Arsenaal. Jaargang 3

[p. 157]

Bij de lectuur van ‘Regenboog’ door Wanda Wassilewska

De lezing van ‘Regenboog’, waarmee de Russische schrijfster Wanda Wassilewska de Stalin-prijs verwierf, heeft ons zovele herinneringen voor de geest geroepen - herinneringen, zo recent en toch schijnbaar zo eindeloos ver reeds achter ons liggend - dat het meer geworden is dan het gewone doormaken van een roman: het heeft gedeeltelijk geklonken als een stem uit het verleden, toen ik, van September '43 tot April '45, als verplicht-tewerkgestelde, te Solingen in Duitsland in ballingschap leefde, samen met enkele honderden jongens en meisjes uit Oekraïne...

We hebben daar samen harde ogenblikken doorgemaakt, honger geleden, zwaar-afmattend werk gedaan, gevloekt om de aard van de arbeid die we moesten verrichten: slaven voor de vijand, haat en opstandigheid gevoed en machteloos toegezien hoe we weinig of niets uitrichten konden om onze rebellerende gevoelens lucht te geven.

Maar er was onze vriendschap! Onze vriendschap die ons over vele dingen heenhielp. We menen te mogen beweren dat niet één zo vertrouwelijk omging met hen als wij. We hielpen waar we konden, zij deden wat in hun vermogen lag om ons bij te staan. We kenden ze haast allen en we geloven dat niet één van die Russische jongens en meisjes ons niet genegen was. Ten opzichte van Kameraadschap hadden we nooit zo 'n periode meegemaakt en zullen we heel waarschijnlijk nooit meer doormaken.

En dan die avonduren in onze onderaardse werkplaats, toen Solingen reeds in puin lag - behalve de fabriek, die kwam later volledig aan de beurt - en we dag en nacht op Rautenbach verblijven moesten! Ik hoor ons nog Karel Van de Woestyne voorlezen voor enkele meer ontwikkelden en ik hoor hen nog hun bewondering uitdrukken voor de suggestieve klanken der Vlaamse taal waar ze nochtans geen woord van begrepen, maar die ze toch mooi vonden; en dan droeg de jonge Peter Pintchoek uit het hoofd dat populaire gedicht voor van Lermontof op de dood van Poechkin: ‘Kapot is de poëet’, gedicht dat we thans nog vaak herlezen in de vertaling van Johan Daisne. En die uren zweet dat we gelaten hebben om een viertal van onze eigen gedichten over te zetten, via het Nederlands en het Duits, in die subliem-klinkende Russische taal, en waarin we inderdaad gelukten. En onze Russische vriendinnetjes die dan plots, geheel onverwacht, één van die gedichten opzegden, met overtuiging, want ze vonden ze aardig, zegden ze! Wie zou het kunnen vergeten!

[p. 158]

En dan de rampzalige dag, toen de fabriek uit mekaar splatte door de immer neerkomende bommen, toen tientallen van die jongens en meisjes uit Oekraïne de dood vonden in diezelfde onderaardse werkplaats waarin we ons precies op dat ogenblik nu eens niet bevonden. Toen hebben we er velen verloren, vele, vele vrienden...

En andere beelden weer zijn ons voor de ogen gekomen: Het kleine meisje Nina, dat aanvankelijk zo bang was voor ons, als een verschrikt hert, maar waarvan we later toch het vertrouwen wonnen en die eens verklaarde, op een kille winteravond eenzaam dromend in een verlaten hoek, dat ze sterven wou; de nachtelijke uren met Joera, die met diepe kennis van zaken sprak over Shakespeare's ‘Hamlet’ en over ‘Childe Harold’ van Byron; de ontroerende momenten toen we samen met onze Russische vrienden het tragische lied zongen van ‘Zenka Razin’, de rover op de Wolgastroom; de wondermooie Valla die één leven, één lach kon zijn en ten slotte aan longtering stierf en wier doodkist we hielpen maken; het lieve jongetje Michka dat naar Duitsland werd gevoerd met zijn moeder en zijn zuster die beiden omkwamen eveneens in die onderaardse werkplaats, zodat die kleine Michka alleen achter bleef; onze gemeenschappelijke barbaarse maaltijden, bereid met gestolen aardappelen en vlees van dood gebombardeerde paarden; en dan de nachten na de bevrijding, mijn afscheidsrede in het Russisch en het laatste vaarwel...

Wij gingen... De herinneringen zullen ons immer bijblijven.

_* * _*

Toen we reeds enkele maanden weer thuis waren kregen we de Russische film ‘Regenboog’ te zien. Zeer sterk hingen we toen nog vast aan wat we in Solingen beleefd hadden. We hadden ons nog niet volledig losgewerkt uit de sfeer dier dagen. Voor het eerst hebben we toen geweend met een film: die taal, die gezichten, die liederen die we zelf meegezongen hadden...

_* * _*

En nu weer het boek...

Men zou wellicht kunnen denken dat hetgeen we over ‘Regenboog’ van Wanda Wassilewska neer gaan schrijven, beïnvloed is geworden door onze persoonlijke belevenissen, hierboven even aangeraakt. Wij meenen van niet. We hebben in ieder geval onze uiterste best gedaan om objectief te blijven.

Door de film is de inhoud van ‘Regenboog’ voldoende

[p. 159]

gekend. Slechts enkele woorden dus, volledigheidshalve, in verhand daarmede. Het boek behandelt een periode van enkele dagen gedurende dewelke een dorp in Oekraïne de laatste miseries kent der Duitse bezetting. Gedurende die dagen spelen zich nog verschillende verschrikkelijke drama's af, leren we de Duitsers kennen als inwrede barbaren en de bewoners van het dorp als hardnekkige dwarsbomers der Duitse roof- en veroveringszucht. Tot het Rode leger het dorp weer bevrijdt en het als het ware verlost uit een afschuwelijke nachtmerrie.

Men kan zich afvragen of de schrijfster niet al te zeer overdrijft in verband met de Duitse wreedheden. Maar na hetgeen we vernomen hebben uit Dachau en andere concentratiekampen en ook na hetgeen we zelf gezien hebben in Duitsland waar het ging om de houding der nazi's tegenover de Russen, moeten ons bedoelde onmenselijke gedragingen niet al te zeer verwonderen.

Een eerste voorwaarde dan om te kunnen genieten van ‘Regenboog’ is een gezonde geestesgesteldheid tegenover het ‘problema’ Rusland. We bedoelen hiermede het volgende: lezers die hun kennis omtrent het hedendaagse Rusland uitsluitend hebben geput uit de vaak zinloze, belachelijke en eenzijdige artikels uit publicaties als ‘De Gazet van Antwerpen’ b.v., zullen ‘Regenboog’ natuurlijk verwerpen als ‘communistische propaganda’, ‘leugens’ en ‘tendenz-werk’ in de slechte zin van het woord.

We kunnen natuurlijk niet loochenen dat uit ‘Regenboog’ een haast fanatieke liefde spreekt voor het vaderland, voor het Rode leger en voor het communistische regime. Maar veronderstel dat ‘Regenboog’ zich in België afspeelde en dat over ons land in dezelfde bewoordingen werd gesproken als thans door Wanda Wassilewska over Rusland, wie zou dan durven gewagen van tendenz-werk en propaganda, tenzij de incivieken misschien? Daarbij mogen we niet vergeten dat ‘Regenboog’ geschreven werd in volle oorlog en ongetwijfeld voor een groot deel als moedgevend geestelijk voedsel werd meegegeven aan de zwaar geteisterde Russische bevolking.

Dit gezegd zijnde, kunnen we ons richten naar de literaire waarde van Wanda Wassilewska's roman.

Als geheel doet hij veelal aan als een volksboek van het goede soort. Daardoor verstaan we een roman die, wat taal en inhoud betreft, zonder veel geestelijke inspanning ook door de minder ontwikkelde lezer kan genoten worden, maar die toch tevens, van literair standpunt uit gezien, als sterk verantwoord kan doorgaan. De taal is niet te ingewikkeld. De psychologie komt tot uiting, niet zozeer door ellenlange, moeilijk te ontwarren bespiegelingen en uitrafelingen, dan wel door gebeurtenissen die het

[p. 160]

innerlijke der betrokken personen duidelijk belichten; en wanneer de schrijfster toch rechtstreeks de inhoud der gedachten en gevoelens van haar figuren uitdrukt, dan doet ze dit in klare woorden of in levendige, spontane dialogen.

Wanneer we ten slotte toch moeten toegeven dat ‘Regenboog’ niet geheel aan onze verwachtingen heeft beantwoord, dan zijn daarvoor verschillende redenen voor handen. Vele passages zijn ongetwijfeld te lang uitgesponnen. Te lang wordt stilgehouden bij éénzelfde gedachte, in dezelfde bewoordingen, met hetzelfde doel. Een voorbeeld: de overwegingen van de jonge Malasja die verkracht werd door een paar Duitse soldaten en die als gevolg daarvan haar schoot weet bevrucht... Verder krijgen we onder alle omstandigheden van alle personages, met uitzondering van een paar mensen, slechts één aspect van hun wezen te bewonderen: hun weerstand tegen de Duitse bezetting. In dien zin krijgen we de indruk dat slechts één bepaald soort mensen - van psychologisch oogpunt bekeken - zich in het dorp ophoudt. We weten, het onderwerp bracht dit mee, en de schrijfster heeft het ook zo bedoeld. Dit neemt evenwel niet weg dat ze gelegenheid te over heeft laten ontsnappen om haar personages scherper als individuen met hun persoonlijke neigingen en eigenaardigheden uit te beelden. We hadden verwacht mensen te zien optreden, we kregen slechts weerstanders, typen van weerstanders; eenzijdige belichting dus, een beperking die ons, moderne lezers, niet meer kan voldoen. Dergelijke voorstelling van personen mag alleen aangewend worden in symbolische verhalen waar het gaat om het opdringen bij de lezer van één of meer bepaalde aspecten van het leven, verhalen die met de realiteit rechtstreeks weinig of niets gemeens hebben en waarbij de lezer zelf de conclusies moet trekken uit de tekst. Wanneer evenwel personen ten tonele worden gevoerd op zulkdanige wijze dat ze nog altijd, op de een of andere manier, vrij kunnen bewegen - t.t.z. de gelegenheid hebben in daden of in gedachten zichzelf te zijn - dan verlangen we ook volledige mensen. Die kregen we niet in ‘Regenboog’, al herhalen we dat de schrijfster dit heel waarschijnlijk zelf met opzet heeft gewild, gelet op het doel van haar roman en de tijd waarin hij verscheen. Van zuiver literair standpunt uit gezien blijft het evenwel een tekortkoming.

Om dezelfde redenen als hierboven aangeduid lijdt het boek aan een zekere eentonigheid, én naar inhoud én naar taal. Niet onafgebroken evenwel. Want talrijk zijn de passages waarbij de schrijfster op werkelijk indrukwekkende wijze de beschreven feiten naar voren brengt. De bladzijden gewijd aan de figuur der partisane Olena b.v. zijn daarvan treffende bewijzen. Verder is Wanda Wassilewska ook zeer boeiend wanneer ze zich in lyri-

[p. 161]

sche ontboezemingen uitlaat over sommige aspecten van de Oekraïnse natuurheerlijkheid. En waar de schrijfster mediteert over de rondwarende dood in het dorp (blz. 109-110) is ze bepaald meesterlijk. Dergelijke bladzijden, en andere meer, brengen nu en dan een welgekome afwisseling en zijn steeds een stuwkracht om het boek toch met blijvende aandacht tot het einde toe door te maken.

De uitgeverij die ‘Regenboog’ uitgaf zal weldra een tweede boek van Wanda Wassilewska op de markt brengen: ‘Liefde’. We zouden daarin een geheel andere zijde van haar kunstenaarschap te bewonderen krijgen. We zijn daar werkelijk benieuwd naar en komen - zo we daartoe de gelegenheid krijgen - ten gepasten tijde op bedoeld werk terug.

F. ADRIAENSSENS