Alfa-Nieuws. Jaargang 7

Onder de loep

Vreemde tekens?
Schriftsystemen in de wereld
Jeanne Kurvers/universiteit van Tilburg

Alfabetiseringsdocenten in Nederland leren hun cursisten lezen en schrijven in een specifieke taal (het Nederlands), maar ook in een specifiek schrift: het Latijnse alfabet. Het Latijnse alfabet is echter niet het enige schrift dat er bestaat. Een kort overzicht van veel voorkomende schriftsystemen in de wereld.

[p. 5]

Inleiding

Op de cover van Alfa-nieuws staat meestal een foto van een lezer. Op het vorige nummer (2004, nr. 3) stond een foto die niet in Nederland is gemaakt, maar in Eritrea, een land in de Hoorn van Afrika. Het is op de foto niet zo goed te zien dater op het prikbord berichten hangen in drie verschillende schriften. Er is een mededeling in het Engels, er hangt een aankondiging in het Arabisch, en (en dat is wel duidelijk te zien) er zijn veel aankondigingen in een soort letters die wij niet kennen, het Fidel-schrift. Wereldwijd bestaan er honderden verschillende schriftsystemen, maar die zijn redelijk goed in een paar hoofdgroepen in te delen. Een korte typering van de belangrijkste hoofdgroepen.

Hoe het allemaal begon

Veel auteurs plaatsen het begin van de ontwikkeling van schriftsystemen bij de grottekeningen. Voor het eerst in de geschiedenis wilde iemand (althans dat vermoedt men) andere mensen iets mededelen zonder dat die op dat moment aanwezig waren. Dus pakte hij een stuk houtskool en tekende op de wand van de grot de buffel die hij had geschoten. Al weet natuurlijk niemand meer of dat inderdaad de boodschap was die hij wilde overdragen. Misschien wilde hij alleen maar vertellen dat hij een buffel had gezien, of nog heel iets anders. Duidelijk is in elk geval wel dat die tekening door verschillende kijkers heel verschillend geïnterpreteerd kan worden. Het wordt al iets eenvoudiger als we naar het oude Mesopotamië gaan, waar op een kleitablet getekend wordt wat het bezit is van een veeboer: bijvoorbeeld vijf schapen, drie koeien en vier geiten.

Een ronde vorm stond voor een schaap, een driehoek voor een koe, en een driehoek met een uitsteeksel (sikje) voor een geit (dit is bij wijze van spreken). Dus werden er in de kleitablet vijf rondjes gekrast, drie driehoekjes en vier driehoekjes met uitsteeksels. Tot iemand op het idee kwam dat dat eenvoudiger kon: je zou ook gewoon één symbool kunnen gebruiken voor vijf, en een ander voor schaap. Dan heb je voor vijf schapen niet meer vijf symbolen nodig (voor elk schaap één), maar nog maar twee, namelijk een voor vijf en een voor schaap. Voor de hele boodschap heb je dan niet meer twaalf symbolen nodig, maar nog maar zes: voor elk woord (vijf, schaap, drie, koe, vier, geit) een. Dat is het begin van de echte schriftsystemen: een teken staat dan ineens niet meer voor het hele verhaal, zoals bij de buffel, en ook niet meer voor elk object waamaar verwezen wordt, zoals bij de schapen, maar is gerelateerd aan een eenheid in de taal.

Typen schriftsystemen

De voorloper van schriftsystemen, die hiervoor even aangeduid werd met het plaatje van de buffel, kennen we nu ook nog in de vorm van bijvoorbeeld pictogrammen, zoals verkeers borden of wasvoorschriften. Je hoeft er niet een speciale taal voor te kennen om ze te kunnen ontcijferen. Als je het plaatje kunt ‘lezen’, weet je water staat. Wat overigens niet wil zeggen dat je automatisch alle pictogrammen meteen zou kunnen lezen. Sommige zijn zo abstract of meerduidig, dat je wel degelijk eerst moet leren waar ze voor staan. Dat is een van de belangrijke verschillen tussen een schriftsysteem en andere visuele communicatiesystemen zoals pictogrammen. Een pictogram verwijst rechtstreeks naar de betekenis, schrifttekens verwijzen naar eenheden in de taal. Welke eenheden dat zijn, kan verschillen, en dat maakt meteen het belangrijkste verschil uit tussen schriftsystemen. Een veel gebruikte indeling is de volgende.

1 Logografisch schriftsysteem

In deze schriftsystemen verwijst een schriftteken naar een heel woord of naar een morfeem. Vaak wordt het Chinese karakterschrift als voorbeeld van een logografisch schrift genoemd. Een karakter verwijst naar een woord, of naar een morfeem (en veel Chinese woorden bestaan uit maar één morfeem, vandaar dat beide termen, woord en morfeem, hier allebei gebruikt worden). In feite is dit een versimpeling, omdat maar een klein gedeelte van de Chinese karakters zo simpel in elkaar zit. De meeste karakters zijn een combinatie van twee karakters, waarvan de een verwijst naar een basisbetekenis, en een ander deel een globale indicatie geeft van de uitspraak. Een gedeelte van het Japanse schrift, het Kanji, bestaat ook uit karakters die voor een heel woord staan. Het zal duidelijk zijn dat iemand die dat schrift moet veel meer verschillende schrifttekens moet leren dan iemand die het Latijnse alfabet leert. Om een Chinese krant vlot te kunnen lezen, moet je toch al gauw zo'n vierduizend verschillende karakters snel herkennen. Een voorbeeld van een logografisch teken in het Nederlands is bijvoorbeeld het teken ‘&’, dat staat voor het woord ‘en’.

2 Syllabisch schriftsysteem

In syllabische schriftsystemen staat een teken, een letter, voor één lettergreep in de gesproken taal. Een voorbeeld daarvan is het Tamil, of het Tigrinya, de taal die te zien was op de cover van het vorige nummer van ALfa-nieuws. In die

[p. 6]

Van boven naar beneden: Hebreeuws, Hindi, Thai, Koreaans en Chinees.

schriftsystemen heb je een teken voor bijvoorbeeld bu, een voor ba, een voor bo, een voor be, en een voor nu, voor na, en voor no enzovoort. Een ander gedeelte van het Japanse schrift bestaat uit twee verschillende typen lettergrepenschrift, een voor de functiewoorden en een voor leenwoorden. Het Vai in Liberia, of het schrift van de Cree, een eskimogroep in Canada, zijn andere voorbeelden van syllabische schriftsyste men. Die schriftsystemen zijn heel adequaat voor talen met een heel regelmatige lettergrepenstructuur, waarin maar weinig combinaties van klinkers en medeklinkers een lettergreep kunnen vormen, zoals alleen de combinatie van medeklinker en klinker, of alleen een klinker. De meeste talen die een lettergrepenschrift kennen, hebben doorgaans niet meer dan maximaal tweehonderd verschillende lettergrepen, vaak minder. In het Nederlands, waar sa een lettergreep kan zijn, maar waar ook sap, of sta of stra, of straat, of start, of stamp allemaal uit een lettergreep bestaan, zou zo'n systeem niet zo praktisch zijn.

3 Alfabetisch schriftsysteem

In een alfabetisch schriftsysteem staat elk teken, elke letter, voor één klank of één foneem in de gesproken taal. De meeste talen hebben minder dan veertig verschillende fonemen, dus zo'n systeem heeft veel minder verschillende lettertekens nodig. De beginnende lezer hoeft dus veel minder letters te leren dan in een syllabisch schrift of een karakterschrift. Daar staat tegenover dat het voor een beginnende lezer veel moeilijker is om de afzonderlijke klanken te horen in een woord (zoals waarschijnlijk elke alfabetiseringsdocent gemerkt heeft), dan om een woord op te delen in lettergrepen. Dat kunnen de meeste niet-lezers ook vrij gemakkelijk. Alfabetische schriftsystemen worden meestal nog opgedeeld in twee verschillende soorten:

• Consonantenalfabetten

Dat zijn alfabetische schriftsystemen waarbij alleen de medeklinkers geschreven worden, zoals het Arabisch of het Hebreeuws. De klinkers worden niet geschreven, met uitzondering van af en toe een enkele klinker zoals de lange a in het Arabisch (vaak is uit de context wel op te maken om welke klinkers het gaat). Vergelijk het maar met het woord ‘giraf’ dat in het Nederlands geschreven zou worden als ‘grf’. Alleen voor jonge kinderen die het schrift aan het leren zijn, wordt vaak een tijd lang gebruik gemaakt van hulptekens voor de klinkers, totdat ze enigszins vloeiend kunnen lezen.

• Volledige alfabetten

In een volledig alfabetisch schrift worden zowel de klinkers als de medeklinkers geschreven. Een voorbeeld is natuurlijk het Latijnse alfabet, dat we allemaal kennen, en dat voor de meeste Europese talen wordt gebruikt (maar ook voor veel Afrikaanse talen). Andere voorbeelden zijn het Griekse alfabet of het Cyrillische.

Andere verschillen

Schriften kunnen uiteraard nog in meer opzichten van elkaar verschillen. Een belangrijk verschil is de orthografie, de wijze waarop precies de klanken van de taal geschreven worden. Ook in talen die allemaal het Latijnse alfabet gebruiken, zijn er grote verschillen. Vergelijk maar eens het Nederlandse hallo met het Franse chapeau of autre, dezelfde klank /o/ wordt in het Nederlands also of oo geschreven, in het Frans als eau of au. Of vergelijk het Duitse du met het Nederlandse doe en het Engelse do of you of too of two (allemaal /oe/klank).

Dat kan soms knap lastig zijn voor cursisten die al een andere taal in het Latijnse alfabet kunnen lezen, maar de Nederlandse orthografie (spelling) nog moeten leren.

Een ander voorbeeld van verschillen tussen schriftsystemen is natuurlijk de schrijfrichting, van links naar rechts in het Nederlands, van rechts naar links in het Arabisch en van boven naar beneden in het Japans.

In sommige schriften staan er spaties tussen de woorden, in andere niet, of worden woordgrenzen op een andere manier gemarkeerd.