De arbeidsenquête van 1887. Deel 2: Maastricht

Verhoor van den Heer H.J. Elbers.
(Verkort.)

6378. V. Wilt gij zoo goed zijn uw naam, voornaam, beroep en woonplaats op te geven?

A. Hermanus Johannes Elbers, agent van politie te Maastricht, oud 35 jaar....

6384. V. Gij hebt intusschen in de laatste weken misschien wel eenigerlei kennis opgedaan van fabrieken en werkplaatsen?

A. Ja, Mijnheer de Voorzitter.

6385. V. Welke bijzondere aanleiding hebt gij daarvoor gehad?

A. Op verzoek van den heer Ruys van Beerenbroek en van den inspecteur van politie hebben wij een onderzoek ingesteld door de geheele stad. Die kennis omtrent den toestand van den werkman bezat ik vroeger ook, maar toch niet in het bijzonder als thans.

6386. V. Gij kendet dus niet zoo in het bijzonder die ongeveer 300 fabrieken en werkplaatsen te Maastricht, die gij met Meisenhofen en Quakx bezocht hebt. Dit waren alle fabrieken van eenigszins kleiner kaliber; de groote industrie lag buiten uw kader?

A. Ja.

6387. V. Hebt gij bij dat onderzoek dingen opgemerkt die gij ons wenscht mede te deelen, of begrijpt gij dat alles daaromtrent reeds medegedeeld is door Meisenhofen en Quakx?

A. Ja, ik meen dat die voldoende inlichtingen daaromtrent gegeven zullen hebben.

6395. V. Maar ge zeidet zooeven, vroeger eene betrekking op de fabriek te hebben gehad. Is dat niet zoo?

A. Ik ben 7 jaar lang geëmployeerd geweest op de fabriek van de firma Regout, eerst als opzichter in de faïencerie en daarna als bureaulist, belast met administratie.

6396. V. Van wanneer dagteekent die arbeidstijd?

A. Ik ben van Februari 1877 af tot Januari 1884 werkzaam geweest, eerst als opzichter in de faïencerie, ik meen vier jaren, en daarna op de bureaux.

6397. V. Waarom zijt gij vertrokken?

A. De reden heeft men mij niet opgegeven, maar ik meen dat het wegens suppressie van geëmployeerden en om bezuiniging was.

6398. V. Wat waart gij vroeger?

A. Onderofficier bij het 8ste regiment infanterie.

6399. V. Hadt gij geen opleiding voor het fabriekswezen gehad?

A. Neen.

[p. 107]

6400. V. Zijt gij dus van onderofficier geplaatst als opzichter in de afdeeling faïencerie?

A. Ja, en bleef dat tot 1881, toen ik bureaulist werd bij dezelfde afdeeling en het bleef tot 1884. Toen ben ik bij de politie geplaatst.

6401. V. Wat verdiendet gij als bureaulist?

A. f 55 per maand.

6402. V. En bij de politie?

A. f 500 per jaar met vrije woning en kleeding.

6403. V. Hadt gij als bureaulist vrije woning?

A. Neen. f55 per maand, zonder meer.

6404. V. Verliet gij de fabriek omdat u den dienst werd opgezegd?

A. Ja, ik kreeg drie maanden tijds om mij van eene andere betrekking te voorzien, met vermelding dat eene suppressie van employés zoude plaats hebben.

6405. V. Had die suppressie inderdaad plaats?

A. Ja, mijne betrekking werd opgeheven.

6406. V. De aangegeven reden achttet gij dus juist?

A. Ja.

6407. V. Met andere woorden, er stak niets achter?

A. Neen.

6408. V. Gij zijt dus als vrienden gescheiden?

A. Zeer zeker.

6409. V. Hadt gij als bureaulist niet meer met het werkvolk te maken?

A. Betrekkelijk.

6410. V. Hoe dan?

A. Ik was ook belast met het opschrijven van het gemaakte werk en met het surveilleeren van het werkvolk of het behoorlijk 5 minuten na 12 uur de fabriek verliet.

6411. V. Dus de berekening van het loon dat ieder verdiende, had door u plaats?

A. Ja.

6412. V. Was dat alles loon op stuk?

A. Ja, de faïenciers werken per stuk, maar er waren ook in dagloon, menschen, die het werk dat op de ateliers gevormd en gemaakt was naar de droogkamer brachten, waar het uitgezocht moest worden, om het dan naar de ovens te brengen om gebakken te worden.

6413. V. Als bureaulist hadt gij met het toezicht op de werkzaamheden zelven niets te maken?

A. Neen.

6414. V. Dus in de laatste periode van uw zijn op de fabriek hadt gij persoonlijk daar niets mede te doen?

A. Neen.

6415. V. Werden de loonen door u berekend, altijd uitbetaald conform uwe berekening? ondergingen de cijfers geen verandering, ontvingen de menschen inderdaad zooveel guldens en centen als zij volgens uwe berekening moesten ontvangen?

A. Ja, als er geen aftrek werd gemaakt.

Als bij voorbeeld de rekening werd gesloten op vandaag, zoodat de quinzaine ten einde was, dan maakte ik de rekening op en daar werd geen verandering in gemaakt.

6418. V. Dus dat geld werd uitbetaald?

A. Ja, ten volle.

6419. V. Gij zeidet aanstonds, er had wel eens aftrek plaats, wat bedoeldet gij daarmede?

A. Ik zal het u zeggen. De quinzaine loopt van 1 tot en met den 15den van de maand, het werk dat in dien tijd gemaakt was, werd den 16den door mij opgeschreven en uitgerekend. Als alles nu bij elkander was geteld, werd wel eens gezegd, dat is te hoog en dan werd er afgetrokken.

6422 V. Dus de zaak komt hierop neer, als ik het goed begrijp - als ik het verkeerd zeg, moogt gij mij in de rede vallen - dat in uw tijd prompt en tot den laatsten cent toe aan de menschen het loon werd uitbetaald, dat zij in de afgeloopen quinzaine naar den vooraf vastgestelden standaard verdiend hadden en wel juist zooals het door u was uitgecijferd, maar vonden de fabrikanten in de uitkomsten van uwe becijferingen, in het loon dat men zag dat die menschen verdienden, wel eens aanleiding om te komen tot eene vermindering van het tarief. Heb ik dat goed begrepen?

A. Ja, er werd toen ter tijd, omdat mijnheer Louis er sterk tegen was, aan de menschen weinig amende gegeven.

[p. 108]

6423. V. Op die boete-quaestie komen wij straks. Maar wat gaf dan aanleiding om dien standaard, dat tarief te gaan verminderen? Gij zult zeggen dat dit een onnoozele vraag is, want dat de aanleiding niet anders was, dan dat de fabrikanten begrepen, dat zij het werk voor minder gedaan konden krijgen?

A. Dat de prijzen te hoog stonden.

6424. V. Dat zij het dus met minder afkonden, niet waar?

A. Ja.

6425. V. Dus de zaak komt eigenlijk hierop neer, dat als gaandeweg de werkman door harder te werken met zijn stukwerk, wat naar boven kwam met zijn loon, dan begrepen de fabrikanten dat dit eene aanleiding was om het tarief wat te veranderen, zoodat die hoogere totaal-som van het loon weer naar beneden ging?

A. Ja, dat zij weer harder moesten werken om te komen tot dezelfde totaalverdienste.

6426. V. Gij hebt straks gezegd - en ik heb u toen niet in de rede willen vallen, want dan zouden wij in de war hebben kunnen geraken - het loon werd in mijn tijd gerekend per quinzaine, vroeger bij de maand?

A. Ja.

6427. V. Hebt gij dus die manier van uitbetaling per maand niet bijgewoond?

A. Jawel, ik heb gemaakt dat de verandering plaats greep. Toen ik op het bureau was, is dat gewijzigd. De heeren vroegen of ik kans zag om de zaak in orde te brengen. Het was veel werk, maar ik heb gezegd mijn best te zullen doen. Toen heb ik alles per quinzaine berekend en betaald, en zoo is het gebleven.

6428. V. Stondt gij alleen voor dat werk?

A. Ja.

6429. V. Dus gij hadt uw handen vol?

A. Ja, er was veel werk.

6430. V. Als er nu eens iemand naast u was geplaatst, zou het dan niet mogelijk zijn geweest om het loon per acht dagen uit te betalen?

A. Dat heb ik voorgeslagen.

6431. V. Waarom?

A. Omdat het gemakkelijker is.

6432. V. In welk opzicht?

A. Vroeger kreeg ik mijn geld ook bij de maand en nu bij de week; maar het is voor den werkman veel meer profijt als hij per week wordt betaald.

6433. V. Dus gij weet uit ervaring dat het voor den gang van het huishouden, voor de dagelijksche behoeften van het werkmansgezin, heel wat gemakkelijker en beter is? en dat het belang daarvan zeer bepaald medebracht dat die menschen met de week betaald werden?

A. Ja.

6434. V. Met het oog daarop en uit overtuiging dat daarmede inderdaad het belang van den werkman zou bevorderd worden, hebt gij toen voorgesteld om het loon bij de week uit te rekenen. Dan hadt gij misschien een weinig hulp moeten hebben?

A. Ja, of men had mij van eenig ander werk kunnen ontslaan.

6435. V. Er was dus voor den gang van het fabriekswerk geen enkele reden, die het onmogelijk maakte om die menschen bij de week hun loon uit te betalen?

A. Neen.

6436. V. En wat zeiden de heeren?

A. Zij hebben mij niet geantwoord. Men had de zaak ook kunnen vinden door de werklieden bij voorbeeld een voorschot per week te geven.

6437. V. Men wist natuurlijk ongeveer wat die menschen verdienden en men had op eene voorzichtige manier, om niet in voorschot te komen, want dat zou een onredelijke eisch zijn tegenover den fabrikant, de werklieden bij wijze van à compte aan het einde van de eerste week een gedeelte van het vermoedelijke quinzaine-loon kunnen uitbetalen?

A. Dat zou zeer goed gegaan zijn. De patroons hadden er nooit geen kwaad bij gekund, want het werk dat zij vandaag verrichtten bleef staan tot den volgenden dag.

6438. V. Men had dus die menschen iets minder dan de volle helft van hun loon kunnen betaald hebben en zoodoende gemakkelijk aan hun verlangen kunnen te gemoet komen. Gij ondervindt het in uwe tegenwoordige betrekking zelf, dat het voor het huishouden zooveel beter is het geld per week te ontvangen?

A. Ja.

[p. 109]

6439. V. Maar gij hebt uw denkbeeld door de patroons niet uitgevoerd kunnen krijgen?

A. Neen.

6440. V. Wanneer gij nu op den 16den van de maand uitgerekend hadt hoeveel elk uwer faïenciers van den lsten tot den 15den verdiendt hadt, werd hun dat loon dan op den 17den uitbetaald?

A. Neen.

6441. V. Waarom niet?

A. Omdat de rekening niet op den 16den klaar kon wezen.

6442. V. Wanneer werden zij dan uitbetaald?

A. Op het laatst van de tweede quinzaine.

Als de eerste quinzaine liep van 1 tot 15 en de tweede van 16 tot 30 of 31, dan kregen zij den 30sten of 31sten het geld, dat zij in de eerste quinzaine van 1 tot 15 verdiend hadden.

6443. V. Dus vooreerst werden de menschen benadeeld in het beleid van hun huishoudentje, doordien zij niet bij de week betaald werden; maar ook nog in de tweede plaats, gesteld dat de heeren wilden vasthouden aan dat stelsel om per quinzaine te rekenen, werden zij beschadigd doordien eerst na nog eens 14 andere dagen de betaling plaats had van hetgeen reeds in de eerste 14 dagen vervallen en verschenen was?

A. Ja.

6444. V. Had het volk soms eene eigenaardige benaming voor die betaling per quinzaine? Hoe noemden zij de dagen dat de heeren het geld in handen hadden?

A. Pen-dagen, omdat er zooveel tijd was gegeven om de rekening op te maken.

6445. V. Gij hebt straks iets gezegd van de boeten. Vertel daar nu eens wat van?

A. Toen ter tijd werd een man, die aan het fabrieksreglement niet voldeed of zich te buiten ging, gestraft met een halven of een heelen franc boete. Het is in mijn tijd ook gekomen, dat, als er in een faïencier wat veel zat, zoodat hij een dag mankeerde en dit twee of drie dagen in de maand gebeurde, hij 5 percent boete kreeg, en dat geld verviel aan de ziekenkas.

6446. V. Was er een reglement op die boeten?

A. Neen.

6447. V. Werd dat dan zoo uit de hand beslagen?

A. Zij werden dan op het bureau geroepen en hun werd gezegd: gij hebt deze week of quinzaine weder gemankeerd; ge hebt 5 percent korting.

6448. V. Wie zeide dat?

A. Een der heeren.

6449. V. Was die 5 pet. dan eene soort van verrassing voor den patiënt, of wist hij het vooruit? Was die 5 pet. prix fixe?

A Ja.

6450. V. Daarom vraag ik u nogmaals of er een reglement was?

A. Neen, wel een ongeschreven regel.

6451. V. Was die aan het volk in de praktijk bekend?

A. Ja.

6452. V. Werd weleens van dien regel afgeweken?

A. Als de menschen drie maanden eene boete hadden van 5 pet. hield het op.

6453. V. Kregen zij die boete voor drie maanden?

A. Ja, of voor een of twee maanden.

6454. V. Wat hadden zij dan gedaan?

A. Bijv. een halven of een heelen dag weggebleven.

6455. V. De zaak was dus deze: omdat de man bijv. Maandag hield (wat voorzeker niet ordelijk en goed is) of geluierd had, werd zijn loon in de quinzaine met een halven dag verminderd, want hij had minder gewerkt?

A. Juist.

6456. V. De fabrikant had dus geen geldelijke schade?

A. Neen, wat de man niet gemaakt had werd hem niet betaald.

6457. V. En nochtans beliep hij dan nog bovendien gedurende 1, 2 of 3 maanden eene boete van 5 pct.?

A Ja, en dat geld werd gestort in de ziekenkas.

6458. V. Was die periode van 3 maanden eene zaak van louter willekeur?

A. Ja.

6459. V. Er was dus wel een regelmaat ten aanzien van de 5 pet., maar de periode was geheel willekeur?

[p. 110]

A. Ja.

6460. V. Had dat wegblijven van een of een halven dag invloed op het werken van jongens?

A. Dan bleven deze voor rekening van den weggeblevene.

6461. V. Deze werd dus in zijn geld gekort?

A. Ja.

6462. V. Dus ook te dien opzichte leed de fabriek geen schade?

A. Neen, niet het minst.

6463. V. Op welken dag van de week werd uitbetaald? Was er een vaste dag voor?

A. Het was zoodanig geregeld, dat het nooit op Maandag viel. Als b.v. de quinzaine verloopen was op Maandag, dan werd den vorigen Zaterdag uitbetaald.

6464. V. Waarom had men iets tegen het op Maandag uitbetalen?

A. Ja, omdat het een algemeene luierdag is.

6465. V. Dus de gewone uitbetaling was aan het slot van de tweede quinzaine, met vermijding van den Maandag?

A. Ja.

6466. V. Werd er nog meer van de rekening van die menschen afgetrokken?

A. Bij de draaiers ook 6 pct. machinegeld.

6467. V. Vertel ons eens de geschiedenis van het machinegeld.

A. Dat was voor het gebruiken van de machine, die den toer in beweging bracht. Ieder bordenmaker en ieder die het holle werk afdraait, moet dat op een toer doen, die met eene machine in beweging gebracht wordt. Daarvoor betalen zij 6 pct.

6468 V. Staat het aftrekken van die 6 pct. ook in verband met het invoeren van eene betere ventilatie?

A. Dat weet ik niet.

6469. V. Toen gij op de fabriek kwaamt, bestond toen dat heffen van die 6 pct. reeds?

A. Ja.

6470. V. Ik wil nog deze vraag doen uit uw bureautijd Bij al die aftrekkingen en kortingen bleef het loon dan toch van dien aard, dat de menschen er ordentelijk mede konden rondkomen, of was het zoo, dat al deden de menschen nog zoo hun best, al werkten zij nog zoo hard, zij den kost voor hun gezin niet konden verdienen?

A. De faïenciers kunnen den kost wel verdienen.

6471. V. Dus die behoeven hunne vrouwen niet te laten werken? Zij kunnen genoeg verdienen?

A. Ja, maar of ze zooveel kunnen verdienen, als zij voor hun onderhoud eigenlijk noodig hebben, dat weet ik niet, want hun werk is ongezond.

6472. V. Gij zegt, het onderhoud, dat zij eigenlijk noodig hebben en rept daarbij van het ongezonde werk, verklaar dit nader, wat bedoelt gij daarmede?

A. Dat de faïenciers, naar mijne meening, wel een beetje beter onderhoud mogen hebben dan een gewoon werkman.

6473. V. Gij meent dus, dat de faïenciers bij hun ongezond werk een steviger en gezonder kost moeten bekomen dan een gewoon werkman moet hebben, bedoelt gij dat?

A. Ja.

6474. V. En nu twijfelt gij of hun loon wel hoog genoeg is om hun dat te verschaffen, zonder dat de vrouw medewerkt, is dat uwe verklaring?

A. Ja, dat is mijne verklaring. In mijn tijd werd het werk, dat gemaakt was tusschen den eersten en den laatsten der maand, opgeschreven, en den vierden uitbetaald, daarvóór was het den 8sten of den 9den.

6475. V. Was het loon dat de faïenciers verdienden in goede tijden belangrijk hooger?

A. Ja, ik heb er gekend, holvormers o.a. makers van bloempotten, koffiekannen en dergelijke die tot 110, 115 gulden per maand verdienden, maar wier vrouwen hoogstens 30 gulden per maand kregen om het huishouden te soigneeren.

6476. V. En wat gebeurde er met de 70 gulden die dan overbleven?

A. Die werden verdronken en zoo, want men vindt er snaken onder.

6477. V. Natuurlijk, en die snaken werken misschien niet eens alle dertig dagen van de maand?

A. Neen, als zij hoogstens 17 tot 20 dagen werkten was het veel.

6478. V. Zondags niet?

A. Neen, nooit.

[p. 111]

6479. V. Maar zijn die goede cijfers later niet veel afgedaald?

A. Ja, er is verschillende malen afgetrokken.

6480. V. Door de fabrikanten?

A. Ja.

6481. V. Hoe lang houden die menschen dat werk uit, die deze aardige verdiensten hadden?

A. Ik heb ze van verschillenden leeftijd gekend. Nu werkt er nog een man van 60 jaar; men heeft altijd excepties.

6482. V. Is dàt eene exceptie?

A. Ja. 50, 60 jaar is eene uitzondering, in den regel zijn ze op tusschen de 30 en 40 jaar.

6483. V. Worden zij niet ouder?

A. Neen, niet die van kindsbeen af faïencier zijn geweest.

6484. V. Worden die niet dan bij uitzondering ouder dan 30 of 40 jaar?

A. Neen.

6485. V. Dus wanneer beginnen zij te sukkelen? Een eindje in de dertig?

A. Men heeft er die als zij goed in de twintig zijn al kortademig worden.

6486. Gij spreekt nu van menschen die van jongs af in het vak zijn. Van hoe jong bij voorbeeld?

A. Vroeger was dat jonger dan nu. Ik heb er wel gesproken die met hun tiende jaar waren aangekomen.

6487. V. Die zijn dan in de twintig versleten?

A. Tusschen de 30 en 40 jaar.

6488. V. Nu mogen zij niet onder de twaalf jaar aankomen?

A. Niet onder de dertien.

6489. V. Maar de lieden waarop gij nu het oog hebt en die tusschen de 30 en 40 jaar weggaan, bedoelt gij daarmede lieden die met hun 13de jaar begonnen zijn?

A. Ja.

6490. V. Dus, gij zijt wel geen doctor van uw ambacht, maar dat komen aan de fabriek op het 13de jaar keurt gij dat goed of niet?

A. Neen, ten minste voor dit vak niet, het was beter als het wat later begon.

6491. V. Gaan zij er spoedig slecht uitzien?

A. Ja, zeker.

Wanneer zulk een jongen in den militairen dienst gaat en hij komt later terug, dan herkent men hem niet meer zoo goed als hij er uitziet; maar wanneer hij weder eenigen tijd aan het werk is, dan krijgt hij dezelfde kleur van vroeger terug.

6492. V. En wanneer de ziekte doorwerkt, en wanneer zij versleten zijn en ze niet meer kunnen arbeiden, wat gebeurt dan met hen?

A. Dan blijven zij te huis en trekken ziekengeld.

6493. V. Hoe lang duurt dat?

A. Tot aan hun dood.

6494. V. Onverschillig hoe lang zij ziek blijven? Weet gij zeker dat daarvoor geen termijn bestaat?

A. Neen; de meesten trekken tot aan hun dood een gulden per dag, de jongens minder.

6495. V. Hebt gij het niet bijgewoond dat, wanneer zij versleten raakten, men ze eenvoudig wegstuurde?

A. Dat herinner ik mij niet.

6496. V. Gij hadt eigenlijk meer te doen met de cijfers en rekeningen van hen die werkten, dan dat gij een oog kondt laten gaan over hen die niet werkten?

A. Ja Ik moet er hier nog op wijzen dat een jongen, die op den toer komt, een gedeelte van zijn loon als leergeld moet afstaan. Dat bedraagt voor een leerling-holvormer en leerling-garneerder 20 pct., en voor een leerling-afdraaier 10 pct.

6497. V., Maar is er op het stuk van dat leergeld niet eene zeer gunstige en verstandige bepaling genomen, namelijk dat het afgetrokken leergeld na een of twee jaren wordt terugbetaald als zij blijven, en dat zij het kwijtraken als zij weggaan?

A. Het leergeld blijft eene benefice van den fabrikant.

6498. V. Dus is hetgeen ik zeg niet juist? - A. Neen.

6499. V. Weet gij dat zeker?

A. Ja.

6500. V. Werden de loonen in uw tijd en met uw weten uitbetaald in Hollandsch geld?

A. Ja, altijd.

6501. V. Nooit in Belgisch?

V. In mijn tijd niet. Wel werden de berekeningen in Belgisch geld gemaakt, en dan gereduceerd. De prijzen stonden in Belgisch geld.

[p. 112]

6502. V. Hoeveel Hollandsch geld gaaft gij voor den franc?

A. Dat ging volgens de reductie, f 47,50 voor 100 francs. Daar had men een tarief van.

6503. V. Bij het loon dat die menschen kregen werd geenerlei dwang of drang op hun uitgeoefend om hunne inkoopen daarmede te doen in bepaalde winkels?

A. Ik heb er nooit van gehoord.

6504. V. Waren er geen bazen die misbruik maakten van iets van dien aard?

A. Ook daarvan heb ik nooit gehoord.

6505. V. Mochten de bazen winkels houden?

A. Naar mij bekend is, niet.

6506. V. 't Is bovendien een verbod, dat gemakkelijk te overtreden is?

A. Ja.

6507. V. Vóór 1884 zijt gij vier jaren in de fabriek zelve geweest. Dat was dus een geheel ander werk?

A. Ja, maar het was gemakkelijk; ik was opzichter.

6508. V. Wat deedt gij dan?

A. Opzicht houden over de werklieden en over het werk dat zij maakten, nagaan of dat aan de vereischten voldeed; en dat was nog al lastig.

6509. V. Waarom?

A. Omdat het moeilijk voor hen was een stuk juist nauwkeurig te maken volgens het model dat zij voor zich hadden.

6510. V. En als het daar niet mede overeenstemde, wat gebeurde er dan?

A. Dan werd er aanmerking op gemaakt, en het werk soms afgekeurd en vernietigd.

6511. V. Voor rekening van den werkman?

A. Ja.

6512. V. Moest hij dan eene bonificatie geven voor de grondstof?

A. Neen, want het stuk was nog ongebakken en de grondstof kan voor iets anders gebruikt worden.

6513. V. Hadt gij den heelen arbeid der faïenciers onder uw opzicht?

A. Slechts een gedeelte: de afdraaierspartij.

6514. V. Ge hadt dus alleen te doen met de stukken die gemaakt waren om te bakken, maar niet met het bakken zelf?

A. Neen.

6515. V. Maar ge wist toch hoe het bakken ging?

A. Ja.

6516. V. Vertel ons dat eens.

A. Als een afdraaier een stuk werk krijgt van een persman, moet hij het zoodanig laten worden dat hij het kan afdraaien.

Nadat het afgedraaid en goedgekeurd is wordt het op rayons gesteld, opgeschreven en naar de droogkamer gebracht. Daarna wordt het onderzocht of het gebreken heeft; is dit het geval en zijn ze te verhelpen, dan wordt het den werkman teruggegeven, zoo niet, dan wordt het vernietigd. Wanneer nu het werk goed bevonden is gaat het inden biscuit-oven, vandaar gaat het naar een vertrek om geglazuurd te worden; dan wordt het weder gedroogd en in den vernis-oven gebracht. Moet het stuk worden gedecoreerd, dan geschiedt dit en eindelijk gaat het in mouffles om ten derde male gebakken te worden.

6517. V. Het wordt dus driemaal gebakken?

A. Althans wat gedecoreerd is.

6518. De beide laatste malen is echter de arbeid minder zwaar, niet waar?

A. Ja, maar de eerste maal is raak, dat werk is infaam. Het in- en uitzetten van de cassettes bij de ovens is vreeselijk. Deze zijn wit-gloeiend gestookt, op smelten af; ontdaan van het vuur blijven ze nog lang heet, dan moeten de menschen er in met stevige klompen aan de voeten en zeer dik het hoofd omwonden, anders kunnen zij het er niet uithouden. Naarmate de oven lediger wordt, wordt het er dragelijker in, maar toch zijn de menschen steeds nat bezweet als zij er uitkomen.

6518 bis. V. Die ovens zijn dus groote lichamen?

A. Ja.

6519. Hoe groot wel buitenwerks?

A. Zij zijn rond en hebben eene doorsnede van vijf à zes meter en ook nog wel meer. Iedere oven staat op zich zelf en heeft dikke muren, die omlegd zijn met zware ijzeren banden.

6520. V. Hoe hoog zijn zij wel?

A. Heel hoog, want zij komen een heel eind boven het dak der gebouwen uit, de werkbare ruimte zal vier à vijf meter zijn.

[p. 113]

6521. V. De werklieden gaan den oven in door het mangat, niet waar?

A. Ik meen dat zij dit zoo noemen.

6522. V. Is dat groot?

A. Een paar meter hoog. het is ongeveer peervormig.

6523. V. Is dat mangat alleen bestemd om de mannen in en uit te laten?

A. Ja, want het stoken geschiedt door andere gaten bezijden.

6524. V. Hoe lang wordt zulk een oven van koud af gestookt dat hij gloeiend is, een 60 uren?

A. Ik geloof ja.

6525. V. En de tweede maal als de oven reeds in gebruik is geweest, dan heeft men minder tijd noodig om hem weder gloeiend te stoken. Hoelang duurt het dan?

A. Dat weet ik niet.

6526. V. Maar men heeft er toch belang bij om de ovens zoo snel mogelijk te ledigen en weder vol te dragen, om den spoed, en omdat er dan minder warmteverlies is. Is dat niet zoo?

A. Ja.

6526bis. V. Die mannen, die door dat mangat gaan met dikke klompen aan en doeken om het hoofd om boven in den oven te komen om de voorwerpen er uit te halen, doen die doeken om het hoofd om het hoofd te beschutten tegen de helsche hitte, en niet omdat zij iets op het hoofd moeten dragen? Of wel?

A. Neen, het is om het hoofd te beschutten tegen de helsche hitte.

6526ter. V. Ik doe u de vraag, omdat hier een getuige geweest is, die het niet zooals gij gezien had, die meende dat die doeken rond het hoofd werden gewikkeld ook om de cassettes te dragen; is dit eene dwaling?

A. In den beginne is het zeer noodig om het hoofd te omwikkelen voor de hitte.

6527. V. Gij spreekt dus wel degelijk van lappen en doeken waarmede het hoofd wordt omwikkeld wegens de helsche hitte?

A. Ja.

6528. Gij hebt mij goed verstaan?

A. Ja.

6529. V. Hoe lang blijven die menschen in den oven?

A. Hoogstens 5 minuten.

6530. Hebt gij ze er uit zien komen?

A. Ja, dan vallen zij neder als een man die niet meer kan.

6531. V. En dan gaan zij er weder in?

A. Ja, met 2 of 3.

6532. V. Dus dat is zeker een werk waar de menschen verschrikkelijk tegen opzien?

A. Ja.

6533 V. Worden zij daar extra voor betaald?

A. Neen, zij worden betaald volgens een vast tarief.

6534. V. En als die menschen uit de ovens komen, wordt er dan iets gedaan om ze bij te brengen?

A. Neen, niets; zij kunnen zich laven aan een glas water.

6535. V. Als de oven wat minder warm is, gaan zij er half naakt in, niet waar?

A. Ja, maar in den beginne niet; daar passen zij wel op, want dan is het te heet.

6536. V. En als zij brandwonden krijgen?

A. Daar wordt geen notitie van genomen.

6537. V. Werken er ook vrouwen mede?

A. Ja, die moeten het werk in de cassettes plaatsen; die worden dan gereedgezet om in de ovens geplaatst te worden en bij het uithalen moeten zij tegenwoordig zijn.

6538. V. Dus dat loopt maar door elkander?

A. Ja.

6539. V. Hebt gij wel bijgewoond, dat de menschen, die uit de ovens kwamen, er niet al te best afkwamen, dat zij zich brandden of zoo?

A. Jawel, als het te erg is gaan zij naar huis toe.

6540. V. Hebt gij wel opgemerkt, dat die menschen, die het zware werk doen, zich te buiten gingen aan sterken drank?

A. Neen, in het algemeen niet; maar er zijn er wel bij.

6541. V. En als daar dan die vrouwen en meisjes aan het werk zijn, is daar dan eenig toezicht bij?

A. Ja, de meesters.

6542. V. Met dat toezicht zijt gij nooit belast geweest?

A. Neen.

6543. V. Houdt het volk dat met dit

[p. 114]

werk belast is, het lang uit? Kunnen zij het, als zij niet afgewisseld worden, geregeld eenige jaren uithouden?

A. Ik heb lieden gekend die er 4 en 5 jaren bij werkzaam geweest zijn en nu haast niet meer in staat zijn om het een of ander te verrichten, die het nog in het lichaam zit.

6544. V. Nu nog iets over uw eigen werk. Gij hebt straks gezegd, dat uw werk in uw eerste periode lichter was, gemakkelijker dan dat gij naderhand als bureaulist te doen hebt gehad; nu moet gij ons nog wat mededeelen over de werklieden, die onder uw bepaald opzicht stonden. Waren dat de eigenlijke faïenciers?

A. Ja.

6545. V. De vormers?

A. Neen, de afdraaiers.

6546. V. Over die menschen hebt gij ons straks gesproken; gij hebt ons gezegd dat zij zooveel van de stof te lijden hebben, die vroegtijdig op de borst gaat vastzitten, en hoe het dan verder met hen gaat, maar hebt gij ons nu, behalve hetgeen wij daarvan reeds weten, nog niet een of ander te vertellen?

A. De partij faïenciers bestaat uit bolvormers, bordenmakers, persers, af draaiers en garneerders. Ik heb het toezicht gehad over de partij afdraaiers.

6547. V. Moeten de jongens van uw personeel afgescheiden van het voor de gezondheid gevaarlijke werk waarvan wij gesproken hebben, soms zwaar werk verrichten, zooals bijv. het vervoeren of dragen van zware vrachten aarde?

A. Bij de afdraaiers niet, maar bij de persers en bordenmakers wel. De jongens die bij de persen werken moeten voor den meester klompen aarde aanbrengen. Zulk een meester heeft twee jongens. De een is belast met het ingooien van ballen aarde in de moule, en om de beurt loopen zij de trap op en af om het werk, dat de meester geperst heeft, in de droogkamer te brengen.

6548. V. Zij zijn daar om te werken en moeten dus hunne handen uitsteken, trappen loopen en klompen aarde dragen. Maar werd het werk ook overdreven?

A. Het is in elk geval zwaar werk dat zij verrichten.

6549. V. Zijn het dan zulke groote, zware klompen aarde die zij dragen moeten?

A. Ja.

6550. V. Kregen zij het door dat werk te kwaad?

A. De jongens verkrotten en gaan er miserabel uitzien.

6551. V. Dus het werk bij de persen is van dien aard, dat de jongens er bepaald slecht en ellendig van gaan uitzien?

A. Ja.

6552. V. Had daaraan kunnen tegemoetgekomen worden door meer jongens aan dat werk te zetten?

A. Ieder meester kan maar twee jongens gebruiken in die partij.

6553. V. Waarom?

A. Hij staat voor zijn toer en voor meer jongens zou hij geen werk hebben. De eene jongen is belast met het aanbrengen der moulen en en passant de stukken aarde aan te brengen

6554. V. Er is dus geen mogelijkheid om die jongens dat werk uit de handen te nemen?

A. Neen, dat laat de aard van het werk niet toe.

6555. V. Maar kon dat werk misschien niet verlicht worden door oudere jongens te nemen en niet de jongere. Is dat het kwaad?

A. Ja.

6556. V. Het kwaad is dus, dat te jonge kinderen voor dat werk gebruikt werden?

A. Ja.

6557. V. Is er bij dat uithalen der ovens een verschil tusschen den zomer en den winter?

A. Ja.

6558. V. Deel ons dat eens mede.

A. Dat is, dat de ovens in den winter spoediger afgekoeld zijn dan in den zomer. Wanneer van onderen in de ovens het mangat geopend is heeft er een communicatie met de buitenlucht plaats en daardoor is de oven spoediger afgekoeld, en in den winter zal dat veel spoediger geschieden dan in denzomer.

6559. V. Is ook in de omgeving der ovens, waar de vrouwen en meisjes de cassetten openen en vullen, de temperatuur buitensporig hoog?

A. Dat lokaal is luchtig genoeg.

[p. 115]

6560. V. Dus niet van dien aard, dat zij zich zelfs daar half ontkleeden?

A. Neen.

6561. V. Hebt gij uit andere afdeelingen der fabriek soms iets mede te deelen, dat ge meent dat van belang kan zijn?

A. De faïencerie hebben wij geheel afgehandeld. Een gedeelte der faïencerie had men nog in een ouden bouw die geheel uit hout bestaat, drie verdiepingen hoog, waar zij toen zaten te werken. Daar is geweldig veel stof en het rijst van de eene verdieping naar de andere op.

6561bis. De heer Van der Sleyden: De getuige heeft bij de berekening der loonen gezegd dat er aftrek plaats heeft voor de boeten en de machinegelden. Maar heeft er ook nog aftrek plaats voor het goed, dat door de arbeiders gebroken is?

Zoo ja, is dan die aftrek ongelijk, waardoor de menschen niet weten op hoeveel geld zij kunnen rekenen?

A. Zij hebben vooraf hunne berekening gemaakt, zoodat zij weten wat zij hebben verdiend. Over het algemeen weten zij hoeveel voor een stuk wordt betaald, en als ze het niet weten komen zij het aan het bureau vragen.

6562. V. Ik begrijp dat zij hunne rekening kunnen maken, maar het gebroken goed wordt dan toch afgetrokken van het loon?

A. Ja, als het reeds opgeschreven is. Gesteld dat een werkman 1000 theepotten heeft gemaakt dan werden die opgeschreven; werden er later 100 van gebroken dan werd dit opgegeven en aan den voet van de rekening afgetrokken.

6563. V. Is die aftrek soms aanzienlijk?

A. Naarmate gebroken of bedorven wordt. Ik heb het bijgewoond dat een aftrek geschiedde van 30 francs wegens eene partij afgekeurd werk.

6564. V. Dan bleef in die quinzaine weinig van het loon over?

A. Ja.

6565. V. Kan het later uitbetalen van het loon verband houden met dien aftrek? Wenscht de fabrikant een tegoed te hebben van den werkman, ten einde daaruit te betalen wat door ongeluk of moedwil verloren ging?

A. Dat weet ik niet.

6566. V. Beliep de aftrek wel eens meer dan het loon der quinzaine?

A. Neen.

6566bis. De heer Beelaerts van Blokland: Zijn u verbeteringen bekend, die in de fabriek werden ingevoerd om het lot van den werkman dragelijker te maken?

A. In mijn tijd is men begonnen de waterleidingen door de ateliers te leggen, en daardoor is het mogelijk des avonds twee à drie malen in de week de ateliers ieder op hun beurt te schrobben. Dat is uit het oogpunt van zindelijkheid en gezondheid. Door den grond te bevochtigen kan de stof niet meer opvliegen zooals in de oude gebouwen, waarvan ik zooeven sprak.

6567. V. Zou hetgeen gij omtrent de werkzaamheden aan de ovens hebt medegedeeld, op dit oogenblik nog voorvallen zooals gij dat gezien hebt?

A. Ja, er is geene wijziging in gebracht.

6568. De Voorzitter: Ik dank u voor hetgeen gij ons hebt medegedeeld. Uw verhoor is geëindigd.

H.J. Elbers.