De arbeidsenquête van 1887. Deel 1: Amsterdam

[p. 379]

Woordverklaringen

aamborstig kortademig, astmatisch; ook: tuberculeus

aanbelang belang

aangenomen werk stukwerk, werk dat per onderdeel of produkt betaald wordt

afdraaien het op de draaibank afwerken van een produkt

afgescheiden van afgezien van

afkroegen het uitbetalen van het loon in een kroeg door ploegbazen (vooral in de bouw en in het havenbedrijf)

arrondissement het rechtsgebied van een rechtbank

arsenik arsenicum

baai (ook: baaien) een dik en grof geweven wollen stof, die enigszins lijkt op molton

batterij afweermiddel

bedeeld worden ondersteuning krijgen van kerk of overheid

beenzwart zwart poeder dat uit verkoolde beenderen of ook wel uit leer verkregen wordt en dat vooral gebruikt werd in suikerraffinaderijen tot ontkleuring van de ruwe suiker

beetwortel suikerbiet

het Belgische uitbuiten hier: ergst denkbare vorm van uitbuiten

besjeshuis tehuis voor ouden van dagen, armenhuis

bestendig zonder onderbreking, voortdurend

betrekkelijk met betrekking tot, in verband daarmee bedoeld

blikslagerij werkplaats waar ruw blik bewerkt wordt

blokwerk het half-machinaal vervaardigen van sigaren, waarbij de bosjes voor de sigaren in houten blokken gemaakt worden

boezelaar schort of voorschoot

borgen op krediet kopen

bosjesjongen jongen die de tabak in een ‘omblad’ wikkelt, waarna de sigarenmaker voor de afwerking zorgt

brocheren de losse vellen van een boek innaaien en bevestigen in een omslag

builen het zeven van stoffen

bureel bureau

burgerbaas een kleine particuliere ondernemer

bus fonds (vgl. ziekenbus)

campagne de periode van volle werk-

[p. 380]

zaamheid in een seizoenbedrijf, bijv. in de suikerfabrieken

carderen zie kaarden

clurificeeren foutief voor: purificeeren = zuiveren

commensaal kostganger

commissioriaal in handen gegeven van een commissie

corollarium stelling die onmiddellijk uit het voorafgaande volgt

couponknipper rentenier die van de opbrengst van zijn effecten leeft

crinoline een ronde, wijde rok (oorspronkelijk: hoepelrok)

crushed (Engels) grof gemalen

daadzaken feiten

daghuur dagloon

daglooner arbeider die per dag betaald wordt (meestal voor ongeschoolde, losse arbeid)

dakruiter uitbouw of luchtkoker die dwars op de nok van een dak gebouwd is

débouché (Frans) afzet

direct rechtstreeks

dispensatie ontheffing

dividend winstuitkering aan de aandeelhouders van 'n onderneming

doodeter (meestal: doodvreter of uitvreter) iemand die niet werkt en op kosten van anderen leeft

doorgaande vuren vuren onder bijv. stoomketels die dag en nacht aanblijven en die dus continu-arbeid noodzakelijk maken

douceur fooi, geschenk in geld

draaierij werkplaats waar op draaibanken ijzeren voorwerpen bewerkt worden

dragonder soldaat die dienst doet bij de lichte cavalerie

drijfwerk het geheel van aandrijfriemen, vliegwielen en dergelijke

duivelen ontdoen van vuil en stof (gezegd van: ongesponnen wol, katoen of lompen)

eest droogplaats voor de tabaksbladeren

equivalent iets dat dezelfde waarde heeft als iets anders

exhausters apparaat waarmee bedorven of vervuilde lucht wordt afgezogen

faïence geglazuurd en beschilderd aardewerk

foezelstokerij een distilleerderij van foezel, een minderwaardig soort jenever

gedaan krijgen ontslagen worden

geest van zout zoutzuur

gemeenschap verbinding

gereüsseerd geslaagd

gezel volwassen arbeider met vol loon

grofsmederij fabriek of werkplaats van grote, zware smeedwerken

grutterij een fabriek of bedrijf waar graan (vooral boekweit en haver) gemalen wordt

haak hier: de zethaak waarin losse loden letters worden samengevoegd tot telkens 9 of 10 regels

haarwerkersfabriek werkplaats waar vlechtwerk van hoofdhaar vervaardigd werd

in de hand werken van dienst zijn, terwille zijn

haspel grote klos welke dient voor het tot strengen winden van ge-

[p. 381]

sponnen garen

‘de hogere regering’ de landsregering

‘de hondenziekte’ een kater

hospitium stichting die (nacht)verblijf biedt aan bepaalde groepen

huizen van vermaak bordelen

impregnatie het doordrenken van een vaste stof met een vloeistof

inlegger jongen die de te bedrukken vellen papier in de pers legt

jachtwiel vliegwiel (van een stoommachine)

Jacobsladder over schijven lopende ketting of riem zonder einde met daaraan bakken vastgemaakt die allerlei stoffen kunnen transporteren (bijv. op baggermolens)

juffer lange, meestal beslagen steigerpaal

jus constituendum (Latijn) wenselijk recht, tegenover jus constitutum, het bestaande recht

kaarden door middel van een blok met ijzeren punten de ruwe wol ontwarren en evenwijdig leggen

kabinetwerker een gespecialiseerde meubelmaker

kalandermachine een machine met twee of meer rollen waartussen het papier gesatineerd wordt

kan inhoudsmaat, gelijk aan een liter

karrewei karwei, plaats waar een ambachtsman buiten de werkplaats te werk gesteld wordt

‘aan de kast’ werkzaam aan de letterkast om teksten te zetten

kastenmaker meubelmaker

Katzenjammer (Duits) een kater

ketelmaker metaalarbeider gespecialiseerd in het maken van (stoom-) ketels

ketting bij het weven: de draden die in de lengterichting van een weefsel lopen (ook wel: kettingdraden)

klipbakken ijzeren bakken voor het afvoeren van afgegraven zand

koffiepellen het met de hand uitzoeken en sorteren van koffiebonen (ook: koffiepikken, koffieverlezen, koffielezen)

Koppermaandag de eerste maandag na 6 januari (Driekoningen), de traditionele feestdag van de typografen

kwetsuren verwondingen

lastbrief schriftelijke opdracht

leeglopen zonder werk zijn

lithographie steendruk

lijnbaan touwslagerij

lijnbaander eigenaar van een lijnbaan

loodas loodoxyde dat ontstaat bij het smelten van lood

loodskotter kotter in gebruik bij het loodswezen

loting in de negentiende eeuw werd door middel van loting vastgesteld welke jongemannen hun militaire dienstplicht moesten vervullen; zij gingen dan als ‘lotelingen’ in dienst

Maandag-ziekte het zgn. maandaghouden hield in dat de arbeiders op zondag zo ‘doorzakten’ dat ze 's maandags niet in staat waren te werken

marmerschilderen het nabootsen

[p. 382]

van marmerstructuren op hout of steen

meester heelmeester, dokter

meesterknecht bedrijfsleider; werknemer, meestal een vertrouweling van de ondernemer, die over de andere werklieden was aangesteld

meretrices (Latijn) publieke vrouwen, prostituées

middelen eufemistisch voor: voorbehoedmiddelen

miskrediet diskrediet

missive brief, officieel schrijven

modelmakerij werkplaats waar de modellen worden gemaakt voor de gietvormen (metaalindustrie)

montoir lift

negotie kleine koopwaar waarmee meestal op straat gevent werd

nering bedrijf, middel van bestaan

nooddruft eerste levensbehoeften

opdoen in voorraad nemen, aanschaffen

opkamer een vertrek dat hoger ligt dan de rest van een verdieping

opzicht toezicht

pakking inpakkerij

palmdroes bezinksel van palmitine, hoofdbestanddeel van de meeste vetten

papiermolen papierfabriek die door windkracht aangedreven werd

pasporteren uit de militaire dienst ontslaan met een paspoort als bewijs van ontslag

patent officieel bewijs dat iemand bevoegd was tot het zelfstandig uitoefenen van handel, beroep, bedrijf of handwerk; het bedrag dat daarvoor ieder jaar aan de overheid betaald moest worden (in 1893 afgeschaft)

peremptoir afdoende, geheel

pianino piano

piston zuiger van een aandrijfmachine

pit katoenen of vlassen draad die midden in een kaars of in een lamp wordt aangebracht

platwerk eenvoudig zetsel, waarbij de afzonderlijke regels niet door interlinies worden gescheiden, maar zonder lood tegen elkaar worden gezet

porren wekken (door hard op de deur te kloppen of aan te bellen)

potgeld opgespaard geld dat in een gemeenschappelijke pot gestort wordt

poulie (ook: poelie) wiel waar een aandrijfriem, snaar of ketting overheen loopt

praam kleine, platte schuit

productieve associatie het samengaan van vaklieden in een coöperatie om gemeenschappelijk produkten te vervaardigen (ook: productie-coöperatie)

protectie bevoordeling, begunstiging

provenu opbrengst, batig saldo

provoceeren uitlokken

quinzaine (Frans) een periode van vijftien dagen; vandaar: loonbetaling per twee weken arbeid

ramtorenschip van een commandotoren voorzien oorlogsschip dat gebouwd is om met zijn scherpe, massieve voorsteven andere schepen de grond in te boren

[p. 383]

requireren eisen

respirator ademhalingstoestel om de in te ademen lucht te zuiveren

revolutiebouw woningbouw met slecht materiaal. In de grote steden kwam dit aan het eind van de negentiende eeuw, vóór de totstandkoming van de woningwet, veelvuldig voor

rijstpelmolen inrichting waar rijst van de bolster ontdaan wordt

rogneermachines de snijmachines waarin de kaarsenstangen op maat gesneden worden

rozenslijpen meestal: roosjesslijpen het slijpen van zeer kleine en dus goedkope diamantjes, waarvan er 20 tot 40 in één karaat gaan

rul periode van buitengewoon grote afzet

ruwen bewerking waardoor laken of wollen stof ruw gemaakt wordt en zo een pluizig oppervlak krijgt

satineeren papier glad en glanzend maken door het tussen twee of meer rollen heen te persen

schacht (ook: schicht) laag

schaft periode waarin de werkdag verdeeld was (in 1887 bestond de normale werkdag uit vier schoften van elk drie uur

scheepsbok hijstoestel op schepen

schelling een oorspronkelijk zilveren munt met een waarde van circa 48 cent

schoft zie: schaft

schoor schuin geplaatste steunbalk

schouw inspectie, controle

schrijnwerker meubel- of kastenmaker

schutterij plaatselijke korpsen van getrainde burgers die o.a. belast waren met het handhaven van de openbare orde

sedentair op één plaats blijvend

sleepers vrachtrijders met paard en wagen

smoutwerk min of meer bewerkelijk zetwerk (bijv. gelegenheidsdrukwerk, formules en dergelijke)

snijkunst de vaardigheid in het snijden van de stof

‘op de spoor’ op de trein (voor vervoer buiten Amsterdam)

stadsdokter een vanwege de gemeente aangestelde armendokter, die voor een vastgesteld bedrag per jaar de armlastigen of een deel van hen behandelde

stearine grondstof voor o.a. kaarsen welke uit dierlijke vetten vervaardigd wordt

stellig bevestigend

sterkte-staten opgaven van het aantal arbeidskrachten per fabriek of werkplaats, uitgesplitst naar mannen, vrouwen, jongens en meisjes

stomp afgestompt, versuft

stoof stook-, kook- of drooginrichting

straatslijperij het doelloos op straat rondhangen

strippen het verwijderen van de stelen uit de tabaksbladeren

op stuk werken werken tegen betaling per onderdeel of produkt

tabakskerverij werkplaats waar de tabaksbladen aan repen gesneden worden

tabakstrippen zie: strippen

[p. 384]

tegenhouden het vasthouden van de sluitkop bij het aanbrengen van klinknagels (bij stoomketels zat de tegenhouder binnen in de ketel)

teringlijden aan tuberculose lijden

tournure opgevulde drapering om damesjurken naar achteren te laten uitstaan

traineeren ophouden, vertragen

uitdragerij een handel in gebruikte voorwerpen

uitnemer jongen die de bedrukte vellen papier uit de pers haalt

veem onderneming gespecialiseerd in het wegen, sorteren, opslaan en weer uitslaan van goederen; ook: het gebouw of het pakhuis van zo'n onderneming

verletten niet werken, verzuimen

verlezen het sorteren op grootte of kwaliteit (van koffie of erwten)

verstellen het omzetten of bijdraaien van de diamant in het soldeersel van de diamanthaak zodat de slijper een andere zijde van de diamant kan bewerken

vlot vlottend, tijdelijk

vol volk volwaardige arbeiders

vollen het bewerken van wollen weefsels om deze te doen vervilten en steviger te maken

volmolen een machine met walsen waartussen de wollen weefsels geperst worden tijdens het zgn. vollen

voorslaan met de zware voorhamer het gloeiende ijzer voorbewerken

vuurwerker smid die aan het vuur met gloeiend ijzer werkt

Wanderbuch Duits werkmansboekje waarin door elke patroon werd aangetekend hoelang een arbeider bij hem had gewerkt, mèt de reden van het ontslag

water- en vuurnering winkel waar heet water en aanmaakhout voor de kachel of gloeiende kooltjes te koop waren

wedervaren ervaring

werkwinkel werkplaats

windas werktuig waarmee zware lasten opgehesen of verplaatst kunnen worden

zetbaas iemand die voor een vast loon of provisie een zaak voor een ander drijft

ziekenbussen de voorlopers van de ziekenfondsen, meestal verbonden aan werkliedenverenigingen

zifterij plaats waar de ruwe suiker gezeefd wordt