat sommige critici en in de eerste plaats zij die nimmer een vers van betekenis hebben gepubliceerd, zullen aanvoeren dat de dichter hier zijn eigen minderwaardigheid bekent en het werk dus niet goed kan zijn. Maar naast dit theoretische gezeur plaats ik het oordeel van wie zelf gedichten heeft geschreven en nog schrijft. Ik ben er van overtuigd dat de meesten, zo niet allen, mijn mening zullen bijtreden wanneer ik zeg dat De Doncker hier op sobere en

[p. 53]

treffende wijze de gedachten vertolkt die hem zelf misschien al te vaak hebben gefolterd’.

Rik Lanckrock tenslotte heeft, in een te Gent gehouden voordracht over steller dezes, het citaat van het volledig gedicht met volgende beschouwingen omlijst:

‘In het derde gedeelte “Pro Domo” vind ik drie gedichten die ik tot de beste reken die De Doncker ooit geschreven heeft.

Vooral voor mij, de essayist en verdediger van de poëzie mijner generatiegenoten, heeft het gedicht “Onmacht” een zeer grote betekenis.

Ik zal niet uitweiden over het zuiver esthetische van deze belijdenis en minder nog uitvoerig ingaan op de buitengewoon oprechte toon van deze biecht. Van veel groter betekenis schijnt mij het nieuw inzicht van de dichter.

In een essay over het litterair cynisme onderzocht ik vroeger de voornaamste verdiensten van onze Vlaamse cynische dichters, ik bedoel Minne, Elsschot, De Wilde, Van Brabant, Christiaens, Rogghé, e.a. en kwam tot de slotsom dat zij door hun ontstellende eenvoud er in geslaagd waren een wonderlijke directe ontroering te wekken. Het was vooral het inzicht van deze dichters dat mij verheugde, want ten slotte moest zich na de wansmakelijke exhibites van de vorm-estheten deze richting ontwikkelen: het was een natuurlijke reactie, een reactie van de mens die de kern van het menselijke wil blootleggen in het kunstwerk. Ik besloot deze beschouwingen met volgende conclusie: wie bekommerd is om het oneindig rijke innerlijke van de mens en het leven, schenkt geen aandacht aan een beeldspraak waaruit elk levens- en mensengeluid werd verbannen.

Waar onze dichters - ik bedoel onze goede dichters natuurlijk - tot hiertoe door hun scheppend werk getuigd hebben van hun vizie heeft nooit iemand gedacht dat dit programma - want ik aarzel niet zulks een programma te noemen - eens het aanschijn zou gegeven hebben aan een gedicht dat door zijn menselijkheid en door zijn eerlijkheid niet zou nalaten elke lezer tot bezinning te stemmen. Dat D.D. dit aangedurfd heeft verdient dan ook de grootste lof.

Ik kan derhalve niet nalaten alle critici, die de vermetelheid hadden D.D. te kleineren om zijn buitengewone eerlijkheid, hier openlijk aan de kaak te stellen. Velen hebben de uitspraak van onmacht op een listige wijze misbruikt om DD kleinheid aan te wrijven. Het is eenvoudig belachelijk zulke woorden te horen uitspreken door mensen die er prat op gaan

[p. 54]

enig inzicht in de poëzie te hebben. Ik bedoel hier vooral Sirius, een pseudoniem waarachter zich gewis een bekend criticus verschalkt. Een ogenblik nadenken zou deze heer doen inzien hebben dat zijn uitspraak onnozel was. Indien een mens zijn diepste “ik” op ontroerende wijze uitbeeldt, dan mag dit “ik” zelfs klein zijn.... de uitspraak is tenminste menselijk. En als DD een algemeen-menselijk gevoel van onmacht openbaart, dan hoeft hij zich hiervoor niet te schamen. Integendeel. Zijn uitspraak is de weergave van een eeuwig menselijk gevoel, of zouden die heren critici soms durven beweren dat zij zelf geen strijd voeren met hun innerlijk wezen. In dit geval zou ik niet aarzelen ze uit menselijk standpunt klein te noemen, terwijl de openbaring van dergelijke nonsens zonder meer ridicuul kan heten’.

Intussen hebben de studenten der 4e Moderne van het St-Joriscollege te Brussel ‘Onmacht’ ter ontleding gekregen.

* * *

Sedert ik verzen publiceer, en deze periode loopt over ruim twintig jaar, heb ik vooralsnog nimmer op enigerlei critiek op mijn gedichten gereageerd. Als ik van deze goede gewoonte enigszins afwijk en het nu in zekere mate toch doe, is het niet om het eventueel dubieuze van de critiek in Vlaanderen aan de kaak te stellen, doch omdat ik mij er over verwonder, hoe een gedicht als ‘Onmacht’ met ongeveer volledige veronachtzaming van de vier en dertig andere, waarmede het samen ‘Herfstvruchten’ uitmaakt, de bijna algemene aandacht van de recensenten heeft gaande gemaakt, al worden er door elk afzonderlijk soms volkomen tegenovergestelde beschouwingen uit afgeleid.

De lezer zal met mij beamen dat mijn gedicht, ‘door sommigen verguisd, door anderen geprezen’, aldus alleszins merkwaardig is gebleken.

Het spijt mij nu dat ik het geen ‘Art poétique’ heb betiteld.

M. De Doncker.

Nota. - Deze bijdrage is noodgedwongen onvolledig, vermits enkele dagbladen en tijdschriften mij nog een recensie schuldig zijn. Zo is de reeks misschien nog niet afgesloten en bestaat er mogelijkheid dat ‘Onmacht’ verder zijn mysterieuze macht blijft uitoefenen.