|
| |
| |
| |
Woordverklaringen
| à compte (Frans) op krediet, voorschot |
| à la longue (Frans) op den duur |
| aamborstig kortademig, astmatisch; ook: tuberculeus |
| aanbelang belang |
| aangenomen werk stukwerk, werk dat per onderdeel of produkt betaald wordt |
| ad valorem (Latijn) naar de reële waarde berekend |
| adjacentia (Latijn) de aangrenzende terreinen |
| afdraaien het op de draaibank afwerken van een produkt |
| amende (Frans) boete |
| amour propre (Frans) eigenliefde, gevoel van eigenwaarde |
| arrondissement het rechtsgebied van een rechtbank |
| arsenik arsenicum |
| ascenseur lift |
| Audi et alteram partem (Lat.) Hoor ook de tegenpartij! Hiermee beroept men zich op het recht op weerwoord. |
|
| baai (ook: baaien) een dik en grof geweven wollen stof die enigszins op molton lijkt |
| bedeeld worden ondersteuning krijgen van kerk of overheid |
| beetwortel suikerbiet |
| bestendig zonder onderbreking, voortdurend |
| beterkoop goedkoop |
| betrekkelijk met betrekking tot, in verband daarmee bedoeld |
| biens de la découverte (onder 5824; Frans) kerkelijke goederen, geconfisqueerd tijdens de Franse revolutie |
| biscuitoven oven waarin het onverglaasde witte porselein éénmaal gebakken wordt |
| blikslagerij werkplaats waar ruw blik bewerkt wordt |
| blokwerk het half-machinaal vervaardigen van sigaren, waarbij de bosjes voor de sigaren in houten blokken gemaakt worden |
| bonificatie vergoeding, extra-uitkering |
| borgen op krediet kopen |
| bosjesjongen jongen die de tabak in een 'omblad' wikkelt, waarna de sigarenmaker voor de afwerking zorgt |
| boulevard oorspronkelijk: tot wandelweg herschapen vestingwallen
|
| |
| |
| (die van Maastricht werden in 1873 gesloopt en afgebroken) |
| bouleverser (Frans) ondersteboven keren, vernielen |
| bremser (Duits) remmer |
| builen het zeven van stoffen |
| bureaulist bureau-employé, administrateur |
| bureel bureau |
| bus fonds (vgl. ziekenbus) |
|
| caisse de prévoyance (Frans) verzekeringskas |
| caisse de secours (Frans) fonds voor bijstand en hulp |
| campagne de periode van volle werkzaamheid in een seizoenbedrijf, bijv. in de suikerfabrieken |
| carderen zie kaarden |
| carreur (Frans) assistent van de glasblazer |
| chef de brigade (Frans) voorman, opzichter van een groep arbeiders |
| chétief (Frans) lichamelijk zwak, ondervoed, verwaarloosd |
| colifichet machine voor de vervaardiging van stiften |
| congregatie kerkelijk goedgekeurde vereniging van leken voor het houden van godsdienstige bijeenkomsten (r.k.) |
| contrainte (Frans) dwang |
| couponknipper: rentenier die van de opbrengst van zijn effecten leeft |
| courveegster vrouw die de binnenplaats (van een fabriek) schoonhoudt |
| coute qui coute (Frans, eigenlijk: coute que coute) koste wat het kost |
| croix civique (Frans) het zogeheten ‘burgerkruis’, een onderscheiding die aan niet-militairen in België werd uitgereikt wegens bewezen verdiensten |
| culminant belangrijkste |
|
| daghuur dagloon |
| daglooner arbeider die per dag betaald wordt (meestal voor ongeschoolde, losse arbeid) |
| daguur (waarschijnlijk foutief voor daghuur) dagloon |
| dakruiter uitbouw of luchtkoker die dwars op de nok van een dak gebouwd is |
| dames du charité (Frans) dames uit de burgerij die zich met liefdadigheid bezighielden |
| delicatesse verfijning, beschaving |
| detracteren bedanken, ontslaan |
| digestie-apparaat het spijsverteringsstelsel |
| direct rechtstreeks |
| dividend winstuitkering aan de aandeelhouders van een onderneming |
| draaierij werkplaats waar op draaibanken ijzeren voorwerpen bewerkt worden |
| dracht zwangerschap |
| duivelen ontdoen van vuil en stof (gezegd van: ongesponnen wol, katoen of lompen) |
|
| eau sursauffée (Frans, waarschijnlijk surchauffée) oververhit water |
| ectasiën krampen of pijnlijke aandoeningen |
| eest droogplaats voor de tabaksbladeren |
| en magasin (Frans) voor het magazijn, op voorraad |
| en noir (Frans) negatief, zwartgallig |
| |
| |
| engrenages (Frans) het systeem van kamraderen bij aandrijfmachines |
| equilibre in evenwicht, evenveel |
| exhausters apparaat waarmee bedorven of vervuilde lucht wordt afgezogen |
| extensoren ledematen |
|
| fabuleus onwaarschijnlijk, niet reëel |
| façonneren voorbewerken, gladstrijken |
| faïence geglazuurd en beschilderd aardewerk |
| feu continu (Frans) vuur dat dag en nacht aanblijft (en daardoor continu-arbeid noodzakelijk maakt) |
| fondeur smelter in glasblazerijen |
| fossiel (9022) poreus |
|
| gamin (Frans) jongen |
| gemeenschap verbinding |
| genereus royaal, goedgeefs |
| gepredisponeerd voorbestemd |
| Gewerbe (Duits) nijverheid |
| gezel volwassen arbeider met vol loon |
| grève (Frans) staking |
| grofsmederij fabriek of werkplaats van grote, zware smeedwerken |
| grutterij een fabriek of bedrijf waar graan (vooral boekweit en haver) gemalen wordt |
|
| ‘Haagschen Bond’ de Bond uit Den Haag: de Sociaal-Demokratische Bond (SDB) onder leiding van F. Domela Nieuwenhuis (van 1881 tot 1894) |
| haspel grote klos bestemd voor het tot strengen winden van gesponnen garen |
| hoofdregels de vier belangrijkste rekenkundige bewerkingen: optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen |
|
| impalpabel ontastbaar, uiterst fijn verdeeld |
| in loco (Latijn) ter plaatse |
| inlegger jongen die de te bedrukken vellen papier in de pers legt |
|
| jachtwiel vliegwiel (van een stoommachine) |
| jour de peine (Frans) ongeluksdag |
|
| kalandermachine een machine met twee of meer rollen waartussen het papier gesatineerd wordt |
| kaarden door middel van een blok met ijzeren punten de ruwe wol ontwarren en evenwijdig leggen |
| kabinetwerker een gespecialiseerde meubelmaker |
| kan inhoudsmaat, gelijk aan een liter |
| kastenmaker meubelmaker |
| ketting bij het weven: de draden die in de lengterichting van een weefsel lopen (ook wel: kettingdraden) |
| ‘een klad aan krijgen’ met een onbetaalde rekening blijven zitten |
| Knappschaft (Duits) mijnwerkersvereniging |
| koffiepellen het met de hand uitzoeken en sorteren van koffiebonen (ook: koffiepikken, koffieverlezen, koffielezen) |
| kwartier verblijf, onderkomen |
| kwetsuren verwondingen |
|
| laboreeren lijden, lichamelijk verzwakken |
| |
| |
| lastbrief schriftelijke opdracht |
| lijnbaan touwslagerij |
| loting in de negentiende eeuw werd door middel van loting vastgesteld welke jongemannen hun militaire dienstplicht moesten vervullen; zij gingen dan als ‘lotelingen’ in dienst |
|
| Maandag-ziekte het zgn. maandaghouden hield in dat de arbeiders op zondag zo ‘doorzakten’ dat ze 's maandags niet in staat waren te werken |
| maasmolen fabriek of molen waarmee uit de Maas gebaggerd grint verwerkt werd |
| machinen-conducteur: degene die de machine bedient |
| main d'oeuvre (Frans) het totale bedrag dat als arbeidsloon is uitbetaald |
| Manchester stelsel het liberale stelsel van vraag en aanbod (dat bij heersende werkloosheid loonsverlaging tot gevolg heeft) |
| meesterknecht bedrijfsleider; werknemer, meestal een vertrouweling van de ondernemer, die over de andere werklieden was aangesteld |
| métier beroep |
| missive brief, officiëel schrijven |
| modelmakerij werkplaats waar de modellen worden gemaakt voor de gietvormen (in de metaalindustrie) |
| mouffle (Frans) oven waarin het aardewerk na verschillende bewerkingen voor de laatste maal gebakken wordt |
| moule (Frans) gietvorm of model |
| moveren voorstellen |
| negotie kleine koopwaar waarmee meestal op straat gevent wordt |
| nering bedrijf, middel van bestaan |
| nooddruft eerste levensbehoeften |
| notorieteit opinie |
|
| observaties op- en aanmerkingen |
| oleïne olievet, hoofdbestanddeel van plantaardige vette oliën |
| opfokken opleiden |
| opzicht toezicht |
| opziener opzichter |
| outil (Frans) gereedschap, werktuig |
| ouvrier (Frans) werkman |
| overste hoofd van een r.k. geestelijke vereniging of klooster |
|
| pari op gelijke hoogte, evenwaardig |
| particules kleine deeltjes |
| pasporteren uit de militaire dienst ontslaan met een paspoort als bewijs van ontslag |
| patent officiëel bewijs dat iemand bevoegd was tot het zelfstandig uitoefenen van handel, beroep bedrijf of handwerk; het bedrag dat daarvoor ieder jaar aan de overheid betaald moest worden (in 1893 afgeschaft) |
| pengeld het gedeelte van het loon waarvoor wel al gewerkt maar dat nog niet uitbetaald is als verzekering voor de ondernemer dat de arbeider terug zal komen (bij de Regoutfabrieken: 2 weken loon) |
| penurie nood, ellende |
| pépinière (Frans) kwekerij, kweekschool, oefenschool |
| pericliteren in gevaar zijn, in een moeilijke toestand verkeren |
| phtisis tering, tuberculose (ook: phtysis) |
| |
| |
| pijpzwavel zwavel in pijpvorm |
| poleersel materiaal dat gebruikt wordt bij het poleren (polijsten) |
| polisseeren polijsten |
| Polytechnische School de tot 1905 gebruikte naam voor de Technische Hogeschool in Delft |
| porren wekken (door hard op de deur te kloppen of aan te bellen) |
| preservatief voorbehoedende maatregel |
| primitief oorspronkelijk |
| provenu opbrengst, batig saldo |
| proverbiaal spreekwoordelijk |
| provoceeren uitlokken |
|
| quinzaine (Frans) periode van vijftien dagen; vandaar: loonbetaling per twee weken arbeid |
|
| rechercheeren onderzoeken |
| reciprociteit wederkerigheid, gelijke behandeling over en weer |
| reclameeren klagen, bezwaar maken |
| régie het beheer van goederen voor rekening van een ander |
| remarquabel opmerkelijk |
| remplaceren vervangen |
| repudieren verstoten, afwijzen |
| respirator ademhalingstoestel om de in te ademen lucht te zuiveren |
| ressort ambtsgebied |
| revolutiebouw woningbouw met slecht materiaal. In de grote steden kwam dit aan het eind van de negentiende eeuw, vóór de totstandkoming van de woningwet, veelvuldig voor. |
| ruwen bewerking waardoor laken of wollen stoffen ruw gemaakt wordt en een pluizig oppervlak krijgt |
| satineeren papier glad en glanzend maken door het tussen twee of meer rollen door te persen. |
| schaft periode waarin de werkdag verdeeld was (in 1887 bestond de normale werkdag uit vier schoften van elk drie uur) |
| schelling een oorspronkelijk zilveren munt met een waarde van circa 48 cent |
| schofels schoffels |
| schoft zie schaft |
| schouw inspectie, controle |
| schrijnwerker meubel- of kastenmaker |
| schutterij plaatselijke korpsen van getrainde burgers die o.a. belast waren met het handhaven van de openbare orde |
| sectie-armen onvermogenden die gratis medische verzorging kregen |
| severiteit hier: strenge beperkende bepalingen |
| slempen aarde met water bevochtigen zodat ze goed aaneensluit |
| smoutwerk min of meer bewerkelijk zetwerk (bijv. gelegenheidsdrukwerk, formules en dergelijke) |
| souffleur (Frans) de eigenlijke glasblazer |
| soupape (Frans) afsluiting, klep |
| specialiteit (5119) specialist |
| stadsdokter een vanwege de gemeente aangestelde armendokter, die voor een vastgesteld bedrag per jaar de armlastigen of een deel van hen behandelde |
| stearine grondstof, uit dierlijke vetten vervaardigd, voor o.a. kaarsen |
| sterftetafel register waarin de sterfte (onder de arbeiders) wordt bijgehouden |
| |
| |
| store zonnegordijn aan de binnenzijde van een venster |
| strippen het verwijderen van de stelen uit tabaksbladeren |
| op stuk werken werken tegen betaling per onderdeel of produkt |
| superintendence toezicht |
| suppressie afschaffing, afvloeiing |
|
| tabakskerverij werkplaats waar de tabaksbladen aan repen gesneden worden |
| tabakstrippen zie strippen |
| teringlijden aan tuberculose lijden |
| trade-union (Engels) vakverbond |
| traineeren ophouden, vertragen |
| triangel driepotig stukje aardewerk dat tijdens het bakken tussen het aardewerk geplaatst wordt |
| tritureeren verbrijzelen, fijn malen |
|
| uitdragerij handel in gebruikte voorwerpen |
| uitnemer jongen die de bedrukte vellen papier uit de pers haalt |
| ulceratief zweerachtig |
|
| vapeur surchauffée (Frans) oververhitte stoom |
| venerische ziekten geslachtsziekten |
| verletten niet werken, verzuimen |
| verlezen het sorteren op grootte of kwaliteit (van koffie of erwten) |
| vol volk volwaardige arbeiders |
| vollen het bewerken van wollen weefsels om deze te doen vervilten en steviger te maken |
| volmolen een machine met walsen waartussen de wollen weefsels geperst worden tijdens het vollen |
| voorslaan met de zware voorhamer het gloeiende ijzer voorbewerken |
|
| wedervaren ervaring |
| werkwinkel werkplaats |
|
| zetbaas iemand die voor een vast loon of provisie een zaak voor een ander drijft |
| ziekenbussen de voorlopers van de ziekenfondsen, meestal verbonden aan werkliedenverenigingen |
| zinkerts zinkhoudend erts |
| zinkwit zinkoxyde, gebruikt als verfstof |
| zwaveligzuur een uit zwavel bereid zuur waaruit sulfieten vervaardigd worden |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd