Alfa-Nieuws. Jaargang 3

[p. 1]

nummer 4 - 2000

Werk in uitvoering

Intake en alfabetisering
Twee interviews uit Vlaanderen
Philippe Vangeneugden, An Lanssens en Jeanne Kurvers

Hoe verloopt de intake van analfabeten in Genk en Hasselt in Vlaanderen? Hoe worden niveaus NT2 ingeschat? Worden daarbij toetsen gebruikt? Waarom wel of waarom niet? Hoe worden beslissingen genomen over plaatsing? Worden analfabeten in aparte groepen geplaatst? Hoe ziet het traject eruit voor analfabeten? Wanneer wordt met lezen begonnen? Hoe? Hoe algemeen of uitzonderlijk is die aanpak in Vlaanderen? Deze en nog veel meer vragen werden gesteld aan Veerle Bammens en Maria de Lorenzo, ervaren docenten en ondersteuners in de Basiseducatie. Philippe Vangeneugden voerde de gesprekken, An Lanssens en Jeanne Kurvers schreven mee.

Even voorstellen: Veerle en Maria

Veerle Bammens

is werkzaam bij het Centrum voor Basiseducatie in Genk. Daar is ze verantwoordelijk voor de leerdomeinen NT2 en ANT2. Zij doet alle intakes van kandidaten voor de twee domeinen. Inhoudelijk en organisatorisch begeleidt ze het leerdomein: werkoverleg organiseren, educatieven ondersteunen, wachtlijsten opvolgen, instaan voor een sluitend aanbod. Daarnaast begeleidt ze ook groepen.

Maria De Lorenzo

van het Centrum voor Basiseducatie te Hasselt is eveneens NT2-verantwoordelijke met vergelijkbaar werk, maar zij verzorgt niet zelf de intakes. Ook Maria begeleidt zelf enkele groepen.

[p. 2]

De intake

Hoe verloopt de intake bij jullie?

Veerle:

In Genk melden mensen zich vaak aan via andere deelnemers. Als ik er ben, gebeurt de intake onmiddellijk. Anders krijgen ze een afspraak voor een intakegesprek. Dat kan zowel centraal als in de wijken doorgaan.

Het intakegesprek dient om informatie te krijgen, om de juiste registratiegegevens te verzamelen en om leervragen duidelijk te krijgen. Daarnaast probeer ik het niveau in te schatten, mondeling en schriftelijk. In het intakegesprek wordt ook informatie gegeven: over basiseducatie, over onze manier van werken, over de groep en het traject. Het geruststellen van een kandidaat is heel belangrijk. Meestal duurt zo'n gesprek een half uur à drie kwartier. Als we geen gemeenschappelijke taal hebben, werken we met een tolk. Vaak brengen de mensen zelf iemand mee om te tolken. Je moet dan wel bewaken dat die tolk niet zelf de vragen gaat beantwoorden, zonder de vraag te stellen aan degene die zich aanmeldt. Wij verzamelen bij het eerste contact niet steeds alle persoonlijke gegevens. Er wordt gepolst, maar over sommige onderwerpen praten mensen liever niet. Dat moet kunnen, dan gaan we daar niet dieper op in. Pijnlijke toestanden worden zo vermeden.

De informatie uit een intakegesprek wordt steeds vertrouwelijk behandeld. Samen met de deelnemer wordt bekeken welke info naar de begeleider gaat, wat de deelnemer zelf wil vertellen, wat de groep moet weten. Iemand kan bijvoorbeeld graag willen dat de groep of de begeleider weet van een miskraam, om er in groep niet over te moeten praten. Naar buitenstaanders geven we geen informatie door zonder toestemming van de deelnemer.

Gebruiken jullie toetsen bij de niveaubepaling?

Het bepalen van het niveau gebeurt vooral via een dieptegesprek. Door gerichte vragen kom je erachter welke (taal)problemen mensen ervaren. Het zichzelf inschatten, aangeven waarmee ze moeite hebben, blijkt meestal goed overeen te komen met de realiteit. Mensen die zich aanmelden hebben al een drempel overwonnen, die moeten gerustgesteld worden en zich veilig kunnen voelen. Door met toetsen te werken bouw je een artificiële situatie in waardoor mensen anders gaan presteren. Ze zijn niet vertrouwd met toetsen en voelen zich gespannen. Die spanning willen we bewust vermijden. Lees- en schrijfvaardigheid kun je bij NT2 enigszins afleiden uit het schoolverleden, maar als mensen aangeven dat ze daar problemen mee hebben, doen we wel wat leesoefeningen. Het gaat erom dat je een sfeer opbouwt waarin de deelnemer zich niet getest voelt, maar gewoon mee helpt zoeken naar een gepaste groep voor zijn profiel.

Gestandaardiseerde tests gebruiken we niet. We doen ook niet bij iedereen hetzelfde. We leggen eerder de nadruk op wat iemand wel kan: zijn of haar naam herkennen, een wegwijzer of logo lezen, woorden globaal lezen, afkortingen herkennen. Wat ik voorleg loopt op in moeilijkheidsgraad. Als iemand de dagen van de week kan lezen, bekijk ik bijvoorbeeld of ze dat ook kunnen in afkortingen als ‘za-zo gesloten’. Je gaat een heleboel dingen na zonder in een echte testsituatie terecht te komen. Zodra het moeilijk wordt, bespreken we dit ook: hoe los je dat op, wat doe je in de praktijk, wie schakel je in? De context, het profiel van een kandidaat is minstens zo belangrijk als zijn mondelinge of schriftelijke niveau.

Wat moet ik me dan voorstellen bij zo'n niveauomschrijving?

Ik noteer bijvoorbeeld: kan mondeling antwoorden op zeer gerichte vragen, kan zich verstaanbaar maken, is creatief met woordzinnen, kan een gesprek voeren over verschillende onderwerpen. Of bij schriftelijke vaardigheden: kan globaal lezen, kan eenvoudige woorden lezen, kan zinnen lezen, kan een tekstje lezen.

Omdat we altijd ongeveer hetzelfde materiaal gebruiken, dat samen met de docenten ontwikkeld is, weten zij dus wat ik bedoel met ‘een eenvoudige tekst’. Dus in die

[p. 3]

zin werken we wel met vergelijkbare gegevens, zonder dat de kandidaat in een toetssituatie terechtkomt. Vermits ik alle intakes afneem, kan ik ook vergelijken. Natuurlijk is een intake een momentopname. Als we merken dat iemand zich niet goed voelt in de groep, wordt de situatie opnieuw besproken. Het kan trouwens ook gebeuren dat iemand pas na een tijdje een beetje loskomt en dan veel meer blijkt te kunnen dan was ingeschat. De mogelijkheid om te veranderen moet er dus altijd zijn en dat bespreken we ook bij de intake. Als een deelnemer zelf vindt dat hij niet op de goede plaats zit, kan hij dat steeds ter sprake brengen. Dat voortdurend aanpassen geldt overigens ook voor de intake- en instapprocedure. Wanneer blijkt dat iemand in de verkeerde groep zit - wat eigenlijk zelden het geval is - gaan we na hoe dat komt, welk van onze criteria niet relevant is, om in de toekomst dergelijke situaties te vermijden.

In principe zit er weinig tijd tussen de aanmelding en het instappen in een groep, ook omdat we continue instapmogelijkheden hebben. Meestal zit er een week tussen aanmelding en instap, maar soms moeten mensen wel langer wachten, vooral bij de beginnersgroep (zie hierna). De eerste twee maanden na de start kunnen daar nog absolute beginners instappen, maar daarna wordt het moeilijker en moeten mensen wachten tot er weer een beginnersgroep start. Dat kan soms wel een half jaar duren, afhankelijk van de wachtlijsten. Mensen die al een mondelinge basis hebben, kunnen het hele jaar door instromen.

Maria:

In Hasselt doen wij een algemene NT2-intake in vijf stappen waarin ook wordt nagegaan of kandidaten kunnen lezen en schrijven. Ook wij beginnen met een informeel gesprek om mensen gerust te stellen. Ook wij werken met tolken. We proberen wel aan de tolk duidelijk te maken, dat ze de mensen zelf moeten laten praten. In stap 2 worden aan de hand van een formulier persoonlijke gegevens gevraagd. Als mensen dat formulier niet zelf in kunnen vullen, wordt dat gedeelte mondeling gedaan. Dan blijkt al vaak of het probleem zit bij mondeling Nederlands of bij lees- en schrijfvaardigheid. De volgende stappen zijn bedoeld om een beter beeld van het niveau te krijgen. In stap 3 moeten de aanmelders een aantal tekeningen koppelen aan woorden. Als dat niet lukt, hebben ze een nulniveau.

Maar dat kan toch zowel liggen aan hun Nederlandse woordenschat, als aan hun leesvaardigheid?

Ja, maar dat achterhaal je wel. Als ze de tekeningen wel kunnen benoemen, maar ze kunnen niet lezen en schrijven, gaan ze naar de analfabetengroep. Als ze ook de geschreven woorden kunnen koppelen, probeer je in te schatten of ze naar een gevorderdengroep gaan of naar een beginnersgroep. Meestal merk je dat al in het gesprek, dit is een bevestiging van je indruk. In stap 4 wordt aan de mensen die geen moeite hadden met het vorige nog een leestekst met vragen voorgelegd en in stap 5 wordt de spreekvaardigheid ingeschat. Dat doen we aan de hand van een foto van een man aan de afwas. Afhankelijk van het niveau van gesprek dat je daarover kan voeren - van antwoorden op eenvoudige vragen tot een discussie over emancipatie en het onderscheid tussen mannen en vrouwen- wordt bepaald in welke groep iemand past. Wij werken dus wel steeds met dezelfde instrumenten, dan kun je mensen makkelijker vergelijken.

Het leertraject

Dat was de intake. En dan? Hoe wordt het aanbod bij jullie georganiseerd?

Maria:

In Hasselt maken wij een onderscheid tussen centraal (in het centrum van de stad) en decentraal aanbod (in de wijken). Op centraal niveau wordt gestart met een introgroep die ongeveer 6 maanden (3 keer per week) werkt aan spreekvaardigheid en maatschappelijke oriëntering. Hierin zitten analfabeten en alfabeten bij elkaar, behalve degenen die al redelijk wat mondeling Nederlands beheersen. Na die zes maanden worden de analfabeten en de alfabeten gesplitst. De reden daarvan is dat analfabeten doorgaans geen schoolse houding en studievaardigheden hebben, ze hebben bijvoorbeeld meer moeite zich te concentreren of met het omgaan met schriftelijk materiaal. De alfabeten komen in NT2-groepen met twee vorderingenniveaus. Tenzij ze nog leervragen hebben, zijn ze na die twee niveau's (van elke ongeveer een jaar) ‘afgestudeerd’. De alfabetiseringsgroepen kunnen voor onbeperkte tijd aan de slag. In die groepen zitten noodgedwongen overigens ook de andersalfabeten.

Binnen alle groepen bestaan dus grote

[p. 4]

niveauverschillen in deelvaardigheden. Dat geldt zeker ook voor de introgroep. Enkel het mondelinge taalniveau is daar vrij homogeen.

In de wijken zijn alleen vrouwengroepen, afhankelijk van het aantal deelnemers zijn er verschillende niveaugroepen.

De bedoeling van het voortraject is mensen alvast wat functionele vaardigheden in het Nederlands mee geven. Meteen beginnen met lezen en schrijven is zo uit de lucht gegrepen, je kunt het niet koppelen aan een inhoud. Je moet eerst zorgen dat de deelnemers begrijpen wat je wil zeggen, dan kunnen ze hun opdrachten makkelijker uitvoeren.

Ook als het gaat om leren lezen en schrijven, staat bij ons het functionele voorop. We gaan ervan uit dat mensen hun gezichtsveld moeten kunnen verbreden. We hebben bijvoorbeeld Marokkanen en Turken die veel tv-kijken in hun eigen taal, naar hun eigen zenders. We stimuleren hen om ook naar Vlaamse zenders te kijken door bijvoorbeeld te praten over de actualiteit, door hierover een tekst te maken. Zo'n tekst bekijken ze toch op een andere manier dan een technische tekst waar geen gevoel in meespeelt.

Er wordt wel aan technisch lezen gewerkt, maar altijd in combinatie met andere dingen. Daardoor krijg je ook meer discussie in de groep en dat is weer goed voor de taalvaardigheid. Toen we alleen met 7/43 werkten, was het zo'n matte bedoening. De deelnemers gingen ook zelf protesteren.

Mis je dan de aandacht voor het taalsysteem met klankzuivere woorden niet, wat 7/43 bijvoorbeeld wel heeft?

Ja, we zoeken ook constant naar een goed evenwicht. Samen met Veerle heb ik een bijscholingsmodule begeleid en daar hebben we ook weer nieuwe impulsen gekregen om het functionele en het technische te koppelen.

Veerle:

Ook in Genk wordt centraal en decentraal gewerkt. Bij ons is er na de intake wel meteen een splitsing tussen analfabeten en alfabeten. Alleen de analfabeten komen in een voortraject van ongeveer 6 maanden waarin gewerkt wordt aan de eerste mondelinge vaardigheden. Ook wel aan cijfers lezen, klokkijken en kennismaking met schrift (Wat is schrift? Waarvoor wordt het gebruikt? etc). Andersalfabeten, komen bij de analfabetengroepen en doen dus ook mee aan het voortraject. Daarna stromen ze door naar een van de drie verschillende niveaugroepen die ingedeeld worden op basis van schriftelijke vaardigheden, maar waar ook hun profiel meespeelt. Mondeling kunnen die groepen dus heel heterogeen zijn. Vermits we in Genk meer analfabeten bereiken dan in Hasselt, kan je meer gaan opsplitsen.

We hebben niet de mogelijkheid om in de wijken ook een dergelijk uitgebreid aanbod te realiseren, maar er zijn wel aparte groepen voor analfabete en gealfabetiseerde deelnemers. De absolute beginners kunnen niet naar de buurtgroepen. Waar nodig wordt er voor vervoer gezorgd tot ze hebben geleerd om zelfstandig de bus te nemen, wat geen evidentie is voor analfabeten. Pas na de basis kunnen mensen in de buurt terecht. Ook wij kiezen in het voortraject doelbewust alleen voor mondelinge vaardigheden. Dit is meestal de belangrijkste leervraag, deelnemers willen een beetje zelfstandig hun plan kunnen trekken in het dagelijkse leven, willen kunnen communiceren met hun omgeving. Een leesen schrijftraject duurt ook lang. Voordat mensen zelfstandig kunnen lezen en schrijven zijn ze al een paar jaar op weg.

Voor de alfabetiseringsgroepen maken we net als in Hasselt ons materiaal zelf, bijvoorbeeld uit de verhalen die naar boven komen in de groep, aansluitend bij de leefwereld van de deelnemers. Daar wordt dan een tekst van gemaakt. Binnen het kader van zo'n tekst wordt dan wel gewerkt aan technische aspecten, waarvoor we bijvoorbeeld structureringsoefeningen halen uit 7/43 of andere methodes. Maar we volgen niet een enkele methode.

Hoe uitzonderlijk is jullie aanpak in Vlaanderen?

Veerle:

Er zijn centra die werken met een soort klassysteem met opeenvolgende jaren. (Vergelijk het basisonderwijs). Per jaar ligt de inhoud vrij vast, er is weinig ruimte om in te spelen op leervragen van deelnemers omdat je anders met andere jaren botst.

Maria:

In veel centra wordt ook een vaste methode gebruikt. En elk gedeelte moet doorlopen worden, of dat nu interessant is of niet. Anders kunnen de mensen niet deelnemen aan de toets, die zo is opgebouwd dat dat ook dat oninteressante gedeelte getoetst moet worden.

[p. 5]

Maar hebben jullie dan geen eindtermen per niveau?

Veerle:

In Genk baseren wij ons veel meer op de individuele leervragen van de deelnemers. Dat zijn onze eindtermen. Welke leervragen heeft de deelnemer nog, welke ambities, wat is realiseerbaar op korte en lange termijn, welke factoren belemmeren zijn leren, maakt hij vorderingen, wat kan bijgestuurd worden. Dat komt regelmatig aan de orde in de voortgangsbegeleiding die meteen na de intake start. Dat zijn de doelstellingen. Als een deelnemer bijvoorbeeld zegt ‘Ik wil aan werk geraken,’ dan zoeken we een goed traject om hem of haar hierin verder te begeleiden. Dat kan intern zijn of extern, bijvoorbeeld een opleiding volgen bij VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeids-bemiddeling en Beroepsopleiding). Bij zo'n overstap trachten we mensen goed voor te bereiden, maar ook ontgoochelingen te besparen . Indien de overstap niet lukt, kunnen ze hier weer opgevangen worden. Een ander kan totaal verschillende doelstellingen hebben, bijvoorbeeld kunnen communiceren met de leerkracht van de kinderen, een briefje schrijven dat hij vandaag niet mag zwemmen.

Maria:

Dat is bij mijn analfabetengroep ook zo. Het is niet zo dat wij altijd maar willen beschermen voor de grote boze buitenwereld, helemaal



niet. Maar degenen waarvan we denken dat ze er nog niet klaar voor zijn, die sturen we gewoon niet door.

Veerle:

Om terug te komen op je vraag, we hebben geen echte eindtermen. We hebben wel een bepaalde afbakening per groep, groep 1 loopt tot een bepaald schriftelijk niveau, groep 2 begint er altijd iets onder, zodat je enige overlap hebt. Bij schriftelijke vaardigheden kan onder ‘bepaald niveau’ bijvoorbeeld verstaan worden: zelfstandig een eenvoudige tekst kunnen lezen, een brief kunnen ontcijferen of een formulier kunnen invullen. Maar daar staat geen termijn op en binnen de groep heb je toch altijd te maken met heterogeniteit. Je zult dus gediffe-rentieerd moeten werken.

Als je een vooropgesteld programma volgt, moet iedereen hetzelfde tempo volgen. Mensen die langzamer werken vallen uit de boot, mensen die sneller zijn moeten wachten. Gedifferentieerd werken vraagt veel van een begeleider. Dat betekent bijvoorbeeld dat men binnen een tekst soms vier of vijf oefeningen moet maken die inhoudelijk ongeveer hetzelfde zijn, maar wel verschillend zijn van moeilijkheidsgraad. Maar deelnemers leren ook van elkaar en als mensen langer samenzijn is er ook een onderling vertrouwen. Zich veilig en gesteund voelen is essentieel in het leren.