Arsenaal. Jaargang 2

[p. 159]

Tooneel in Vlaanderen.
‘Bouwmeester solness’
Een Spel van Ideeën.

Met ‘Bouwmeester Solness’ deed de directie van den K.N.S. eerder een ongelukkige keuze uit het zoo rijkgevulde Ibsen-repertorium. ‘Bouwmeester Solness’ is niet het sterkste werk van Ibsen en degenen die bij deze gelegenheid voor de eerste maal kennis maakten met den beroemden Noorschen dramaturg werden zeer waarschijnlijk in hun verwachtingen bedrogen. De schuld ligt niet zoozeer aan den auteur en nog veel minder aan de vertolking dan wel aan het doorsnee-publiek dat begrijpelijkerwijze niet in staat is om tooneel met dezelfde oogen te bekijken als een theaterbezoeker van een halve eeuw geleden. Daarom ware het alleszins voorzichtiger geweest een representatief Ibsen-drama op het programma te brengen dat beter den ongenadigen ‘tand des tijds’ heeft weerstaan. Daarmee houdt echter alle voorbehoud op. Gezien in het kader van tijd en omstandigheden is ‘Bouwmeester Solness’ ontegensprekelijk een brok stevig tooneel met ongemeen wijde perspectieven.

Hendrik Ibsen is een auteur die zekere eischen stelt aan het publiek. Men zoekt bij hem vooralsnog geen ontspanning en zelfs geen aesthetisch genot; zijn kunst richt zich in de eerste plaats tot het ethisch bewustzijn, wat van den toeschouwer een geestelijke inspanning en in zekere gevallen zelfs wetenschappelijke voorlichting veronderstelt. Gansch zijn omvangrijk oeuvre is geschraagd op de maatschappelijke en psychologische problemen van den modernen mensch, zijn rol in de gemeenschap en zijn waarde als individu. In zijn onvermoeid streven naar een verantwoorde, harmonische levensfilosofie doorloopt Ibsen verscheidene periodes al naargelang de levensmilieus en de sociale verwikkelingen van zijn tijd. Onder invloed van den Deenschen filosoof Kierkegaard schrijft hij in 1862 zijn ‘Komedie der Liefde’. In 1866 volgt ‘Brand’, geboren uit zijn verontwaardiging voor den laffen overval van Duitschland op het machtelooze Denemarken. Het volgende jaar ziet ‘Peer Gynt’ het licht en in 1873 sluit hij deze romantische periode met ‘Keizer en Gallileër’.

De comedie ‘Het Verbond der Jongeren’ vormt den overgang naar de reeks sociale drama's waarin Ibsen het hoogtepunt van zijn technische vaardigheid bereikt, zooals ‘De Steunpilaren der Maatschappij’, ‘Nora’, ‘Spoken’, ‘De Wilde Eend’. In deze laatste werken dringt meer en meer het pijnlijke

[p. 160]

besef door dat al zijn streven naar sociale hervormingen en zijn zoeken naar grootmenschelijke waarden geen tastbare resultaten heeft opgeleverd. In 1886 volgt dan de laatste periode van de zoogenaamde symbolische drama's waaronder: ‘Rosmersholm’, ‘Bouwmeester Solness’ en de epiloog ‘Als wij Dooden ontwaken’. (Een van de weinige Ibsen-werken die wij nog niet in Vlaanderen te zien kregen).

‘Bouwmeester Solness’ is als een vuurwerk van sprankelende ideeën, een vuurwerk waar men zich tenslotte blind op staart als men de symbolische beteekenis van ieder woord en elk gebaar tot in de kern wil doorgronden. In het licht van deze symboliek die Ibsen doorheen gansch zijn stuk weeft komt ook de zeldzame poëtische bekoring van de opgeroepen beelden eerst volledig tot haar recht.

Solness is een zoeker naar menschelijke waardigheid. Hij is de alomgevierde, geniale bouwmeester die in alle streken van het land grootsche kerken en kathedralen heeft opgericht. Al zijn idealen werden dan maar eerst tastbare wezenlijkheid als hij zelf den traditioneelen lauwerkrans aan den uitersten spits van zijn torens kon hangen. Op het zenith van zijn roem maakt Solness echter een geestelijke crisis door. Hij weet zich plotseling alleen op de wereld, gedwarsboomd door een oppervlakkige echtgenoote die hem niet begrijpt en beloerd door zijn talrijke leerlingen die meer en meer als gevaarlijke concurrenten in het vak op den voorgrond treden. Hij doet afstand van zijn idealen en zal zich voortaan uitsluitend toeleggen op het bouwen van gewone woningen voor gewone menschen. Deze poging tot maatschappelijke hervorming kan hem evenmin bevrediging schenken. Het conflict is van meer diepgaanden aard. Twaalf jaar geleden brandde het huis van Solness af. Deze ramp was het uitgangspunt van zijn succes maar tevens de oorzaak van den dood van zijn twee kinderen. Alle verworvenheden in dit leven eischen hun tol maar terugblikkend op tien jaren arbeid vraagt Solness zich af of het resultaat het offer wel waard was. De soliede, pootvaste werker begint aan zichzelf te twijfelen, hij wordt gekweld door gewetensbezwaren en daarenboven wordt hij overvallen door een panische vrees voor den omkeer, ‘de vergelding die met de jonge vuisten van de jeugd aan de poorten van het huis klopt’. In deze neerdrukkende atmosfeer verschijnt dan plotseling en onverwacht Hilde als een straal van de zon. Hilde, het frissche, naïeve kind uit de bergen. Zij heeft Solness indertijd als een jonge god boven op den toren van de kerk zien staan en hem op zijn woord geloofd als hij beloofde haar na tien jaren te komen schaken zooals de prinses in het sprookje. Al dien tijd heeft zij een onbegrensd vertrouwen in

[p. 161]

den grooten bouwmeester bewaard. Onder invloed van deze jeugdige bergbloem met haar hemelbestormende geestdrift richt de oude Solness zich weer op boven zijn besluiteloosheid. Op haar uitdrukkelijk verlangen zal hij opnieuw een toren bouwen en in eigen persoon de krans om den spits hangen. Deze symbolische daad zal dan de schadeloosstelling zijn voor het beloofde koninkrijk en tevens de belofte aan een nieuw leven want tusschen Hilde en Solness is onvermijdelijk een niets ontziende liefde ontstaan. De oude bouwmeester heeft echter geen robust geweten, als hij tegen alle conventie in de torensspits bereikt wordt hij duizelig en valt te pletter aan den voet van zijn eigen monument.

De vertolking onder regie van Charles Gilhuys werd volkomen in den vereischten toon gehouden. De karakters die hun reliëf bijna uitsluitend aan den dialoog ontleenden stonden zeer scherp tegenover mekaar afgeteekend wat wellicht de grootste verdienste mag heeten. Het sober, cerebraal acteeren van Gilhuys zelf in de titelrol maakte niet dien overweldigenden indruk van zijn prestaties in klassieke werken als ‘Hamlet’ en ‘De Koopman van Venetie’, maar toch slaagde hij er in de gemoedsovergangen en den inwendigen strijd van den bouwmeester met een geleidelijke stijging naar de climax zuiver weer te geven.

Edward Gorlé als Knut Brovik, de assistent van den bouwmeester bracht een prachtig brokje tooneel naar voren in het eerste bedrijf. Zijn interpretatie van den ouden afgeleefden man die zich wanhopig aan een laatste illusie vastklampt was tot in de minste détails verzorgd en verantwoord. Gorlé heeft er mettertijd een gewoonte van gemaakt ondergeschikte nevenrollen tot kleine meesterwerken in het genre te ontwikkelen; hij is een zeer rijp acteur die zijn personages weet te ‘boetseeren’.

De hartelijkste woorden van lof dienen echter gericht tot Mevrouw Stella Blanchart die als de jonge Hilde Wangel werkelijk onweerstaanbaar was. Haar verschijning voer als een frissche lentewind doorheen de strakke spanning van het stuk. Zij incarneerde met een ontwapende natuurlijkheid de zonnige, onbesuisde jeugd die voortvarend doordrijft tegen alle conventies in. Haar soepele beweeglijkheid bracht kleur en reliëf in dit overigens zeer gelijkmatige tooneelwerk. Het mag gerust gezegd dat zij en niemand anders het geheel heeft gedragen en opgeheven

Tenslotte was ‘Bouwmeester Solness’ een geslaagde vertooning. Wij zullen niet verbloemen dat onze hooggestelde ver-

[p. 162]

wachtingen niet in alle opzichten werden beantwoord, maar voor deze leemte zijn wij, zooals hoogergezegd zelf aansprakelijk, ‘Bouwmeester Solness’ is geen meesterwerk, het is een degelijk stuk tooneel dat den geest verrijkt zonder het hart te raken. Dat wil niet zeggen dat wij op sommige momenten niet sterk werden ontroerd, zooals in de slotscène bijvoorbeeld. Wie niet vol ontzetting naar het hart grijpt wanneer bouwmeester Solness van den hoogsten torenspits naar beneden stort vôôr de verbijsterde oogen van zijn geliefde Hilde heeft nog veel van het leven te leeren.

Roger Van de Velde.