De arbeidsenquête van 1887. Deel 2: Maastricht

Verhoor van den heer L.H. Wijsen.

6871. De Voorzitter: Wilt gij uw naam, voornamen, beroep, ouderdom en woonplaats opgeven:

A. Lambertus Hubertus Wijsen, opzichter bij den heer Regout, oud 45 jaar en wonende te Maastricht.

6872. V. Gij zijt, als ik mij niet bedrieg, reeds een dertig jaar in de fabriek?

A. Ja, 32 jaar.

6873. V. Zijt gij altijd in dezelfde afdeeling werkzaam geweest?

A. Ja, ik ben op 14jarigen leeftijd op de fabriek gekomen als leerling, om te schilderen. Naderhand ben ik in dezelfde afdeeling meesterknecht geworden, en toen er eene plaats open kwam als opzichter, want de opzichter kwam als hoofdopzichter in eene grootere afdeeling der fabriek, heeft de heer Regout mij tot opzichter benoemd.

6874. V. Wat was die grootere afdeeling?

A. De ovens, de drukkerij, de schilders en de cassettenmakers.

6875. V. Met andere woorden, gij hebt het opzicht over dat gedeelte van de fabriek, waar men begint met het gevormde object?

A. Ja.

6876. V. Met de eigenlijke aardwerkers hebt gij dus niets te maken?

A. Juist.

6877. V. Hoe lang zijt gij nu in de betrekking van hoofdopzichter?

A. Sedert November 1872, dus 14 jaren.

6878. V. Zijn in die 14 jaren in de wijze van doen in die afdeeling belangrijke veranderingen gekomen? Of is thans alles ongeveer op denzelfden voet als vroeger?

A. Er zijn vele veranderingen gekomen. Eenige gebouwen zijn afgebroken en door grootere, ruimere vervangen.

6879. V. Is de wijze van fabriceering, de wijze van behandeling van het object veranderd?

A. Eene kleine verandering is aangebracht; waar vroeger 10 werklieden arbeidden, werken nu 12 of 15, vooreerst om het werk vlugger te doen gaan en het werk den werkman gemakkelijker te maken.

6880. V. Zoudt gij meenen dat de aanstelling van meerdere werklieden strekte om het werk voor de andere werklieden gemakkelijker te maken?

A. Niet alleen daarvoor, maar ook om het werk vooruit te zetten. Dus tweeërlei doel werd beoogd. Bij het ledigen der ovens waren vroeger 10 man, thans 15.

6881. V. Hoeveel ovens hebben die 15 man te ledigen?

A. Dagelijks 2, 12 werken en 3 rusten.

6882. V. Hoe lang duurt die rust?

A. 15 à 20 minuten.

6883. V. Zoodra de ovens gevuld zijn, worden zij gestookt, niet waar?

A. Ja.

6884. V. Hoe lang duurt dat stoken?

A. Het eerste stoken voor het ruw bakken van het aardewerk duurt 60 uren. Wanneer het vernis is aangebracht, volgt een tweede stoken, dat 25 à 30 uren duurt.

6885. V. Wordt gedurende het eerste stoken gedurende 60 uren met alle kracht gestookt?

A. In den beginne moet natuurlijk niet zoo krachtig gestookt worden met het oog op het fabrikaat; er wordt gedurende 20 uren langzaam opgestookt en daarna met alle kracht gewerkt, zoodat hij gloeiend, ja meer dan gloeiend. wordt.

[p. 140]

6886. V. En als gij begrijpt dat het stoken voldoende geweest is, hebt gij dan eenigerlei middel om de vuren snel weg te nemen onder den oven, of moeten de vuren eenvoudig door uitbranding verdoofd raken?

A. De vuren blijven nog een 20 uren liggen om langzamerhand uit te dooven.

6887. V. Gij hebt dus geen middel om die vuren snel van onder de ovens te verwijderen?

A. Snel niet, alleen is boven aan den oven iets aangebracht om den trek door de ovens heen van boven naar beneden sneller te maken.

Dan worden bijv. de deuren dichtgemaakt aan het conische gedeelte van den oven, den schoorsteen. Daardoor ontstaat meerdere trekking, waardoor de hitte zooveel te sneller verdwijnt. Eene machinale inrichting om het vuur sneller uit te dooven bestaat er niet. Dat wordt aan den loop van den tijd overgelaten.

6888. V. Zou eene dergelijke machinale inrichting niet te maken zijn? Hebt gij die op andere fabrieken in het buitenland ook nooit aangetroffen?

A. Neen; en ik denk wel dat het nergens bestaat, omdat het ten nadeele van het fabrikaat zou strekken. Het snelle afkoelen zou bepaald verkeerd zijn.

6890. V. Wat gebeurt er met den oven, nadat de vuren na 20 uren langzamerhand gedoofd zijn?

A. Die blijft gedurende minstens 48 uren zoodanig liggen, tot hij genoegzaam is afgekoeld dat de werklieden er gemakkelijk kunnen ingaan.

6891. V. Gemakkelijk?

A. Ja.

6892. V. En gaat gij zelf wel eens in den oven?

A. Ja wel, zelfs vóór de werklui er ingaan, om te controleeren of hij behoorlijk tot de kroon is volgestapeld.

6893. V. Mij dunkt, die surveillance kunt gij veel eenvoudiger uitoefenen. Het komt mij erg zonderling voor dat gij die contrôle zoudt uitoefenen, nadat het baksel klaar is. Dat zal wel juist wezen vóór er met stoken begonnen wordt. Dan was er nog bij te stapelen! Wat gij daar dus zegt kan dunkt mij niet waar zijn?

A. Ik zeg ook dat het niet altijd gebeurt, maar het kan wel eens noodig zijn, want ik ben niet altijd op de fabriek als de oven geladen wordt.

6894. V. Maar gij wilt toch niet vertellen dat het geschikte oogenblik van contrôle van de volstapeling dat is waarop het baksel klaar is?

A. Neen dat niet.

6895. V Maar zoo hebt gij het toch letterlijk daar zoo even voorgedragen. Dat gij bovendien in den oven zoudt gaan als die nog heet is, komt mij ook nog al verdacht voor.

A. Maar ik zeide reeds dat dit niet altijd gebeurt, slechts van tijd tot tijd, want ik ben daartoe niet verplicht.

6896. V. Maar dan worden de menschen er in gezonden, niet waar, om dat goed er uit te halen?

A. Ja, dat geschiedt door 15 man.

6897. V. Met hoeveel man gaan zij tegelijk in den oven?

A. Met vier man.

6898. V. Dan gaan zij door het zoogenaamde mangat niet waar?

A. Ja, door den ingang van den oven.

6899. V. Dit is een zware arbeid, niet waar?

A. Zeer licht is hij zeker niet, het is een redelijk zware arbeid.

6900. V. Zoudt gij niet een beetje sterker woorden gebruiken om dichter bij de waarheid te komen? Is het geen erge zware arbeid?

A. Neen, dat niet, als het zulk een erge zware arbeid was, dan zouden er geen werklieden zijn die 10, 12 jaar bij den oven werkzaam zijn; zij zouden het niet kunnen uithouden.

6901. V. Gebeurt het niet zeer dikwijls dat de oven nog heel erg heet is?

A. Dat kan ik niet constateeren, de heer Regout zou mij eene observatie maken, hij zou dit niet toelaten.

6902. V. Hoe zou hij dat kunnen weten?

A. Door het eerste te zien wat er uit den oven gezet wordt, daarna kan geconstateerd worden dat de oven te heet is

6903. V. Dan wordt het dus geconstateerd, nadat de menschen er in zijn geweest?

A. Dat duurt niet lang, hoogstens 5 minuten.

6904. V. Maar die vijf minuten heb-

[p. 141]

ben zij toch in dien heeten oven doorgebracht?

A. Pardon, dan zijn zij er nog niet in; zij staan in de deur en reiken zoo het eerste uit.

6905. V. Klagen die menschen nooit over de groote hitte in die ovens?

A. Ja, in den zomer, dan zijn de ovens warmer dan in den winter, maar daarvoor worden dan ook meer arbeiders gegeven om ze te ledigen, dan kunnen die het eerst er in zijn geweest wat gaan rusten.

6906. Zou er geen beter middel zijn om het werk wat lichter te maken, door de ovens langer te laten afkoelen?

A. Zeker zou dat beter zijn.

6907. V. Waarom doet men dat dan niet?

A. Er is geen gereedschap genoeg om dat te doen.

6908. V. Geen ovens genoeg?

A. Neen, in den zomer althans.

6909. V. En daarvan is het gevolg dat, naar u zegt, des zomers de menschen zich in de ovens moeten wagen op een oogenblik waarop dit eigenlijk nog niet geraden is?

A. Natuurlijk, als zij een halven dag of een uur of vijf langer konden staan was dat veel beter.

6910. V. Hebt gij op het oogenblik het personeel goed voor den geest, dat aan de ovens werkt?

A. Jawel.

6911. V. Goed helder?

A. Jawel, zeker.

6912. V. Dat is 15 man?

A. Ja, 15.

6913. V. Wilt u zeggen dat daar bejaarde menschen onder zijn?

A. Bejaarde menschen? De oudste die er onder zijn zullen ongeveer 50 jaar zijn.

6914. V. Zijn er ook jonge menschen?

A. Ja, jonge menschen van 18, 20 jaren. Zeer dikwijls vragen de menschen zelf om in die ovens te werken, omdat het 't hoogste betaald wordt.

6915. V. Hoeveel krijgen zij per dag voor dat werk?

A. f 1,80, f 1,90, tot zelfs f 2.

6916. V. Is het niet f 1,20?

A. Dat krijgen de inzetters van den oven, maar de uitzetters verdienen tot f 2 per dag.

6917. V. Hebt gij bepaalde lieden voor het inzetten en het uithalen van den oven?

A. Ja.

6918. V. Waarom?

A. Wanneer de lieden eenmaal aan het inzetten gewoon zijn, dan verrichten zij spoediger dit werk en zijn dan minder geschikt voor ander werk, zooals uithalen.

Zij die gewoon zijn om in te zetten blijven dit doen, evenals met het uitzetten.

6919. V. Het inzetten volgt dus onmiddellijk op het uithalen?

A. Niet altijd.

6920. V. Ik moet het toch zoo begrijpen, dat gij geen tijd laat verloopen tusschen het uithalen en het weder vullen. Van waar anders de drift om een heeten oven uit te halen?

A. Er is geen vaste regel. Het gebeurt wel dat de oven niet leeg is, maar ook wel dat hij 2 of 3 uren leeg is, voordat hij uitgehaald wordt.

6921. V. Wat doen de menschen die uithalen als er een oven leeg is?

A. Zij gaan dan weder naar een anderen.

6922. V. Zij worden dus slechts voor het uithalen gebezigd; zij doen niet anders dan dit zware werk?

A. Niets anders.

6923. V. Wordt dit per dag of per stuk betaald?

A. Per oven. Als het werk afgeloopen is en er geen oven meer uit te halen is, gaan zij naar huis tot den volgenden dag. Het gebeurt ook wel eens dat een oven te heet is, en dan moeten zij ook tot den volgenden dag met het uithalen wachten.

6924. V. Constateert gij wel eens de hitte der oven op de eene of andere wijze, voordat de menschen er ingaan?

A. Die wordt geconstateerd, zoodra de eerste cassette er uit komt.

Daarmede is een opzichter speciaal belast, die dit onmiddellijk naziet.

6925. V. Dus gij doet dat niet?

A. Slechts van tijd tot tijd; maar oordeelt de opzichter dat de oven te heet is, dan laat hij mij roepen om te vragen of er al dan niet doorgegaan moet worden.

6926. V. Bedenk wel wat gij zegt;

[p. 142]

dat het hier om de waarheid te doen is. Zoudt gij dus willen vertellen, dat de opzichter, wanneer hij ziet dat de oven gloeiend is, eerst nog eene discussie met u moet houden?

A. Dat is meer om te weten of de menschen naar huis moeten gezonden worden, of dat er nog ander werk voor hen is.

6927. V. In het eerste geval hebben zij dus geen eten?

A. Dat wil zeggen, wanneer zij naar huis gaan, verdienen zij geen geld, dat is zeker.

6928 V. Zij staan dus voor het alternatief, om òf in de nog heete ovens gejaagd te worden, òf zonder verdiensten te zijn?

A. Niet altijd behoeven zij naar huis te gaan; ik zou wel bijna durven zeggen, dat zij in de maand nauwelijks één dag weggezonden worden.

6929. V. Hebben eenigerlei voorzieningen plaats om die menschen te beschutten tegen de overmatige hitte in die ovens? Krijgen zij iets aan of om?

A. Als de hitte te overmatig was, konden zij er niet in. Zij staan aan de deur van de ovens. Als de waar, die zij het eerst aanvatten, te heet is, zouden zij die laten vallen.

6930. V. Maar het geval is toch wel - laat ons precies de waarheid zeggen - dat de menschen in de ovens gejaagd worden en het er toch eigenlijk voor een mensch kwalijk uit te houden is. Bedenk goed wat gij zegt. Ik moet u opmerkzaam maken dat de Commissie u kan vergen op een eed en bereid is dit aanstonds te doen, en dan staat gij voor de gevolgen. Ik zal er u bij zeggen, dat wij hier reeds getuigen gehad hebben en gij dus op moet passen.

Nu stel ik u nog eens de vraag: gaan die menschen wel niet eens in een oven, zoo dat het toch, menschelijkerwijze gesproken, niet te doen was, op branden af?

A. Op branden af kan ik niet verklaren. Ik zal niet tegenspreken dat het wel eens kan gebeuren dat het wat heet is geweest; maar het is toch geen regel dat zij er altijd ingaan als het te heet is.

6931. V. Wij spreken nu over de gevallen die wel eens gebeuren. Wij zijn al iets verder dan straks. Straks steldet gij het voor als werk, dat niet zwaar of bedenkelijk was. Thans komt gij tot de erkentenis van gevallen dat het wel degelijk te heet was. Nu stel ik u nog eens de vraag: bedekken die menschen niet opzettelijk de voeten met klompen en het hoofd met lappen en doeken, om het te kunnen uithouden?

A. Dat kan ik niet constateeren.

6932. V. Laten wij elkander goed verstaan. Gij zijt voor dat werk en bij dat werk. Zoudt gij nu willen zeggen niet te weten, of die menschen met klompen aan de voeten en doeken om het hoofd in den oven gaan?

A. Met klompen wèl.

6933. V. Gij kunt het dus wèl constateeren, niet waar?

A. Ik constateer dat zij niet met bloote voeten in den oven gaan.

6934. V. Dus wat gij zoo even betwijfeldet schijnt nu toch een feit te wezen, omdat zij zich anders zouden branden?

A. Neen, omdat het zou kunnen gebeuren dat zij op scherven trapten, en daarom gaat niemand er met bloote voeten in.

6935. V. Gij wilt dus zeggen (bedenk wel wat gij zegt, ik waarschuw u), dat die klompen niet noodig zijn uit het oogpunt van de hitte?

A. Neen, daar zijn zij niet noodig voor, maar wel voor de scherven die er liggen.

6936. V. En de doeken om het hoofd?

A. Dat gebeurt als zij aan den oven staan, om waren of proeven die men zeer geforceerd is te zien. Dan staan zij niet in den oven, maar daarvoor, en de hitte is daar natuurlijk zeer sterk. Dáárom doen zij iets om het hoofd, niet om den arbeid geregeld voort te zetten.

6937. V. Zijn de lieden gewoon gekleed als zij in de ovens gaan?

A. Zij hebben broek en hemd aan.

6938. V. Niet half naakt?

A. Neen.

6939. V. Weet gij dat zeker?

A Ja.

6940. V. Ik waarschuw u nogmaals; wij hebben van verscheidene menschen vernomen dat zij half naakt in de ovens gejaagd worden. Raadpleeg nu eens goed uw geheugen, en spreek de waarheid.

A. Gemakshalve gaan zij alleen met een broek in den oven.

[p. 143]

6941. V. Gij komt er dus eindelijk toe te verklaren dat zij er half naakt ingaan?

A. Niet allen, sommigen doen het om beter beweging te hebben

6942. V. Begrijpt gij niet dat uwe verklaring een zeer pijnlijken indruk moet maken? Gevoelt gij niet dat wij beseffen dat gij niet de waarheid zegt? Doet gij wèl daaraan?

A. Ik meen de juiste waarheid gezegd te hebben.

6943. Na scherp ondervragen en door er u telkens op te wijzen, dat gij niet van de waarheid moogt afwijken, is er met stukken en brokken wat bij u uitgekomen; deedt gij niet beter de zaak ronduit bloot te leggen? Bezwaar uw geweten niet. Wat is er van de zaak? Is het voor de menschen geen buitengewoon hard werk?

A. Dat heb ik van den beginne af gezegd, maar als de hitte ondragelijk is, mogen zij niet in den oven; het wordt hun niet bevolen er in te gaan.

6944. V. Gij wilt ons dus doen gelooven, dat de menschen wachten om in den oven te gaan als die te heet is?

A. Ja, tot den anderen dag.

6945. V. Wanneer is dat in den laatsten tijd voorgekomen?

A. Verleden Vrijdag nog.

6946. V. Hebt gij een maatstaf tot het constateeren van de temperatuur, waaraan gij de menschen waagt?

A. Die bestaat niet.

6947. V. Is de temperatuur in de ovens zoo fel, dat zij met geen thermometer te constateeren is?

A. Dat zou ik u niet kunnen zeggen, ik heb het nooit gedaan of zien doen.

6948. V. Gij houdt er die niet op na, het gaat naar willekeur.

A. Ja.

6949. A. En nadat er haast bij het werk is, wordt er ook meer haast gemaakt met de menschen er in te zenden?

A Ja.

6950. V. Wat gebeurt er met de menschen bij dat werk als zij uit die ovens, uit die ondragelijke hitte komen, en, zooals men dat noemt, bek-af zijn?

A. Dan gaan zij een tijdlang rusten, een kwartier of 20 minuten, soms langer, en dan zitten ze daar en doen niets.

6951. V. En daar om en bij die ovens is nog een ander personeel werkzaam, niet waar?

A. Ja, meisjes en vrouwen, die de waren uit de cassetten nemen, in manden zetten en dan wegrijden.

6952. V. En dat gaat dus door elkander onder die omstandigheden met het personeel, dat de waren uit de ovens haalt?

A. Ja.

6953. V. Zijn dat aankomende meisjes van 16 tot 18 jaar?

A. Ja, van 16, 18 jaar en ouder; ook zijn er die in de 20 zijn. Jonger dan 16 kunnen aan dat werk niet gebruikt worden.

6954. V. Als de werklieden versleten zijn en niet meer kunnen, wat gebeurt er dan met hen?

A. Er zijn soms eenigen, die te huis moeten blijven, en dan worden zij uit het ziekenfonds en gedeeltelijk uit de fabriekskas betaald met een half daggeld.

6955. V. Dat duurt een zekeren tijd niet waar?

A. Er zijn er die een vast daggeld hebben, zooals hun beloofd is geworden, voor zoolang zij leven. Er zijn ook weder werklieden, die uit de ziekenkas betaald worden en dat minder wordt.

6956. V. Maar er zijn er ook, die eenvoudig hun ontslag krijgen en maar zien moeten bij het armbestuur of op andere wijze te recht te komen?

A. Niet doordat zij te oud zijn om te werken.

6957. V. Maar wel omdat zij ongeschikt zijn, niet waar?

A. Pardon, indien zij door verzuim of slecht gedrag buiten dienst gesteld worden.

6958. V. Menschen die versleten zijn geraakt, zegt gij, dat allen van fabriekswege gepensionneerd worden?

A. Er zijn er zeer veel, ik zal niet zeggen allen, ver van daar, maar een speciaal pensioenfonds is er niet.

6959. De heer Goeman Borgesius: Dat ziekenfonds, als ik het wel heb, wordt eenigermate gebruikt als pensioenfonds. Betalen de werklieden het grootste gedeelte daarin?

A. Ja, de arbeiders betalen twee derden.

6960. V. Wanneer de werklieden om

[p. 144]

de eene of andere reden den dienst verlaten hebben, krijgen zij dan van het geld, dat toch eenigermate voor hen bestemd is, nog iets terug?

A. Neen, zij krijgen niets terug.

6961. V. Dit wenschte ik alleen te constateeren.

6962. De Voorzitter: Heeft er niet kort geleden eene wijziging in het reglement plaats gehad omtrent de uitkeering?

A. Dat kan zoowat 3 of 4 maanden geleden zijn.

6963. V. Waar kwam die wijziging op neder?

A. De verschillende ziekenfondsen zijn gescheiden, er waren er vroeger twee, één voor de afdeeling aardewerk en één voor de kristal- en glasafdeeling; tegenwoordig zijn er vier afdeelingen.

6964. V. Is er geen wijziging gekomen in de omschrijving van de omstandigheden, waaronder recht wordt verkregen op eene uitkeering?

A. Dat zou ik niet kunnen zeggen.

6965. V. Zijt gij daarvan niet op de hoogte?

A. Ik weet wel dat de inleg hooger is geworden; vroeger bedroeg die 1½ percent; daarentegen is het nu 2 percent dat de werklieden moeten storten, dat kan ik alleen zeggen; overigens ben ik er niet van op de hoogte.

6966. V. Hoe lang houden de menschen het uit die belast zijn met het ledigen van de ovens?

A. Er zijn er die er tien jaar zijn.

6967. Maar dat zijn toch uitzonderingen?

A. Ja, in den regel blijven zij 5 of 6 jaar in die afdeeling, dan worden zij, zonder dat het hun eigenlijk gevraagd wordt, verwisseld en krijgen dan lichter werk.

6968. V. Gij begrijpt dus dat zij dan niet meer kunnen?

A. Ja zeker, dan moeten er jonger krachten komen.

6969. V. Verdienen zij dan minder?

A. Ja, want dan doen zij lichter werk.

6970. V. Hebt gij zelf nog iets te zeggen?

A. Ja, Mijnheer, de uitkeering, die de oude behoeftige werklieden uit de ziekenfondsen krijgen, is wel wat min om redelijkerwijze te bestaan.

6971. V. Hoeveel bedraagt die bedeeling in doorslag?

A. Gemiddeld zou ik kunnen zeggen 50 à 60 cents per dag. Er zijn er die meer, er zijn er ook die minder hebben; ik ken er van 1 guld. daags en ook van 30 à 35 cents daags.

6972. V. Hebt gij nog iets mede te deelen?

A. Ja, naar mijne ondervinding zou het wenschelijk zijn om den leeftijd, waarop de aankomende meisjes op de fabriek worden toegelaten, iets te verhoogen. Die leeftijd is thans 12 jaar, en dat is te jong.

6973. V. Hoeveel ovens zijn er op de fabriek van den heer Regout?

A. 22.

6974. V. En op de Céramique?

A. Dat weet ik niet.

6975. V. Zijn er daar geen 17?

A. Ik kan het niet zeggen.

6976. V. U hebt straks verklaard dat, naar uwe kennis, het zeer noodzakelijk zou zijn tot verlichting van dat zware werk van het uitpakken dat het getal ovens bij den heer Regout werd uitgebreid, niet waar?

A. Ja, dat zou eene groote verlichting zijn.

6977. Uw verhoor is afgeloopen.

L.H. Wijsen.