Alfa-Nieuws. Jaargang 2

[p. 23]

De Ideo-Visuele methode aangepast
Mieke Oosterbaan

Op de afdeling Educatie van het ROC A12 in Ede is Spreken is Zilver de basismethode voor het NT2-onderwijs. Voor de analfabeten gebruikte men Zeggen en Schrijven van het NCB (de voorloper van 7/43). De docenten waren erg ontevreden over de aansluiting van deze methode naar het audio-lexicale Spreken is Zilver. Er moest dus wat gebeuren. De keuze viel op de ideo-visuele aanpak die Siel van de Ree in Spreken is Zilver (hoofdstuk 5) aanbeveelt voor cursisten die nog moeten leren lezen voordat ze met Spreken is Zilver kunnen beginnen. In Ede ging men met deze aanwijzingen aan de slag en er ontwikkelde zich gaandeweg een volledige alfabetiseringsmethode, de ideo-visuele methode, kortweg de ivm. In deze bijdrage schets ik eerst hoe de ideo-visuele methode werd opgezet en vervolgens hoe ervaringen daarmee de reden waren voor enige aanpassingen in de didactiek.

Een globaalmethode aansluitend bij Spreken is Zilver

Voor wie niet bekend is met Spreken is zilver. Deze methode is gebaseerd op het idee van eerst receptieve taalverwerving en hanteert het systeem van de zogenaamde learnables, boeken zonder tekst met veel illustraties (honderd per les) en individueel geluidsmateriaal. Geletterden krijgen overigens meteen de schrijfwijze van de woorden ook aangeboden. Er werd verondersteld dat ook analfabeten heel goed met die methode kunnen werken, mits ze de geschreven woorden ook leren herkennen. De ivm maakt gebruik van deze mogelijkheid. Eerst worden 500-700 woorden uit Spreken is zilver receptief beheerst en vervolgens worden 120 woorden uit de beginlessen van Spreken is zilver aangeboden als globaalwoorden om te leren lezen.

Fase 1

De ivm werd in Ede ontwikkeld als reactie op Zeggen en Schrijven (een van de eerste alfabetiseringsmethodes voor volwassen anderstaligen, uitgegeven bij het NCB). Met Siel van der Ree vonden wij dat het visuele geheugen van cursisten werd onderschat en dat eindeloos oefenen met auditieve discriminatie van korte en lange klinkers en wisselrijtjes met onzinwoorden (zoals bijvoorbeeld bal/bag/bap) tijdverlies was, omdat anderstalige cursisten bepaalde relevante klankverschillen niet horen. Er werd vanuit gegaan dat juist anderstaligen bij het leren lezen en schrijven veel baat hebben bij het inschakelen van hun visuele geheugen.

De ideo-visuele methode is een globaal-methode, waarbij de woorden in eerste instantie als grote gehelen worden aangeleerd, omdat de aandacht gericht moet zijn op het totaalbeeld en op de betekenis. Er wordt een sterk beroep gedaan op het visuele geheugen. Mensen beschikken over een groot visueel geheugen, is uitgangspunt. Analyse moet spontaan tot stand komen. In grote lijnen komt de aanpak neer op het volgende:

•	lezen van globaalwoorden (eerst concrete woorden, daarna ook bijv. functiewoorden zoals voorzetsels);
•	grove analyse (de lettergrepen worden onderscheiden);
•	fijne analyse d.m.v. het typen van letters en woorden;
•	synthese: In deze fase moeten de cursisten meelezen met docent of casetteband. Zie hiervoor de docentenhandleiding.
•	Er is veel aandacht voor tweede-taal-verwerving en het verwerven van de schrijf-techniek. Er is geen expliciete aandacht voor de analyse en synthese via de klanken, wel via het schrijven.

Deze achtergronden zijn tegengesteld aan de uitgangspunten voor alfabetisering NT2 van, destijds het SVE te Amersfoort (nu CINOP) en van de structuurmethode van het NCB 7/43 (zie het SVE-doelenboek, hoofdstuk alfabetiseren).

Op de volgende bladzijde vergelijken we schematisch de structuurmethode van het NCB met de ivm.

[p. 24]

Ideo-visuele methode (ivm)	ncb methode (7/43)
◆ Voorwaarden: 700 woorden uit Spreken is zilver receptief beheersen.	◆ Voorwaarden: ‘Een zekere woordenschat’ (700 woorden) en algemene cognitieve en studievaardigheidsdoelen. Zie ook SVE-doelen.
◆ + 120 globaalwoorden.
◆ Globaalwoorden visueel herkennen.
	◆ 43 globaalwoorden
◆ TPR/handelen/visuele discriminatie, herkennen van het gehele woord.
	◆ Na het aanbieden van een woord komt direct de analyse.
◆ visuele analyse pas na het aanbieden van alle woorden
	◆ Structuuroefeningen, visuele en auditieve analyse en synthese.
◆ cursisten kiezen eigen lettertypen
	◆ Woorden direct leren schrijven.
◆ geen auditieve discriminatie
	◆ Globaalwoorden zijn in de eerste fase klankzuiver (1 grafeem = 1 foneem) (tas, vis, pak.) In de tweede fase volgen woorden die je spelt naar analogie (paard). Dan pas komen woorden, waarvan de spelling ‘strijdig is met uitspraak’ (lepel, mogelijk).
◆ geen auditieve synthese
◆ Woorden mogen niet op elkaar lijken om ze visueel makkelijker te hanteren
◆ Globaalwoorden zijn (met opzet) niet klankzuiver. Dus ook geen ‘fasen’ wat betreft klank/teken koppeling.
	◆ Er wordt geoefend met op elkaar lijkende woorden ter aanscherping van het auditieve en visuele geheugen.
◆ Analyse eerst van geheel (woord) via deel (lettergreep) naar deeltje (letter).
◆ Woorden geselecteerd op: - verschil in ‘beeld’ van het woord; - woordenschat Spreken is Zilver.

Die aanpak had voor ons de volgende voordelen::

-	De aangeboden globaalwoorden sluiten voor de cursisten aan op de hun aangeboden woordenschat uit Spreken is Zilver.
-	In onze instelling beschikken wij over een grote hoeveelheid materiaal dat gebruikt kan worden bij de ideo-visuele methode.
-	Het materiaal is heel geschikt om te differentiëren in tempo en om zelfstandig mee te werken.
-	Er is op onze instelling ervaring ‘in huis’ met betrekking tot het werken met de ideo-visuele methode.
-	Er zijn veel cursisten die een goed visueel geheugen hebben en baat hebben bij de visuele benadering.

Fase 2

Het bleek echter na enige tijd dat het spontaan gaan lezen en spellen, dat volgens de ideo-visuele methode vanzelf op gang zou komen, toch te wensen overliet. De cursisten bleken extra oefenstof nodig te hebben. Daarom werd er gekozen voor een aanpassing van de ideo-visuele methode.

Om de cursisten extra steun te geven, om hen structuur te leren aanbrengen in de letterbrij, hen een extra houvast en een strategie te geven om nieuwe en onbekende woorden te leren lezen is er een reader met structuuroefeningen voor auditieve en visuele discriminatie gemaakt. Dus: houvast aan betekenis, beeld én klank. Er wordt niet vastgehouden aan de opbouw van de woorden (t.w. 1e, 2e, 3e fase) waarbij de woorden in de eerste fase klankzuiver moeten zijn, in de tweede fase spellen naar analogie (paard) enz. Dat is ten dele zo omdat we werken met de woorden van de ideo-visuele methode, maar ook met woorden uit de omgevingstaal.

[p. 25]

We hebben gemerkt dat je prima kunt werken met woorden die niet voldoen aan deze criteria, en het onderwijs er juist minder saai door wordt. Zeker wanneer het gaat om begin- en eindklank. Wanneer het gaat om klinkers worden in het begin wel weer de klankzuivere woorden opgezocht.

Er wordt goefend met auditieve discriminatie, altijd gekoppeld aan de betekenis van het woord, (dus wel oefenen met wisselrijtjes, maar niet met ‘onzin woorden’ bal-bag-bap’ of zoiets). We proberen aan te sluiten bij de onderscheidingen die de cursisten wel horen. De meeste medeklinkers bijvoorbeeld zullen weinig problemen opleveren.

De visuele herkenning, het plaatje van het gehele woord, blijft uitgangspunt. In een eerder stadium wordt met de fase van de analyse begonnen, nl. na het aanbieden van zes globaalwoorden. Auditieve discriminatie en synthese worden al in een eerder stadium gedaan. Dat gebeurt al tijdens de voorafgaande fase van de taalverwerving.

De werkwijze

In het voorgaande is in essentie geschetst wat de ideo-visuele methode behelst en hoe die in Ede is aangepast. In de praktijk gaat het ongeveer als volgt.

Er is een voortraject waarin aan de hand van allerlei oefenmaterialen gewerkt wordt aan de ontwikkeling van leervoorwaarden en aan woordenschat. Vervolgens wordt gewerkt aan zowel alfabetiseringsdoelen, doelen Nederlands als tweede taal en doelen voor sociale redzaamheid en studievaardigheid. Behalve met de aangepaste ivm wordt gewerkt met andere leermiddelen voor luisteren en spreken zoals TPR-methode van E. de Ru (tot en met les 9), de dialogen uit het voorbeeldmateriaal alfabetisering van het SVE, liedjes en dialogen uit Startpunt. Voor het lezen en schrijven wordt daarnaast geput uit Alfa, Beter Lezen, de Veenendaalse materialen en leesboekjes uit de bibliotheek.

Cursisten beginnen bij ons met een programma dat door iedereen moet worden afgewerkt en dat deel voor deel wordt afgetekend. In het begin worden nog geen hoge eisen aan zelfstandig werken gesteld, geleidelijk aan wordt daar meer van verlangd en wordt ook steeds meer aandacht geschonken aan het samenwerken in kleine groepjes.

De helft van de les bestaat dan uit zelfstandig werken - daar beginnen we mee - waarbij een docent ook individuele instructie kan geven als het nodig is, de andere helft bestaat uit groepsles of groepswerk, gericht op taalverwerving en sociale kennis en vaardigheden, soms met de hele groep, soms in kleinere groepjes. Om een indruk te krijgen van het verloop bij het aanvankelijk lezen geven we een voorbeeld van een les.

Een les met ‘ivm-aangepast’

Als de cursist binnenkomt, pakt hij of zij zijn/haar les- of oefenmateriaal uit de kast of eigen lade en begint zelf met werken. Dit doen we omdat cursisten nogal eens ongelijk binnenkomen en het moeilijk is exact om negen uur gezamenlijk met iets te beginnen. De cursist zoekt op waar hij/zij een vorige keer gebleven is en waar hij/zij moet beginnen en gaat aan het werk. Als cursisten 8 sets van 6 globaalwoorden receptief kennen, kunnen ze beginnen met leesboekje 1. Het leesboekje waar cursist mee bezig is wordt in eigen lade bewaard. De cursist pakt een cassetterecorder uit de kast en zoekt het bandje dat hij/zij nodig heeft. De band moet telkens 1x in zijn geheel beluisterd worden. Dit wordt ‘luister en lees mee’ genoemd in de methode. Als dit is gebeurd, leest de cursist een paar bladzijden zelfstandig, bijvoorbeeld van 1 tot 4. In het boekje moeten plaatjes bij zinnen worden gezocht, de cursist zet het juiste nummer bij het juiste plaatje.

De docent loopt langs om na te kijken of de cursist kijkt zelf na met behulp van nakijkexemplaren. Dit laatste loopt nog niet zo gesmeerd. Het vereist de nodige instructie vooraf en bewustmaking (‘afkijken’). Hierna kan de cursist een stukje tekst uittypen op de computer, of alle woorden die met een ‘b’ beginnen opzoeken en opschrijven, of een aantal wissel-rijtjes leggen met de letterdoos. (Of in tweetallen elkaar de gelegde wisselrijtjes dicteren.)

Hierna gaat de cursist een tijdje in het boek met verwerkingsoefeningen werken en maakt de structuuroefeningen die horen bij de globaalwoorden. De docent draagt op lotto's te leggen of te herhalen als dat nodig wordt geacht.

Een ander gedeelte van de les wordt gebruikt om in een klein groepje of met de hele groep, auditieve discriminatie-oefeningen te doen. Omdat het verschil lange-korte klinker en de meeste dubbelklanken voor iedereen meestal moeilijk blijven, kan dit met de hele groep, ook al is de ene cursist in niveau twee, en de ander pas beginnend. Ook dictees, lezen en maken van wisselrijtjes, of oefeningen zoals ‘wat staat hier?’ (woord staat in verkeerde lettervolgorde op bord, cursist ‘maakt het goed’: bijv. mse = mes) wordt in niveaugroepen gedaan.