Arsenaal. Jaargang 1

Het zwaard van Tristan. Tooneelstuk door Johan Daisne.

Het was met meer dan gewone belangstelling, dat de intellectueele wereld de creatie van het tooneelstuk van Johan Daisne, ‘Het Zwaard van Tristan’, tegemoet zag. Inderdaad, na de polemieken, die tijdens de bezetting in het Vlaamsche land rond dezen pionier van het magisch-realisme gevoerd werden, loonde het werkelijk de moeite eens zijn tweede experiment te gaan bewonderen.

Dat de auteur voor zijn nieuwste bewerking zijn toevlucht nam tot de Middeleeuwsche Keltische sage van Tristan en Isolde, kan ons nauwelijks verwonderen. Reeds in de inleidende voordracht tot de opvoering van de ‘Charade van Advent’, had Johan Daisne, bij de bespreking van het magisch-realisme, zijn bijzondere voorliefde voor sagen-motieven, als Parsival, de Nibelungen, Tristan en Isolde, e.d. laten doorschemeren.

Geen stof leent zich beter voor een spel op de randgebieden van droom en werkelijkheid, dan de handelingen van de Keltische en Germaansche epische-literatuur. Waar de essentie van het surrealisme ligt in een sublimatie van het wezenlijke en onwezenlijke, in een kristallisatie van rede en ziel, van geest en lichaam, daar zijn de oeroude sagen, met hun waas van geheimzinnigheid, met hun magie van versmelting van aardsche en hemelsche belevenissen, de meest geschikte inspiratie-bronnen voor dit litterair genre.

[p. 12]

Dat nu Johan Daisne het aangedurfd heeft om ook deze stof onder den knie te krijgen, kan ons slechts met bewondering doen opzien voor dien jongen productieven dichter.

Hoe gewaagd de creatie van dit revolutionnair tooneel was, blijkt maar al te duidelijk uit de kritieken waarmee de opvoering van ‘De Charade van Advent’ werd bestookt. Er zijn weinig schrijvers in Vlaanderen, die tijdens de nazi-overheersching zoo gewelddadig geroskamd en vernederd werden als Johan Daisne. Geen smaad, geen hoon werden hem gespaard, èn niet alleen van ‘Deutschfreundliche’ zijde. De Propagandastaffel wist haar walgelijke actie zelfs zoover te drijven, dat het stuk gebrandmerkt werd met een ‘untersagt aus politischen Gründen’.

Wanneer we zulks lezen, kunnen we slechts medelijdend onze schouders ophalen en glimlachen om dien germanischen beuzelpraat. Maar, dat ook menschen, die uitgesproken anti-nazisch waren, zich door dien loenschen truc van de propaganda een beentje lieten lichten, daar zouden wij bijna om willen weenen.

Wij hebben tijdens en na de vertooning van ‘Charade’, met al de gevaren die hieraan verbonden waren, de verdediging opgenomen voor Daisne: wij zijn echter niet zeer schitterend van onze reis teruggekeerd.... Nemo phopheta in patria sua....

Maar terzake: de opvoering van ‘Het Zwaard van Tristan’ was voor ons als een zeer tactvolle rehabilitatie van Johan Daisne. Wij kunnen er slechts den Gentschen K.N.S. en zijn directeur, Michel Van Vlaenderen, om danken.

Wat het stuk zelf betreft, hebben we te doen met een moderne bewerking van de 12e-eeuwsche Keltische sage van de liefde van Tristan en Isolde. Van het oorspronkelijke epos zijn slechts verspreide fragmenten teruggevonden, o.a. van Godfried van Straatsburg, van Thomas, van Béroul, van Eilhart von Oberg, terwijl de origineele versie's van Chrétien van Troyes en van La Chèvre verloren gingen. De wereldliteratuur telt echter vele bewerkingen van het Tristan en Isolde-motief, waaronder deze van Joseph Bédier, een Fransch letterkundige, als de meest oorspronkelijke weergave mag aanvaard worden.

[p. 13]

Toen wij bij Johan Daisne even aanliepen om een paar nadere bijzonderheden over zijn stuk te vernemen, verklaarde hij ons, dat de conceptie van zijn stuk ontstaan is, als reactie, na het bijwonen van de vertooning van ‘Tristan’, in de bewerking van José-André Lacour, die uitsluitend steunde op den tekst van Joseph Bédier.

Daisne, origineel en spitsvondig als steeds, heeft den transcendenten inhoud van het Middeleeuwsch stuk echter ingeschakeld op het plan van het moderne leven.

Wij achten de stof van de sage genoegzaam bekend om er hier niet uitvoerig op terug te komen. Wel willen wij de groote lijnen even aanstippen: Tristan van Loonnois is in treurigheid geboren (vandaar zijn naam) uit het huwelijk van Blanceflor van Cornwall en Koning Rivalen van Loonnois. Als wees wordt hij opgevoed door Rohalt. Later wordt hij opgenomen door zijn oom Marc, koning van Cornwall. Tristan moet voor zijn oom Marc de hand vragen van Isolde met de Blonde Haren. Op de thuisreis drinken Tristan en Isolde, door een onachtzaamheid van Brangen (gouvernante van Isolde), den liefdedrank, die door de moeder van Isolde bereid was om tijdens den bruidsnacht door Isolde en koning Marc gedronken te worden.

Voortaan zullen Tristan en Isolde elkaar tot in den dood beminnen. Isolde huwt met koning Marc. Haar liefde voor Tristan is echter te groot en beiden vluchten in het woud van Morois. Daar vindt koning Marc hen, terwijl ze naast elkaar slapen met Tristan's zwaard tusschen ze ingeplant. Dit is voor koning Marc het bewijs van hun onschuld en hij vergeeft hen.

Later moet Tristan, door zijn hartstocht gedreven, weer de vlucht nemen. Om te vergeten treedt hij in het huwelijk met Isolde met de Blanke Handen. Deze echt is, evenals die van Isolde met oom Marc, een schijnhuwelijk.

Tristan kan onmogelijk zijn tragische liefde vergeten en zoekt verlossing in den dood. Isolde met de Blonde Haren volgt haar eenige en eeuwige liefde in het oneindige Rijk.

[p. 14]

De in de oude sage ver-van-alle-menschelijke sferen handelende personen, werden in deze bewerking gereïncarneerd tot typen, die we in onze maatschappij dagelijks ontmoeten. Wij maken kennis met levende menschen, met hun geestelijke en materieele aspiratie's, die ons de sprookjesachtige Tristan en Isoldesage, met het geheel van haar symbolische voorstellingen, weer doen beleven. Wie dacht, dat deze Middeleeuwsche geliefden, met hun platonische wereldbeschouwing, niet van deze aarde waren, zal zich teleurgesteld voelen. Wie echter overtuigd was van de geweldige metaforische bewijskracht, die van deze legende uitstraalde, zal zich ideëel gesterkt voelen.

De auteur heeft in dit werk eens te meer de diepe, ondoorgrondelijke leefbaarheid van het surrealisme bewezen. Wij kunnen hem om deze kranige letterkundige poging, tot verrijking van onze eigene Vlaamsche belletrie, slechts gelukwenschen.

De algeheele inhoudsconclusie van het tooneelwerk: wij zijn allen Marc's (in de sage koning van Cornwall), ttz. materialisten, met een weinig van Tristan, ttz. idealist, in ons.

De groote waarheid ligt hierin, dat een Marc op aarde thuishoort, terwijl Tristan, met zijn edele ziel, in een goddelijker, geestelijker wereld woont.

Wat de vertolking van het stuk zelf betreft, dienen wij een bijzonder woordje van lof aan Frans Roggen toe te zwaaien. Hij is er in geslaagd de vereischte a-rationeele en surrealistische stemming te scheppen. Ook Ernest Steenbrugge, in de rol van oom Marc, bracht ons een stijlvolle en typische creatie van den mondainen en beminnelijken grootfinancier (in de sage Koning Marc).

De rollen van Tristan en Isolde werden respectievelijk uitgebeeld door Gustaaf Boebaert en Celine Weenen. Hun spel was sober en verzorgd. Wij meenen de jeugdige Celine Weenen een goede carrière te mogen voorspellen. Diane De Ghouy bracht ons, met haar rijk talent, op sommige plaatsen in vervoering, voornamelijk in die scènes waar ze hare hartstochtelijke verkleefdheid aan Marc dient te verbergen.

[p. 15]

De andere bijrollen werden op bevredigende wijze uitgevoerd. Nochtans meenen wij, wat het gezelschap van den schouwburg aangaat, een tekort aan degelijke jonge acteurs te moeten vaststellen.

Tekort dat tot een hinderend verschijnsel uitgroeit, wanneer we vaststellen, dat de rollen van één-en-twintigjarige verliefden dienen toevertrouwd te worden aan menschen van een reeds veel rijperen leeftijd. Wij hopen, dat aan dit euvel spoedig zal kunnen verholpen worden.

Wat de regie aangaat, mogen we den heer M. Van Vlaenderen, directeur, gelukwenschen met zijn zeer geslaagde creatie. Anders was het gesteld met de opkomst van het publiek. Wij staan verstomd, dat in een tijd, waar alle vermakelijkheden letterlijk bestormd worden, er slechts zoo'n geringe belangstelling bestaat voor degelijke kunstvoorstellingen. Weten onze menschen dan nog geen onderscheid te maken tusschen 18 karaat en klatergoud? Of hebben ze misschien nog den weg tot den Nederlandschen schouwburg niet gevonden?

Aan zulke toestanden dient een einde te komen. Ons volk dient de inspanningen van het KNS-gezelschap te leeren waardeeren en voor alles te leeren bewonderen. Wij moeten ons volk de juiste, de degelijke ontspanningsrichting wijzen: kunst is godenbrouwsel, maar menschendrank. Laat ons dit voor oogen houden, opdat wij allen onze eigen menschelijke waardigheid niet zouden laten teloor gaan.

Het stuk werd door de tooneelcritici op een bevredigende beoordeeling onthaald. Het kan ons slechts verheugen, dat de pers eindelijk een andere houding heeft aangenomen tegen den zoo verdienstelijken Johan Daisne. En toch stelden wij vast, dat slechts weinig critici tot de essentie's, tot de sublimeerende symboliek van Daisne's surrealisme wisten door te dringen.

Er waren zelfs kritieken, die argeloos aan de simplistische bovenverdieping van het stuk bleven haperen, en dan ook niets beter vonden dan den schrijver een verwijt te maken over een paar imaginaire taalfouten.

[p. 16]

Wij zijn ervan overtuigd, dat Daisne, onderlegd en beslagen in de finesses van de Nederlandsche taal, eenieder durft tarten om hem die zoogezegde fouten aan te wijzen.

Rik Lanckrock.