Arsenaal. Jaargang 3

[p. 63]

De Vrije Katheder
Een andere stem over Remarque's ‘Arc de Triomphe’

In het Januari-nummer van ‘Arsenaal’ werd een Vrije Inzending als boekbespreking opgenomen, onderteekend door een zekeren Geert Grub, van ‘Arc de Triomphe’ door Eric Maria Remarque. Bedoelde bespreking geeft blijk van zooveel onkunde, kortzichtigheid, wanbegrip en slechten smaak, dat we niet anders kunnen dan er tegen reageeren. We zullen dit in de eerste plaats doen door hierna een beoordeeling te laten volgen van genoemd werk, zooals wij meenen ze te moeten uitbrengen steunend op de waarde van Remarque's boek.

Maar eerst zullen we trachten het een en ander recht te zetten wat de heer Grub heeft gemeend te moeten neerhalen.

De heer Grub begint zijn aanval op ‘Arc de Triomphe’ met te zeggen dat het boek heel waarschijnlijk in Frankrijk geen goed onthaal zal kennen, vermits Remarque zich heelemaal niet zacht uitlaat over Frankrijk als natie. Om te beginnen kan ik me geen passages herinneren waarin Remarque zich uitdrukkelijk keert tegen Frankrijk als Staat, en moest zulks wél het geval wezen, zoudt gij dan misschien durven beweren, mijnheer Grub, dat er toentertijd niet ‘something rotten’ was ‘in the state of... France’? En de woorden van Haake: heeft deze niet wat zitten bluffen, en bewust de zaken overdreven om hem en het nazi-regime indrukwekkend te maken? Neen, hier spreekt Remarque heelemaal niet, vei Haake! Maar het groote bezwaar van den heer Grub tegen ‘Arc de Triomphe’ ligt hierin, dat het boek weinig om het lijf heeft. Stel u voor! Om te knarsetanden als weldenkend lezer! De intrigue ontroert de heer Grub niet genoeg en verder komt hem de wraakneming op Haake als zinloos voor! Een romantische geschiedenis is ‘Arc de Triomphe’ inderdaad niet geheel en gansch! En wat die mislukte wraakneming betreft, laat de schrijver toch duidelijk zien dat ze Ravic bevrijdt van zijn verleden dat hem drukken bleef.

En tragisch kan de heer Grub de verhouding Ravic-Joan evenmin vinden. Hier kan ik werkelijk niets op zeggen. Zulke enormiteiten maken me stom van verbazing om zooveel ongevoeligheid.

[p. 64]

Neen, om het eerlijk te bekennen, wij zijn dan heel wat meer vatbaar voor tragiek. Zoo vinden we het ook zeer tragisch dat een man, die zich inbeeldt een voorlichter te zijn van het lezend publiek, dit laatste meent te moeten waarschuwen tegen een mislukt boek dat ze liever niet koopen moeten, daar waar het in werkelijkheid gaat om een meesterlijken roman.

De heer Grub las de Vlaamsche uitgave van het werk in kwestie. Wij de Amerikaansche. Maar zooals blijkt uit de woorden van den heer Grub, zou ook deze uitgave hem hetzelfde oordeel in de pen gegeven hebben als dit welke hij liet verschijnen in het vorige nummer van dit tijdschrift, vermits hij zegt dat, om hem te behagen, Remarque een geheel anderen ‘Arc de Triomphe’ had moeten voortbrengen. We hebben de Nederlandsche editie vluchtig doorgemaakt en vreezen inderdaad dat ons niet een ideale vertaling werd geschonken. Ze is evenwel nog altijd van zulk gehalte-meenen we-dat ook zij ongeveer een bespreking moet opdringen zooals we hieronder laten volgen.

_* * _*

Sedert Erich Maria Remarque in 1929 zijn oorlogsboek ‘Van het Westelijk Front geen Nieuws’ publiceerde, behoort hij ongetwijfeld tot een van de sterkste figuren van geheel de hedendaagsche wereldliteratuur. In dit werk werd op zoo'n diepaangrijpende wijze een opnieuw herbeleven van al de verschrikkingen van den eersten wereldoorlog aan den lezer opgedrongen, dat geen mensch ontsnappen kon aan den afschuw dien de auteur verwekken wou om het schandalig vernietigen van het leven van zoovele duizende soldaten, waarvan een groot gedeelte zich afvroegen waarom ze eigenlijk te ploeteren lagen in de modder der loopgrachten, waarom ze lijk sluipmoordenaars andere menschen neerkogelden, of zich moesten laten wegmaaien bij het ratelende geknapper der machinegeweren. In zijn boek sprak Remarque zoo'n klare, scherpe, duidelijke taal, en schilderde hij de tooneelen op zoo'n onverbiddelijke naakte manier, dat het niet mogelijk was of zijn woorden moesten een fellen weerklank vinden in het hart van zijn medemenschen. Het maakte Remarque met één slag wereldberoemd.

Na ‘Van het Westelijk Front geen Nieuws’ kregen we ‘De Weg terug’ en vervolgens ‘Drie Kameraden’ waarin eens te meer een ongemeen boeiend en diep-menschelijk beeld werd opgehangen van het leven der teruggekeerde frontsoldaten in Duitschland, tijdens de jaren die onmiddellijk de eerste groote slachting volgden. Alhoewel niet expliciet uitgedrukt, was in ‘Drie Kameraden’ toch duidelijk voelbaar aanwezig, in den aard der gebeurtenissen, een moeilijk te omschrijven angst, een onzekerheid in verband met de toekomst die de wereld te gemoet ging.

[p. 65]

Waar in Remarque's twee eerstgenoemde werken - vooral in het eerste - het zwaartepunt voornamelijk te liggen kwam op de feiten zelf, zagen we in ‘Drie Kameraden’ dat hij zich tevens ontwikkeld had tot een romancier van buitengewoon formaat, in dien zin dat zijn personages een sterk persoonlijk leven leidden en dat hij van technisch en psychologisch standpunt uit gezien verbazingwekkend aan kracht gewonnen had.

Van zijn voorlaatste werk, nl. ‘Flotsam’ kregen we tot nog toe geen exemplaar in handen.

Van zijn jongste schepping ‘Arch of Triumph’ kunnen we intusschen reeds getuigenis afleggen, gelezen en herlezen als we ze hebben met stijgende bewondering voor het magistrale talent van Remarque.

Hoofdpersoon is een dokter die schuil gaat onder den naam van Ravic. Hij is oudstrijder van den oorlog '14-'18, was eens een befaamd chirurg in Duitschland, maar werd bij de machtsovername door de nazi's aldaar door de Gestapo aangehouden en gemarteld, waarna hij wist te ontsnappen. Hij verbleef in Spanje tijdens den burgeroorlog, en wanneer de roman een aanvang neemt leeft hij reeds verschillende jaren in Parijs, zonder identiteitspapieren, zonder verblijfstoelating. Zijn stiel mag hij niet uitoefenen daar de Fransche autoriteiten zijn titel niet erkennen. Illegaal verblijft hij dus in Frankrijk's hoofdstad en oefent op even onwettige wijze zijn beroep uit. Hij doet voor minder bekwame dokters de gevaarlijke operaties en ontvangt slechts een gering aandeel van het eereloon. Maar hij leeft toch nog! Hij moet natuurlijk voortdurend op zijn hoede zijn voor de politie.

Ravic leeft nog... Maar zwaar weegt het verleden in hem en de toekomst weet hij glansloos. Levenskracht bezit hij nog bij tusschenpoozen, maar de bezinning over al wat gebeurde en wat nog gebeuren zal, hebben van hem voor een groot deel een fatalist gemaakt die diep beseft dat een ophouwen van een schoon en krachtig bestaan zoo geheel nutteloos en onmogelijk geworden is voor hem.

Maar mensch blijft hij spijts alles en onderhevig aan de meeste menschelijke gevoelens. Ook aan de liefde, dank zij een zekere Joan Madou, een vrouw van twijfelachtige afkomst, waarmee Ravic toevallig in aanraking komt. Hij kampt tegen zijn gevoelens, ziet het uitkomstlooze van de verhouding in. Maar zijn gevoelens zijn sterker: hij wordt inderdaad verliefd op Joan. Een korte tijd van geluk... Dan weet Ravic plots dat Joan hem niet trouw zal blijven. Kort daarop valt hij in de handen van de politie. Deportatie naar Zwitserland. Drie maanden zwerven aan de grens. Dan komt hij weer in Parijs. Joan heeft reeds een anderen minnaar. Nog ontmoet Ravic van tijd tot tijd deze vrouw.

[p. 66]

Maar hun verhouding wordt niet meer als voorheen. Wanneer Joan door haar minnaar wordt neergeschoten, beteekent dit voor Ravic als een definitief vaarwel aan een schoonmenschelijk leven. Dat is dan één punt dat wordt opgeklaard.

De vloek van 't verleden weet Ravic op te heffen door zijn moord op een van zijn vroegere Gestapo-beulen, Haake, dien Ravic in Parijs ontmoet en ten slotte in een hinderlaag lokt. Adembenemend zijn de bladzijden die Remarque wijdt aan de vervulling der wraak van Ravic.

Alzoo weet Ravic zich als het ware tot volledige klaarheid gekomen met zichzelf. Volgt de oorlogsverklaring van Engeland en Frankrijk aan Duitschland en Ravic, als vele anderen, gaat den weg op naar een Fransch concentratiekamp. Als de laatste tocht naar den dood...

Naast de drie voornoemde personages treden een massa andere menschen op die niet allen even belangrijk zijn maar die toch telkens bij het een of ander belangwekkend feit worden betrokken. We noemen slechts: Morosow, een Russische vluchteling, boezemvriend van Ravic en portier van de ‘-Scheherazade’, een nachtclub; dokter Veber, waarmee Ravic veel samenwerkt, goed van inborst, maar ten slotte weinig gevoelig voor de diepe tragiek van Ravic's bestaan; de nurse Eugénie, die Ravic voor een slecht mensch houdt omdat hij vloeken durft, maar die zelf in den grond laag dient genoemd van hart en geest; het eigenaardige jongetje Jeannot, het vroegrijpe kind dat zich gelukkig acht omdat hem een been werd afgereden en hij nu met het geld, dat de verzekeringsmaatschappij hem uitbetaalt, een winstgevend bestaan denkt op te bouwen samen met zijn arme moeder; Kate Hegstroem, die juist dàn een mooier en veel heerlijker leven wil beginnen wanneer Ravic vaststelt dat zij hopeloos verloren is, inwendig verteerd door kanker.

Al deze figuren, en tientallen anderen meer, op geniale wijze ten tooneele gevoerd door den schrijver, maken van ‘Arch of Triumph’ een indrukwekkend en fascineerend werk.

Ik herinner me dat op den omslag der Nederlandsche uitgave van ‘Im Westen nichts Neues’, die ik indertijd te lezen kreeg, ongeveer de volgende waarschuwing te lezen stond (Ik citeer uit het hoofd): ‘Dit boek wil geen aanklacht zijn. Het wil alleen een beeld geven van een generatie die door den oorlog werd vernield, ook al wist ze aan zijn granaatscherven te ontsnappen.’ Cynische woorden, voorwaar- En ook cynisch bedoeld ongetwijfeld. Natuurlijk wou het boek wél een aanklacht wezen! En het vervulde die taak op schitterende wijze. En nochans, achteraf gezien, moest men toch eenigszins toegeven dat de schrijver zich niet zoozeer gelegen liet aan het uitbrengen van critische, afkeurende interpretaties. Veel liever liet hij de feiten spreken voor

[p. 67]

zichzelf. Hij hing inderdaad alleen maar beelden op. Maar die beelden waren zoo suggestief in hun verschrikkelijkheid, dat alle commentaar overbodig werd.

Hetzelfde verschijnsel zien we in ‘Arch of Triumph’. Alhoewel de personages uit dit boek zich meer dan eens met bittere woorden of gedachten bezinnen over het tijdsgebeuren, toch zijn het hun belevenissen zelf die in de eerste plaats de kracht uitmaken van den roman, gekozen als ze zijn door een schrijver die als weinigen de kunst verstaat het juiste feit te doen geschieden op de juiste plaats.

Men kan wellicht aanvoeren dat niet alle bladzijden van ‘Arch of Triumph’ noodzakelijk zijn, dat de schrijver sommige tafereelen te lang heeft uitgesponnen, dat hij zich hier en daar zelfs aan te vermijden herhalingen heeft bezondigd. Men zou die tekortkomingen met des temeer reden kunnen doen gelden wanneer men ‘Arch of Triumph’ beschouwt als een roman zooals die door enggeestige lezers veelal wordt opgevat: een verhaal dat zich op een min of meer logische wijze ontwikkelt volgens een vooropgezet plan van den schrijver, en zich ten slotte voordoet als een afgerond geheel, met een begin en een einde. Maar tot dergelijk soort romans behoort het werk van Remarque nu heelemaal niet! En zoo verliezen de voormelde zoogezegde gebreken het grootst gedeelte van hun kracht. ‘Arch of Triumph’ heeft geen begin. Het heeft evenmin een einde. Het begin er van - van het verhaal - dragen de personen in zich, in hun hart als een pijnlijke herinnering veelal; het einde kunnen wij thans alleen vermoeden, daar wij de harde periode van den tweeden wereldoorlog hebben meegemaakt.

Het is een brok tragisch leven gesitueerd in het, onder vele oogpunten, phantastische Parijs tijdens de jaren dat zij, die zich wel vooruitziend doch machteloos wisten, leefden in een periode van ten top gedreven angst, onzekerheid, twijfel en, ten slotte, berustend fatalisme. Deze gevoelens wou Remarque in zijn boek illustreeren. Hij heeft het gedaan op zulkdanige manier dat de verwekte stemming op bepaalde oogenblikken ondraaglijk wordt, zoo indringerig als ze aandoet in haar voelbaarheid. Zoo doet, om één voorbeeld te nemen, het slot zoo pijnlijk aan, zoo eindeloos vol van verlatenheid en zoo hopeloos kil, dat we meteen beseffen welke vreeselijke dagen de helden van het boek nog te wachten staan.

‘Arch of Triumph’ is een tijdsdocument. Dit in de eerste plaats. Niet uitsluitend nochtans. Want hierin bestaat juist de ware grootte van Remarque's kunst, dat zijn personages niet alleen kunnen doorgaan als typische vertegenwoordigers der slachtoffers van bepaalde tijdsomstandigheden, maar dat ze tevens hun gedragingen ontwikkelen op een zulkdanige persoonlijke wijze,

[p. 68]

dat ze ook als individuen duidelijk en krachtig voor onzen geest komen te staan. Zoo is Ravic het type van den refugee-dokter uit Duitschland, maar tevens Ravic, de mensch; zoo is Haake het type van den Gestapo-man, maar tevens Haake, tout court.

De stijl van Remarque doet meestal krachtig aan. Zijn dialogen klinken natuurlijk, behalve daar waar zijn helden aan het philosopheeren gaan. Maar zulks is natuurlijk gewild en opzettelijk gedaan. Kwestie van den lezer de een of andere waarheid onder oogen te brengen. Zijn verteltrant is vol afwisseling naar gelang den geest der tooneelen die beschreven worden. Zijn taal is realistisch en hard waar het moet, romantisch waar het pas geeft, tragisch waar de omstandigheden dit meebrengen en cynisch waar gewezen wordt op de laagheid van den mensch, zijn heerschzucht, zijn schraperigheid, zijn ikzucht, zijn wreedheid en zijn eindelooze domheid.

Zoo heeft Remarque ons weer een boek rijker gemaakt waarin op eenig-scherpe wijze het manoeuvreeren wordt nagegaan van de eeuwig-menschelijke gevoelens in een tijd die de onze was; zoo kregen we eens te meer de gelegenheid de menschelijke drijfveeren van angst, liefde, trouweloosheid, wanhoop en wraak aan het werk te zien op een oogenblik dat de wereld op het punt stond de grootste menschenslachting aller tijden mee te maken.

Met ‘Arch of Triumph’ heeft Remarque opnieuw bewezen dat hij behoort tot diegenen die een open oog hebben voor hetgeen zich thans op onze aarde afspeelt en dat hij tevens beschikt over een kennis van het menschelijk hart die geweldig diep is en veelzijdig.

F. ADRIAENSSENS