Arsenaal. Jaargang 2

[p. 95]

De beteekenis van R. Wagner als opera-componist (2)

‘Tristan en Isolde is de allerlaatste conclusie van Schiller en Goethe en tevens de hoogste prestatie van een twee duizend jaar lange ontwikkeling van het theater.’ (Richard Strauss).

Als men een paar werken van Wagner nader wil beschouwen, is het maar natuurlijk, dat men eerst en vooral het oog richt op ‘Tristan en Isolde’ gezien zijn algemeene bekendheid en wereldvermaardheid als een der uitzonderlijkste prestaties op het gebied der opera.

De legende van Tristan en Isolde is een der oudste. Rond de jaren 1200 was ze in Frankrijk reeds zeer verspreid, al steunde deze kennis dan ook op mondelinge overlevering.

Ook Wagner kende deze legende en geleidelijk nam ze in zijn zoekenden geest vasten vorm aan. De dramatische expressie scheen echter niet zijn hoofdbekommernis te zijn: hij wilde slechts aantoonen hoe onafscheidelijk liefde en lijden waren verbonden, geleid door een onontvluchtbaar noodlot.

Het gevoel dreef de rede naar den achtergrond: welke ontroering spreekt niet uit de meesleepende muziek, typische vertegenwoordigster van het romantisme, maar toch zoo huiveringwekkend sterk en vol gedragen, huiveringwekkend door het genie van haar schepper, sterk en vol door de katastrofale acties.

Door het heele stuk en de muziek zindert de koude adem

[p. 96]

van den dood, die voor de twee geliefden de eindelijke Verlossing daarstelt! Dezelfde dood, die over zijn koortsachtig brein streek en zoozeer zijn gedachten beheerschte na den gedanen afstand van Mathilde Wesendonck, uitte zich in zijn muziek op zulk een ontzettende manier, dat hij zelf verbaasd schreef: ‘Deze Tristan wordt iets vreeselijks!’ en de ontknooping werd iets vreeselijks: liever samen sterven dan gescheiden van elkaar te leven...

In deze stemming schiep Wagner zijn volmaaktste werk, zoo naar vorm als naar inhoud. Onweerstaanbaar komt het psychologisch gebeuren op het voorplan, terwijl vanzelfsprekend al de rest louter omlijsting wordt.

Opvallend en treffend is de chromatische muziek, die in dit heerlijk drama sterk tot uiting komt en waarvan een zeldzame bekoring uitgaat, die zeer gemengde gevoelens bij den luisteraar opwekt. Deze muziek is even heerlijk en vol contrasten als het stuk zelf, te meer daar er nergens aan de eenheid en samenhang geschaad wordt.

Toch lijdt de uiterlijke handeling wel eenigszins onder het dwingend psychologisch gebeuren. Na in veel punten van de oorspronkelijke legende te zijn afgeweken, zal het alleen verwonderen dat Wagner den liefdedrang een kapitaal element vond; misschien wendde hij deze climax aan om de legendarische liefde af te stemmen en te leiden naar een eenige fatale uitkomst, als het ware een verontschuldiging omdat Tristan en Isolde door een magische kracht gedwongen waren en dus niet anders handelen konden.

Wie blijft er ongevoelig bij het zieleroerend gezang van Isolde bij het lijk van Tristan, dat door velen als een unicum in Wagner's oeuvre wordt bestempeld? Het is niet alleen een afscheidslied en laatste vaarwel aan het leven, het is tevens het definitief verzaken aan zijn geliefde Mathilde Wesendonck. Hij, die het geluk der ware liefde als een jammerlijke fictie beschouwde, wou aan die fictie een onsterfelijken roem verleenen door een magistrale schepping waarin de liefde als het schoonste noodlot evolueert.

Het is een drama dat den toeschouwer doet lijden. Lang trilt nog de zang van Brangäne naar Tristan, het duet van het tweede bedrijf, de hymne aan den Nacht, de zang van den herder en vooral de zang van Isolde bij het doodsbed van haar geliefde in zijn overspannen brein. Evenals aan Wagner zelf heeft het werk met zijn ontzaglijke diepte en geniale eenvoud hem niet alleen overrompeld, het heeft hem tevens verbijsterd.

Het voorspel van ‘Tristan’, dat hier en daar Beethoven voor den geest roept, behoort tot de hoogste muziek, die ooit

[p. 97]

werd geschreven al is deze dan ook uitgesproken romantisch getint.

Zoo gaat het verder, het heele stuk door, in steeds stijgende lijn tot aan den dood der beide helden: ‘Eeuwige muziek, muziek even durend als de troostelooze zeedeining waarop Tristan's oogen zoolang tevergeefs hun redding zochten’ zegt J. Van Ackere.

In ‘Tannhäuser’ en ‘Lohengrin’ is het een andere gedachte, die hem bezielt: een onvermoeibaar zoeken en trachten naar een betere wereld waar geest en natuur in intense communie leven. De stof is weer een middeleeuwsche legende, waar de noodlotshegemonie het middelpunt van is. Wij zien Tristan en Isolde terug in de gedaanten van Lohengrin en Elsa: hun liefde wordt weer een noodlotstragedie. Waar Tristan en Isolde werden gescheiden door de fatale omstandigheden, is het hier het geloof dat zijn harde eischen stelt, en het is omdat Elsa niet kon gelooven in Lohengrin, dat deze terug in het geestenrijk wordt geroepen, waardoor ze vanzelfsprekend tot den ondergang is gedoemd.

Reeds uit het voorspel ervaart de luisteraar de wonderlijke etheriek in de orchestratie, zoo direct sprekend en vol expressieve kracht, dat het gerust kan vergeleken worden met dit van ‘Tristan en Isolde’.

Met ‘Tristan en Isolde’, ‘Lohengrin’ en ‘Tannhäuser’, alle met legendarischen grondslag, heeft Wagner een hoogte bereikt, die men nadien zelfs niet meer benaderd heeft!

In zijn ‘Rienzi’ is hij weer door iets anders gedreven: hier is alles vooral afgestemd op uiterlijke effecten, waar vooral de massale muziek en den reusachtigen scenischen opzet tot dit doel bijdragen. Alles is echter ondergeschikt aan de zware contrastvolle muziek, zonder dat aan de declamatie ook maar de geringste afbreuk wordt gedaan. Door ‘Rienzi’ zelf te bestempelen als zijn ‘vertrekpunt’ heeft hij alles gezegd wat er over te zeggen valt. Zeker is het, dat deze helden zich bij hoogergenoemde mogen scharen zonder zich te schamen!

De ‘Meesterzangers’ behandelt het driehoeksgeval Walther, Eva en Hans Sachs. Deze laatste treedt als tusschenpersoon op, doch wordt zelf smoorlijk verliefd op de mooie Eva, waaraan hij tenslotte grootmoedig verzaakt. Deze Eva heeft de benijdenswaardige reputatie een der mooiste figuren te zijn uit het oeuvre van Wagner, dit misschien omdat men haar ziet evolueeren van kind tot jong meisje en tot vrouw.

Sommige melodieën herinneren aan Tristan, al is deze muzikale komedie meer ironisch getint; alle typen zijn overigens

[p. 98]

door hem zelf in het leven geroepen en uitgesproken Germaansch. Beheerscht door een sterke polyphonische muziek, die een prachtige omlijsting vormt, heeft dit stuk recht op een eereplaats bij ‘les divins’.

Ook ‘Die Walkure’ en ‘Parsifal’ zijn typisch Wagneriaansch. Als men ‘Rienzi’ contrastrijk noemt, is dit contrast nog meer uitgesproken in ‘Parsifal’ en het is zeker geen toeval, dat dit werk sterk aanleunt bij ‘Tristan’. Talrijke punten van overeenkomst zijn aan te duiden, hetgeen echter niets afdoet van zijn blijvende waarde.

Moge dit maar al te korte overzicht aanzetten Wagner te leeren kennen en genieten, om een tot nu toe onbekend geluk te veroveren, wat velen mogen benijden, want: ‘De muziek is de openbaring van het innerlijkste droombeeld van het wezen der wereld.’ (R. Wagner).

Ant. Braemscheute.