Oude en nieuwe fragmenten van den Middelnederlandschen Aiol

[p. 1]

Nieuwe Aiol-fragmenten.

Nauwelijks was de uitgave van den Aiol et Mirabel van Prof. Dr. Wendelin Foerster¹⁾ verschenen, waarin voor het eerst de door mij uitgegeven en met het oorspronkelijk vergeleken fragmenten van den mnl. Aiol waren samengevoegd, of ik ontving de verrassende tijding, dat zich te Breda nog drie tot heden onbekende Aiol-fragmenten bevonden. De Heer A. Strucker, Hoofdonderwijzer te Breda, die mij deze aangename tijding zond, voegde er de niet minder aangename mededeeling aan toe, dat deze fragmenten mij op mijne aanvrage door den Heer Jos. A.J.W. Van Hal, Lid der Prov. Staten van Noord-Brabant, volgaarne ten gebruike zouden worden afgestaan. Door de heuschheid van den bezitter, wien ik hier openlijk daarvoor mijnen dank betuig, daartoe in staat gesteld, deel ik thans de uitkomsten van mijn onderzoek mede, alsook de fragmenten zelf, die te zamen een getal van 1200 mnl. verzen bevatten.

De fragmenten van den Aiol bestaan uit drie perkamenten bladen (elk met twee kolommen van 50 met eene duidelijke hand geschreven regels), waarvan de beide eerste onmiddellijk

1) Aiol et Mirabel et Elie de Saint-Gille, herausg. von W. Foerster, in Bonn, Heilbronn, Gebr. Henniger, 1882.

[p. 2]

aan elkander aansluiten, terwijl het derde blad een deel van de volgende quatern heeft uitgemaakt. Zij zijn ongeveer voor drie jaren te Breda door den Heer Van Hal gevonden bij het nazien van oude registers en rentebrieven; dienden tot omslag van een klein-foliorenteboek der 15^de eeuw; hadden oorspronkelijk 4^o formaat en waren tegen elkander genaaid, zooals nog uit de kleine gaatjes in de randen te zien is, doch daar de randen veel hadden geleden en er geene kantteekeningen of andere aanduidingen op te vinden waren, zijn zij afgeknipt. Tegenwoordig berusten zij in het Archief van het reeds in de 13^de eeuw gestichte en nog bestaande bagijnhof te Breda, waaruit ze mij na machtiging door den Bisschop van Breda, Mgr. Van Beek, in bruikleen zijn afgestaan. Een nauwkeurig onderzoek ter opsporing van andere fragmenten ingesteld, is vruchteloos gebleven.

De meening zou allicht worden opgevat, dat er nieuwe fragmenten gevonden waren van den tekst, waarvan ik vroeger eenige brokstukken heb uitgegeven¹⁾. Doch dit is volstrekt het geval niet: de nieuwe behooren tot eene geheel andere redactie van het Fransche gedicht, dan de tot heden bekende Aiol-fragmenten. Terwijl deze geschreven zijn in een Limburgsch dialect, dat waarschijnlijk buiten de grenzen van ons tegenwoordig vaderland gesproken is, zijn de nieuwe fragmenten in het Dietsch geschreven, in de schrijftaal van onze middeleeuwsche voorvaderen, voor zoover men van eene schrijftaal in de Middeleeuwen spreken kan²⁾. Is nu de eene mnl. bewerking uit de andere ontstaan, m.a.w. bevat de Limburgsche tekst eene omwerking van den Dietschen, gelijk b.v. de Merlijn, de Historie van Troyen, de Alexander, de Heinric ende Margriete van Limborch door afschrijvers in een meer of minder op het

1) In Foerster's uitgave bl. 522-542.

2) Zie Verwijs, Taalk. Bijdr. I, 217 vlgg.

[p. 3]

mnl. gelijkend dialect zijn overgebracht; of hebben wij hier te doen met twee onafhankelijk van elkander ontstane bewerkingen, gelijk wij er b.v. ook twee van die Rose¹⁾ bezitten? Deze vraag kan met volkomen zekerheid beantwoord worden. De beide bewerkingen van den Aiol zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan en hebben zelfs niet dezelfde redactie van het Fransche gedicht tot voorbeeld gehad. Dat de Limburgsche tekst niet naar de Dietsche bewerkt kan zijn, is duidelijk uit de daarin voorkomende rijmen, als scachte: lachten; lachten: brachten; brachten: belachten, welke in zuiver Dietsch geen rijmen meer zouden zijn (scachte: leide b.v.)²⁾. Doch het omgekeerde, hoewel zeer onwaarschijnlijk, zou toch mogelijk zijn, en het is daarom niet ongepast, aan te toonen, dat de inhoud der beide bewerkingen zóó verschillend is, dat aan beide onmogelijk ééne en dezelfde redactie tot voorbeeld kan hebben gediend.

Er is vooreerst in de beide bewerkingen een groot verschil in de namen der personen. De persoon, bij wien Aiol in Roimorentin (in de mnl. fragm. komt die naam niet voor) zijn intrek neemt, heet in 't Fransch Hunbaut (vs. 7069,7 156 e.e.), in 't mnl. Alori (vs. 12, 157); zijne vrouw heet in 't fr. Esmeraude (vs. 7070 e.e.), in 't mnl. komt zij zonder naam voor. Hunbaut wordt in 't mnl. voorgesteld (vs. 14) als neef van Makarijs, in 't fr. is dit niet Hunbaut, maar diens heer Rainier (vs. 7909 e.e.). De Sarraceensche Koning heet in 't fr. Mibrien (vs. 608, 4020 e.e.) of Mibriant (vs. 8138), in 't mnl. Macabrien (vs. 292). Van de 17 namen van plaatsen, welke Aiol in 't fr. gedicht, van den Koning, als zijne leenen terugvordert (vs. 8087 vlgg.), komt er niet één voor in 't mnl., dat vijf geheel andere plaatsnamen heeft (vs. 347 vlgg.). De moeder van Aiol, de vrouw van Ellijn (fr. Elie), heet in

1) Van de tweede bewerking zijn trouwens slechts fragmenten bewaard.

2) Zie Foerster's Aiol, bl. 524, waar men Inl. XIV-XXII zien kan, hoe sterk ook de Italiaansche en Spaansche bewerkingen van den Franschen tekst afwijken.

[p. 4]

't fr. Avisse (vs. 8241 e.e.), in 't mnl. Anflise (vs. 357, 461). De naam van de vrouw van Aiol, Mirabeel, wordt in 't mnl. bij haren doop veranderd in Johane (vs. 509), in 't fr. (vs. 8152) wordt uitdrukkelijk vermeld, dat haar naam niet werd veranderd (Mirabeus ot a non issi comme devant). De vrouw van den visscher, die Aiols kinderen redt, heet in 't fr. (vs. 9216) Aie de Montoire, in 't mnl. komt zij zonder naam voor, enz. Vergelijkt men daarmede de namen, die in de andere Aiol-fragmenten voorkomen, en die alle onmiddellijk aan de Fransche namen herinneren: Eldres en Eldrei (vs. 2584, mnl. 42); Fores en Forreis (2607, mnl. 82); Hersent en Hersint (2589, mnl. 91); Ioserant en Jocerant (vs 8385, mnl. 254), Guinehos en Gwineot (8971, vs. 290) enz., dan ziet men duidelijk het verschil tusschen de beide bewerkingen.

Ook in de voorstelling, de beschrijving en de volgorde der feiten merkt men het grootste verschil op. Terwijl men bij de Limburgsche Aiol-fragmenten bijna regel voor regel den Franschen tekst kan aanhalen en vergelijken, is dit bij deze nieuwe fragmenten zoogoed als onmogelijk. Geheele gedeelten, zelfs in deze betrekkelijk weinige regels, zoekt men in den Franschen tekst te vergeefs, zooals onder aan den tekst zal worden aangeduid. Van vs. 900-1200, dus van een derde der fragmenten, is het mij niet gelukt, de overeenkomstige passage in den fr. tekst te vinden. Doch het sterkst blijkt wel het verschil der beide teksten in eene zelfde passage, die in beide bewaard is, en wel de redding der kinderen van Aiol door den visscher Tieri (vs. 391-500 der Limburgsche fragm.; vs. 580-714 alhier). Om slechts een paar feiten te noemen: de vrouw van Tieri, die in deze fragmenten zonder naam voorkomt, wordt in de Limb. fragmenten als in 't fr. Aihe van Montone genoemd; terwijl in 't fr. Tieri geen eigen kinderen heeft, wordt hem in deze fragm. een eigen zoon toegedicht; terwijl in 't fr. en in de Limb. fragmenten de visscher als toevallig aanwezig wordt voorgesteld, wordt hier de redding der kinderen aan de recht-

[p. 5]

tekstkritische noten

streeksche inwerking van God toegeschreven, die een engel naar den visscher zendt, om hem tot de redding van Aiols kinderen te doen uitgaan. Genoeg, om te doen zien, dat tusschen de beide bewerkingen slechts eene zeer geringe overeenkomst bestaat, welk verschijnsel wel hieruit te verklaren zal zijn, dat de beide vertalers verschillende Fransche gedichten voor zich hadden. Slechts de eene van de beide fr. redacties is tot ons gekomen, en deze is slechts in een enkel hs. bewaard. De vergelijking dezer fragmenten met het oorspronkelijk is dus onmogelijk, en wij moeten ons behelpen met de andere redactie, welke, gelijk vanzelf spreekt, voor onzen tekst weinig licht zal geven. De dichter of liever de vertaler draagt den gewonen stempel: hij is eene middelmatigheid, die hier en daar zelfs zeer gebrekkige zinnen bouwt en nu en dan ook niet tegen het ‘vervaardigen’ van een zin zonder zin opziet, als hij maar het rijm kan vinden, waarin hij overigens allerlei assonancen en onnauwkeurigheden toelaat; zie de Aant. op vs. 152. Ik laat thans de fragmenten zelve volgen, met eenige aanteekeningen en aanwijzingen van fouten in het Hs., aan den voet der bladzijde.

Vs. 1. Aiol komt met Gerelme, zijn gastheer te Mongraille, en diens vier zonen, te Roimorentin bij Hunbaut (in onzen tekst Alori genoemd), waar hij gastvrij ontvangen wordt en den zoon van zijn gastheer tot ridder slaat. Aan tafel vraagt de vrouw van Alori hem, wie hij is, waarop hij zich bekend maakt. Zijn gastheer, die verwant is aan Aiols doodvijand Makarijs, wordt onaangenaam aangedaan op het hooren van Aiols naam (Fransche tekst vs. 7190 vlgg.).

Fragment I.

⁺ Doe seidijt hare altehant,
Dat Ayoel ware sijn name;
Die was den here niet bequame.
Hi wert vervaerut in tansichte.

+ f^o 1a.

[p. 6]

5

Men mochten niet verbliden lichte,

 

Doe hi verstont dat Ayoel was,

 

Die daer stont int palas.

 

Hi haddene gehoert nuemen te voren;

 

Sinen magen dedi toren,

10

Die hi int hout van Autefeulien hinc.

 

Sine vaerwe hi vervinc.

 

Die here was gheheten Alori.

 

Stillekine seide hi:

 

‘Ware Macharijs mijn oem hier,

15

Hi soudu, Ayoel, selc een bier

 

Met vullen nappe scinken,

 

Ghi souds langhe mogen dinken.’

 

De vrouwe anteerde haren gast wale

 

Lieflike met sueter tale.

20

Doet tijt was, ginc men slapen.

 

De vrouwe hadde gedaen maken

 

Twee bedden Ayoele ende der joncfrouwen.

 

Tgoede wijf was herde getrouwe:

 

Si slachte lettel haren man.

25

Hoert de tale die hi began,

 

Savons alsi te bedde waren.

 

Hi seide: ‘Hiers wel gevaren,

 

Nadien dat mi gescepen staet.

 

Nu hoert, vrouwe, minen raet:

30

Hier quam tavont de meeste viant,

 

Die mijn vader heeft in dlant.

 

Hi heeft de cracht groet:

 

Te tween stonden heeft hi doet

 

Onser maghe herde vele.

35

De leste hinc hi bider kele

[p. 7]

 

Te Quintefeulie int wout.

 

Scoene ridders ende stout

 

Ende van talen wel geraect,

 

Si hadden hare laghe gemaect

40

Te slane desen uutcomelinc,

 

Want het ten quaetsten verginc

 

Minen oem, diese daer sande.

 

Ic hebbe jammer groet vander scande,

 

Die ons dese heeft gedaen.

45

Ic saels margen bate ontfaen,

 

Eer hi iet verre sal sijn.

 

Ic sal metten volke mijn

 

Hem volghen ende ic ne sal hier laten

 

Porteren no sciltcnapen;

50

Dat out es boven vijftien jaren,

 

⁺ Dat salic al met mi doen varen.

 

Ware hi ghesmeedt van stale,

 

Wi soudene ontleden wale.

 

Nochtan hebbicken ghevaen:

55

Ic sal minen oem ontbieden saen,

 

Teerst dat icken hebbe int prisoen.

 

Ic sal hem soe vele ysers andoen,

 

Dat hem sal sijn overlast,

 

Ende legghene in minen kerker vast.

60

Teerst dat mijn oem de waerheit weet,

 

Hi sal te mi comen gereet

 

Over nacht ende over dach,

 

Ende sal hem spoeden dat hi mach;

 

Dan sal hine doeden na sinen wille.’ -

65

‘Ay, suete vrient, swijch des stille,’

 

Seide de vrouwe, ‘het ware mesdaen.

+ f^o 1b.

[p. 8]

 

Waer mochti dan ere ontfaen

 

Of prijs in enech hof?

 

Nemmermeer ne wondi lof,

70

Daer goet man behoerde.

 

Laet staen, here, dese woerde,’

 

Seide si, ‘ghi hebbes te doene,

 

Dat u de duvel niene spoene.

 

Ghi waert arger dan een dief,

75

Dadi den genen meskief,

 

Die ghi herberget in goeder trouwen.

 

Het soudu in uwen indach rouwen.

 

Her Alori, wildijs te rechte gaen,

 

U maghe hadden meer mesdaen,

80

Die in dwout op hem tsamen

 

Soe verradenlike quamen,

 

Dat hi hem werde doer de noet

 

Ende doer de vrese van der doet.

 

Hout uwen pays, soe sidi vroet,

85

Ende laet sinken uwen moet.

 

Wistic oec, dat ghine sout deren

 

Ende daer mi niet wout ontberen,

 

Ic soudt den ridder laten weten.

 

Ic ne gedogede gene valsche treken,

90

Soe waer icse beletten mach.

 

Mijn geslechte noyt en plach

 

Verraetnesse te gere stont.’

 

Doe sloechse de here voerden mont

 

Ende seide: ‘Bi Gode, waerdi so coene,

[p. 9]

95

Dat ghijs u pinet tonderdoene,

 

Ghi souter omme sterven

 

Ende uwes lives derven.’

 

De vrouwe sweech, sine sprac nemmeer,

 

Maer si hadde therte seer,

100

Dat haer gast soe es verraden

 

⁺ Ende menne van den live sal scaden.

 

Lettel sliep soe in der nachte:

 

Dat dede haer gedachte.

 

Smorgens alst was dach,

105

Ende Ayoel dat gesach,

 

Hi reidem ende sijn neven mede

 

Ende de here van der stede

 

Sende sinen drossate toten maioer.

 

Doe wart dat volc saen in roer.

110

Hi geboet al dat wapene droeghe,

 

Teerst dat men de clocke sloeghe,

 

Alse om te werne haer lijf.

 

De vrouwe riep haer camerwijf

 

Ende ontboet Ayoel in stilre hale,

115

Dat hi hem voerwachte wale,

 

Ende niet afdoe sine wapine.

 

Dit ontbiet si hem stillekine:

 

Wachte hem selven om sijn leven:

 

Men sal sijns onsachte pleghen,

120

Teerst dat hi comt uter stede.

 

Goent wijf alsoe sede,

+ f^o 1c.

[p. 10]

 

Daer hi sine sporen spien.

 

Hi seide: ‘Al goet moet u gescien,

 

Scone maget, bi Gode,

125

Ic ben tuwen ghebode,

 

In wat lande ic si,

 

Lietijt te wetene mi.’

 

Si seide: ‘Here, God loent u

 

Der hoefscheit, die ghi segt nu.’

130

Sijn neven waren al gereet.

 

Ayoel hevet hen geseet,

 

Alsoet hem ontboden was;

 

Cortelike ruumden si tpalas.

 

Die joncfrouwe hiefmen int gerede,

135

Ende dreven de somers buter stede.

 

Doe si ten scoenen velde waren,

 

Dadense de joffrouwe voren varen

 

Metten soemers; si deedse gaen,

 

Want daertoe moeste staen.

140

Die riders achter quamen.

 

Si voeren alle te samen

 

Alse te vechtene om haer lijf.

 

Mirabele, dat scoene wijf,

 

Hadde meer vaers dan si.

145

Herde groet was dat gecri,

 

Dat daer was binder poert,

 

Alsi die clocke hadden verhoert.

 

Men ludese met groeter vaert.

 

Doe saten si op ongespaert,

150

Ridders ende kinder

 

⁺ Ende alle die perde hadden ginder,

 

Ende de andere met haren colven

+ f^o 1d.

[p. 11]

 

Volgeden na sere verbolgen,

 

Selc met swerden, selc met staven.

155

Ghene orsse gingen draven,

 

Daer mense noepte metten sporen.

 

Alori reet vaste voren

 

Hem twelefster tarnassche wale.

 

De verrader riep met luder tale:

160

‘Hoerdijt, Ayoel, ghi blivet hier!

 

Nu wacht u, arger pautenier,

 

Ghi selt ontgelden der ondaden,

 

Die ghi den minen hebt beraden,

 

Te Quintefeulie ende elre mede.’

165

Ayoel keerdem doe hi dit sede.

 

Hi sachen comen met groter jachte.

 

Ayoel gemoeten met den scachte

 

Ende Alori brochte sinen steke

 

Op Ayoele verbolgenleke,

170

Want sijn scacht brac ontwee.

 

Ayoel scadene vele mee:

 

Hi stacken doer scilt ende wapine.

 

Tyser vloech hem doer therte sine;

 

Hi storte doet van den paerde.

175

Sijn volc quam met groter vaerde

 

Sere verbolgen, alsi doet sagen

 

Haren here; daer was geen clagen:

 

Si bestonden Ayoel in elker siden.

 

De vier ridders niet ontbiden,

180

Si holpen Ayoel alse goede lieden,

[p. 12]

 

Want si niet verscieden:

 

Si hilden te gadere wale.

 

Meneghen helm van stale

 

Doersloech Ayoel met Scardeline.

185

Daer en was soe goede wapine,

 

Datten snede van den swerde ontstoet.

 

Daer storte menech sijn bloet,

 

Dienmen geen aderscroede en bant.

 

Daer liet menech swaren pant,

190

Selc sinen arm, metten swerde.

 

Men sach daer liggen ter erde

 

Meneghe hant, menech hovet;

 

Daer wert den menegen geclovet

 

Thoeft ten tanden dure:

195

Dat sire quamen, was ter quader ure.

 

Tcomuun wert al versaecht;

 

Daer quam selc sere gejaecht.

 

Hi wilde sijn binder stede.

 

Ayoel plach sire ouder sede:

200

Met sinen swerde hi gerochte,

 

⁺ Die hem best tarnassche dochte:

 

Dat te voet was, en wildi niet.

 

Daer en was soe coene, hine vliet,

 

Doe si haer heerscap saghen verslaen;

205

Sine waenden niet ontgaen:

 

Dat kint en beide niet den vader.

 

Tcomuun vloe altegader

 

Met haren piken, met haren bilen.

 

Si quamen in harde corter wilen

210

Binnen der poert ende dadense sluten;

 

Si souden node keren daer buten,

 

Om te aventuerne haer lijf.

+ f^o 2a.

[p. 13]

 

Van hare vrouwen latic blijf

 

Ende van den rouwe, dien si dede:

215

Langhe tale is ledechede.

 

Ayoel reet rechte voert,

 

Ende lietse driven in de poert

 

Haer seer; alsict hebbe vernomen,

 

Ayoel heeft den wech genomen,

220

Die te Vrankerike gelach.

 

Daerna op den viften dach

 

Quam Ayoel tOrlieins binnen,

 

Daer hi ontfaen wert met minnen,

 

Ter vrouwen siere moye.

225

Maer die daer was in vernoye,

 

Dat was sijn nichte Lusiene.

 

Si began fellijc te siene

 

Ende hadde groeten nijt

 

Op de joffrouwe te derre tijt,

230

Die daer met Ayoele quam.

 

Si wert hertelike gram,

 

Want sine wiste hoe gebaren.

 

Ayoel dede af sine ghegaren,

 

Coucen, halsberch ende swaert.

235

Serjante liepen ongespaert,

 

Diere toe mochten gescieten,

 

Want sijt niet en lieten.

 

Si kindene milde ende goet.

 

Die soemers men ontloet.

240

Men dede de perde in den stal;

 

Die lette was herde smal.

 

Si bescreden teldeniere,

 

Ayoel ende sire neven viere;

 

Entier joffrouwen vaeliant

[p. 14]

245

Brochtemen enen muul amblant.

 

Ayoel halp haer int gereide;

 

Al sonder langere beide

 

Voeren si tes conincs hove,

 

De heren van groeten love.

250

Ende Lusiene, die noede ontbeet,

 

⁺ Pareerde hare ghereet,

 

Ende haer moeder, die goedertiere,

 

Sine wiste niet die maniere,

 

Wat haer dochter begaert.

255

Haerlijc sat op een paert,

 

Dat wel telde ende scoene,

 

Met enen verweenden toeme.

 

Die breidel was al van goude;

 

Al dat yserijn wesen soude.

260

Nu voer de vrouwe te haren broeder,

 

Om te wesene vroeder,

 

Wat niemaren Ayoel brochte.

 

Lusiene die vele dochte

 

Ende die minne sere qual,

265

Die vrouwe dede den wille al

 

Hare dochter: sine hadder nemmere.

 

Nu es Ayoel met groeter ere

 

Voerden coninc Lodewike.

 

Wet wel, dat hi lievelike

270

Ayoel ontfinc, doe hine sach,

 

Want hi wale sijns plach,

 

Ende de gene die met hem quamen.

 

Ghent herscap altesamen

 

Volgeden na ten borghen.

+ f^o 2b.

[p. 15]

275

Die ridders, die daer in sorghen

 

In den kerker lagen gevaen,

 

Haer vriende quamen blide gegaen,

 

Alsi wisten dat Ayoel es comen.

 

Men mochtu niet genoemen

280

Dat goet, dat sire met........

 

Want de coninc hadde gesworen

 

Hare doet, wats gesciet,

 

En quame Ayoel niet.

 

Ayoel stont midden in de zale

285

Ende vertrac den coninc sine tale

 

Op ende uut, van orde torde;

 

Hine heles niet van enen worde.

 

De coninc seide: ‘Sonder waen,

 

U boedscap hebdi wel gedaen,

290

Want ghi bringes lictekijn

 

Ende ghi de dochter sijn

 

Wont op Macabrien den fellen.

 

De duvel dragene ter hellen

 

Dat icken nie met oegen sach!

295

Wat scaden dedi mi op enen dach,

 

Hets vijftien jaer of lettel min;

 

Ayoel, ghi seles hebben groet gewin,

 

Dat ghi mi dus lieve hebt gedaen.

 

Soe wat beden, sonder waen,

300

Die ghi bidt, seldi hebben te lone

 

⁺ Sonder mine coninccroene.’

 

Doe seide Ayoel: ‘God loene u, here.

 

U croene begeric min no mere;

 

God laetse u draghen tuwer vrame,

305

Ende het Gode si bequame.’

 

Lusiene hoerde dese sprake,

 

Ende stont sere tongemake

+ f^o 2c.

[p. 16]

 

Biden coninc haren oem,

 

Ende nam Mirabeelen goem.

310

Si seide: ‘Hoerdijt, joffrouwe?

 

Ghi daet dulheit, bi mire trouwe,

 

Dat ghi uut Panpelunen sijt comen.

 

De vaert sal u lettel vromen.

 

Het dunct mi ene vremde dinc:

315

U vader de coninc

 

Twine haddi u gehuut int lant?

 

Ic wani u gevoech niene vant,

 

Dat ghi desen ridder hebt vercoren.

 

Ghi hebt uwe pine verloren.’

320

Mirabele die joffrouwe

 

Antwerde haer niet in goeder trouwe,

 

Noch Ayoel en sprac oec niet.

 

Mirabele stont ende siet

 

Op de joffrouwe ende op him.

325

Si hadde welgeraecten sin

 

Ende vroet in allen doene.

 

Ayoel, die stout was ende coene,

 

Sach op den coninc ende op Luziene

 

Ende peinsde: dit blijft te gesciene,

330

Dat ghi begeert, goede nichte.

 

Met dat hi eischede dese gichte,

 

Seide anderwerf Lusiene: ‘Bi mire trouwe,

 

Ghi moet wederkeren, joffrouwe,

 

In u lant, danen ghi sijt comen;

335

Dese vaert sal u niet vromen.

 

Ic seit u nu ende noch ere:

 

Dese vaert sal u rouwen sere.’

 

Doe seide de coninc: ‘Nichte, swiget;

[p. 17]

 

Ic wille, dat dese tale blivet.

340

Ayoel, eischt, dat ghi begheert;

 

Bi sente Denijs, dien ic hebbe weert,

 

Ic saels u volleest doen.’

 

Doe seide Ayoel die baroen:

 

‘Dat moete u loenen onse here;

345

Ic ne eische u niewet mere,

 

Here, dan mi toebehoert:

 

Dat es Orlieins dese poert,

 

Ende Sans ende Sampoys

 

Ende dlant van Boloys.

350

Borgoenien eischic mede.’

 

⁺ Alse Ayoel dit sede,

 

Docht wonderlike dinc

 

Lodewike den coninc,

 

Dat hi dit eeschde dus versceden.

355

‘Here, het hoert mi van beden,’

 

Seide Ayoel, ‘bi mire trouwe:

 

Anflise die edele vrouwe,

 

Si es de moeder mijn,

 

Ende de Fransoys Ellijn,

360

Dien ghise gaeft, es mijn vader.

 

Hierbi eeschict algader,

 

Tgoet dat mire moeder toehoert,

 

Ende van minen vader also voert

 

Borgoenien, dat verre gaet.

365

Bi Gode, hi vant quaden raet,

 

Die seide, dat u mijn vader

 

Ontherven soude algader

 

Ende verdriven met sinen geslachte.

 

Bi Gode, hine hads noyt achte;

370

Ende welet oec iemen wederseggen,

 

Ic wille camp jegen hem hebben

+ f^o 2d.

[p. 18]

 

Ende biedens hem den hantscoe,

 

Ende ga hem campelike toe,

 

Also alst te wette behoert.’

375

De coninc was blide alsi dit hoert

 

Ende seide: ‘Sidi mier suster kint?

 

Bi al dat ie lijf ontfinc

 

Nu en wasic nie soe blide!’

 

Hi stont op in corten tide

380

Ende helsde Ayoel in corter stont

 

Ende custene an sinen mont.

 

Doe seidi: ‘Ayoel, edel man,

 

Doer God, die ons sijn rike an,

 

Nu vant senden om uwen vader

385

Ende om mier suster te gader.

 

Dat hem behoert, willic datse hebben:

 

Daer en sal niemen jeghen segghen.’

 

Alse Lusiene de tale hoerde,

 

Si verwermde van den woorde.

390

Stillekine seidse: ‘Neve mijn,

 

Verdoemt moete de maechscap sijn!

 

Ay maechscap, wat hebdi mi gedaen!

 

Der minnen moetic nu afstaen.

 

Godweet, bestondi mi niet so naer,

395

Sone ware mi therte niet so swaer.

 

En ware mire moyen kint!

 

Te minne ware ongevoege dinc,

 

Anders dan te rechte behoert.

 

Minne, nu hebbic di verboert!

[p. 19]

400

Nemmermeer voert an

 

⁺ En leggic herte no sin an man;

 

Sint mi deerste dus es vergaen,

 

Soe willic der minnen voert afstaen,

 

Ende in enen cloester begeven,

405

Daer ic sal bliven al mijn leven.’

 

Alse Macharijs heeft vernomen,

 

Dat Hellijns sone es, datter es comen,

 

Doet hem utermaten wee;

 

Hine seide min no mee.

410

Alsi eerst mochte, ruumdi tstede

 

Ende vele sire hogher maghe mede.

 

De duvel woude dies geslachte!

 

Hoe groet was hare machte!

 

Soe vele warenre graven ende hertogen,

415

Die Ayoel niet minnen en mogen.

 

Ter Lozanen voer Macharijs van dan

 

Om raet te nemene, of hi can,

 

Hoe hi mach onneren den jonchere:

 

God gheve hem groete onnere.’

+ f^o 3a.

[p. 20]

420

Nu hoert van Ayoel, den edelen man:

 

Soe hi cortelijcst can,

 

Sendi om vader ende om moeder

 

Den genen, die sweges was vroeder

 

Dan enech, die was in de stede,

425

Want hi eerstwerf de boedscap dede,

 

Sijn vrient, de goede seriant.

 

De wech was hem wale becant:

 

Hi hadder twee werf ghesijn.

 

Enen somer gheladen fijn

430

Met der sendire ter lester vaert,

 

Ter eerster drie scoene paert.

 

Die bode voer om den here

 

Bi enen lictekene min no mere;

 

Hine ware niet comen, hine hadt gesien.

435

Doe gereiden si hem mettien

 

Wel ghesiert met goeden gewaden.

 

Anden hermite namen si met staden

 

Orlof; die heileghe man

 

Weende, doe si scieden dan:

440

Soe leet was hem, dat si scieden.

 

Hen soude u tonghe bedieden

 

De vrienlike worde sunderlinghe.

 

De heileghe man woudse gebringen

 

Vier milen, dat was hem swaer;

445

Soe langen wech ginc hem naer:

 

De heileghe man was cranc.

 

Die hertoghe Hellijn hilt lanc

 

Die sprake, doe si verscieden.

 

Dan soude tonghe mogen bedieden

[p. 21]

450

Die groetinghe, die hi Ayoel ontboet.

 

⁺ Die Goeds houde was herde groet,

 

Meer dan ic u gesegghen can.

 

Doe sciet van hem de heileghe man;

 

Hi neech der vrouwen ende den here:

455

Manlijc sach anderen nemmermere;

 

De hermite starf cortelike,

 

Want hi voer te Goeds rike:

 

Daer moeten wi alle comen!

 

Nu willic de tale vort nomen

460

Van den edelen Fransoys Helline

 

Ende van Anflise der vrouwen sine.

 

Si voeren beide metten seriant

 

Ende doerleden menech lant

 

Beide dorp ende poert,

465

Ende voeren emmer voert,

 

Tes si quamen in ene stat,

 

Daer mense ontfinc vele bat,

 

Dan ic u gesegghen can.

 

Het ontfinkene menech edel man

470

Ende ghebrochtene doer dlant.

 

Hi was metten menegen becant.

 

Een herde scoene commoenie

 

Brachtene toet in Borgoenie.

 

Ayoel was daer met groeten spele;

475

Hi brachte des heerscaps vele,

 

Beide graven ende hertoghen.

 

Die goed waren in orloghen;

 

Daer was de coninc Lodewijc

 

Ende menech ridder uut Vrankerijc

480

Ende theerscap van verren ende van naer.

 

Macharijs die was mede daer

+ f^o 3b.

[p. 22]

 

Ende sijn geslechte, dat God ontere;

 

Wat wisten si al quader kere!

 

De hertoghe Hellijn was wel ontfaen

485

Ende groete werdecheit gedaen.

 

De coninc Lodewijc scaltene met vlite

 

Van allen evelen moede quite.

 

Sire suster hi wel ontfinc.

 

Het ware mi te telne lange dinc,

490

Soudic al de heren noemen,

 

Diene hieten walecomen.

 

De grave van Borges ende de grave van Baer,

 

Ende de grave van Vlaenderen, wet voer waer,

 

Die hertoghe van Brabant entie grave van Artoys

495

Ende menech ridder ute Boloys.

 

Seven bysscoppe hieten wel sijn comen

 

Ende hebbene in haren arm genomen.

 

Men quam jeghen hem met processioene,

 

Alsemen sculdech was te doene.

500

Des anders dages, eermen ginc eten,

 

⁺ En was Mirabeele niet vergeten,

 

Want men deedse kerstijn.

 

De coninc was haer peterijn.

 

Daer en was niemen in de stede,

505

Hine verblide datmense kersten dede,

 

Beide graven ende hertoghen.

 

Nu seldi weten moghen,

 

Alsoe ons orcont dit liet,

 

Datmense Johane hiet.

510

Alsi kersten was gedaen,

 

Bereidem dat heerscap saen

 

Ende voeren al sonder bede

+ f^o 3c.

[p. 23]

 

Tote Langers in de stede.

 

Men sloech tenten in dat gras,

515

Omdat de stat soe vol was.

 

Het wasser scoene ende groene,

 

Daer si stoeden, de pauwelioene.

 

Scoenre tente men noyt sach,

 

Dan daer Ayoel snachs in lach

520

Verweendelike bi siere joffrouwen.

 

Wel waendi liggen sonder rouwe;

 

Lase! dat was jammer, neen hi niet:

 

Macharijs haddene bespiet.

 

Voer mettentijt quam de felle

525

Met meneghen quaden gheselle,

 

Die van sinen geslechte waren.

 

Wel ghewapent, sonder sparen

 

Sijn si stille ten tenten comen,

 

Ende hebben Ayoele genomen

530

Aldereerst sijn swaert.

 

Si scoten an hem ongespaert

 

Ende vingen den edelen man.

 

Cortelike voeren si dan:

 

Si namen de joffrouwe mede,

535

Dat was groete jammerhede!

 

Ghinder was groet gescal,

 

Ten pauweliunen over al

 

Ende ten tenten harentare,

 

Hen vraemde niet van enen hare.

540

Eer si ten wapenen waren,

 

Was Macharijs wech gevaren

 

Met sinen hoeghen maghen,

 

Wat dat mochten gedraghen

 

Die orsse, diese sloeghen met sporen.

[p. 24]

545

Dat geroep mochtmen horen

 

Ontfermelike binder stede.

 

Alst hem die van buten seden,

 

Die uten pauweliunen quamen,

 

Het wapendem al te samen.

550

De hertoghe Hellijn sprac: ‘Wats gesciet,

 

⁺ Bliscap wille met mi niet.’

 

Si wapenden hem met groter spoet,

 

Ende Lodewijc, de coninc goet,

 

Ende van Borges de here,

555

Hi was tongemake sere,

 

Ende menich lantshere mede.

 

Si voeren alle buter stede,

 

Soe daden bysscoppe ende papen,

 

Ridders ende sciltcnapen.

560

Ay God, hoe droeve was Anflise!

 

Die heren van hoegen prise

 

Saten op haer orsse goet

 

Ende volgeden met groeter spoet

 

Al dat si gevaren mochten.

565

Si verloren dat si sochten:

 

Macharijs voer ter Lozanen binnen;

 

Ayoel mochtemen daer niet gewinnen.

 

Men voerese gebonden op paerde;

 

Ter Lozanen ontbantmense ter vaerde.

570

Doe si quamen binder stede,

 

Binden kerker mense dede,

 

Daer si dogeden grote pine.

 

Macharijs ende de maghe sine

 

Hadden de porte gedaen sluten

575

Ende sconincs here daer buten.

 

Hine ontsach hem niet een haer:

 

Hi hadde de stat gespijst seven jaer.

+ f^o 3d.

[p. 25]

 

Hier op was hi herde coene,

 

Dat hi soe vele hadde te verdoene.

580

Nu leecht Ayoel in den kerker coude.

 

Den jammer haddi menechfoude

 

Ende sine joffrouwe de goedertiere.

 

De kerker stont op ene riviere

 

Bi des verraders casteele,

585

Die hoghe stont met menegen toreele.

 

De hertoghe Hellijn belach de stede

 

Ende de grave van Borges mede,

 

Ende de coninc van Vrankerike was daer

 

Ende die edele grave van Baer,

590

Ende menech grave ende hertoghe

 

Bereidem te houdene dat orloghe.

 

Si swoeren: ‘wat dats gesciet,

 

Tfelt ter Losanen rumen wi niet,’

 

Sine soudenre eer ligghen seven jaer.

595

Haren eet maecten si waer:

 

Seven jaer lagense voer Losane,

 

Hen vroemdem niet van enen spane.

 

Alle de pongise diese daden

 

Mochten Macharise niet scaden.

600

Die Rone liep om de stat soe breet,

 

⁺ Hine achte niet op sconincs eet.

 

Hoert van Ayoels wijf der goedertiere:

 

Het was haer comen in quader maniere;

 

Doe mense te Lengijs bruut brachte,

605

Wert si met kinde ter eerster nachte,

 

Doese Macharijs te mettene vinc.

+ f^o 4a.

[p. 26]

 

Hoert hier ontfermelike dinc.

 

De vrouwe lach onsochte daer

 

Ende wert met kinde swaer:

610

Ter negender maent lach de vrouwe.

 

God, die goet es ende getrouwe,

 

Verledechse van twee cnapelijn,

 

De scoenste, die mochten sijn.

 

Dit was snachs in den eersten slape.

615

Hoert vanden kerkercnape,

 

Die Ayoel ende sijn wijf te wachten heeft:

 

Anden kerker dat hi leecht

 

Ende hoerde de kinder weenen.

 

Hi begonde hem vereenen

620

Ende ginc hem cleeden met groeten ghere

 

Ende liept segghen sinen here

 

Macharise, den fellen dief.

 

Hi seide: ‘Cnape, ic hebbe di lief,

 

Soe sal sijn verdrinct de drachte;

625

Nemmermeer en comt geslachte

 

Van hem, die mi onteren sal:

 

Ic mach prisen mijn geval;

 

Sijt meysken ofte cnapelijn,

 

Bi Gode, het sal verdronken sijn.

630

Mettesen quam hi ten kerkersteene.

[p. 27]

 

Ayoel nam tkint tusschen sijn beene;

 

Ende decket tusschen sine hame;

 

Het was hem herde onbequame,

 

Dat hi sijn ander kint sach dragen

635

Uten kerker; dat sware claghen

 

En gescreve gheen man.

 

Macharijs dedem dan.

 

Doe hi clam uten kerkersteene,

 

Hoerde hi dander kint weenen.

640

Doe keerdi ende halet mede:

 

Doe hadse de verrader bede;

 

Hi toeget Hermengerde, sinen wive.

 

De kinder waren de scoenste van live,

 

Die ieman met oegen sach

645

Daer te voren op genen dach.

 

Si hadden de figure algader

 

Achter Ayoele haren vader.

 

De vrouwe hads jammer groet.

 

Haer ontfermde selker noet,

650

Datmen de kinder sal verdrinken.

 

⁺ De suete God wilder gedinken:

 

Sijn oegen sijn altoes ontdaen.

 

Hi wilde den kinderen te hulpen staen;

 

Sinen inghel hi comen dede

655

Ten visscher van Losanen der stede.

 

Gheen visscher hiet Tierijn:

 

Hi hadde menegen dach gesijn

 

Vesschere in die riviere.

 

Hi lach bi sinen wive der goedertiere:

+ f^o 4b.

[p. 28]

660

Dingel hiet hem sijn scepelkijn

 

Ghereiden ende dat nette sijn

 

Ende varen onder den casteel;

 

‘Dies ne laet om geen riveel:

 

Mijn here God, diet di gebiet;

665

Stant op ende en lates niet.

 

Die coninc slaept ende al sijn here:

 

Dine sal gescien gene dere.

 

God sal di wel versien:

 

Dine sal niet messcien;

670

Doe datti mijn here ontbiet.’

 

Mettien dingel danen sciet.

 

‘Helpt God,’ sprac de vesscer Tyrijn,

 

‘Here, gebenedijt moeti sijn,

 

Dat ghi mi die werdechede doet.

675

Lietict, ic ware onvroet,

 

Selken dienst alsic can.

 

Met groter haest dedi an

 

Sine cleeder; alsoe saen

 

Essi tsinen scepe gegaen

680

Ende warp sijn net in sonder riveel,

 

Doe hi quam onder den casteel,

 

Alse die vissche wilde vaen.

 

Doe hoerdi, waer quam gegaen

[p. 29]

 

Macharijs sceldende alse een wijf.

685

Hi swoer: ‘Wechte, ghi selt u lijf

 

Verliesen, al hadt mijn wijf gesworen:

 

Si waende mi verdoeren,

 

Dat ic Ayoele vrucht sal laten.’

 

De vesscher vervaerdem utermaten,

690

Doe hi Macharise hoerde

 

Spreken dese felle woerde;

 

Onder de brugghe stac hi tscepelijn,

 

Om dat hi niet bekint soude sijn.

 

Het was donker van der nachte,

695

Want hijt niet gesien en mochte:

 

Die verraders sijn comen uten lichte

 

Van der zalen ende seiden: ‘Wichte,

 

Ghi selt baden, sonder waen.’

 

Doe was hi op de brugghe gestaen

700

Ende werpse in die riviere;

 

⁺ De vesschere goedertiere

 

Ontfincse daer in sijn net.

 

Si worden te gemake bet

 

Dan die verradere weet.

705

Hi dedem ter zalen gereet

 

Ende de vesschere Tierijn

 

Roeyde wech ten huse sijn.

 

Sijn wijf lach ende soechde haer kint.

 

Doe seidi haer dese dinc,

710

Hoe dat hi bider Goeds crachte

 

Die twee kindere brachte.

+ f^o 4c.

[p. 30]

 

Die vrouwe was godevruchtech sere:

 

Si nam de kindere biden ghere,

 

Si gincse verwinden warme.

715

‘Here Ayoel!’ seit si, ‘arme,

 

Ende hoe jammerlijc eest u comen!

 

Macharise moete God verdoemen,

 

Dat hi dus sonder kerstenheit

 

Dese kinder woude hebben bereit!

720

Si soegede de kinder vriendelike.

 

‘Vrouwe, bi Gode van hemelrike,

 

Hier en mogewi niet langer bliven:

 

Macharijs soude ons doen ontliven.

 

Constent mine gebueren verstaen,

725

Die niemare soude saen

 

Ten hove voer de heren comen,

 

Dan worde ons allen dlijf genomen.’

 

Doe soe seide svesschers wijf:

 

‘Alsoe wi best behouden dlijf,

730

‘Soe vandet raden ende daertoe sien,

 

Wat dat ons mach ghescien.

 

Ic soude mi eer uten lande doen,

 

Wullen ende sonder scoen,

 

Ende laten mijn kint altemale,

735

Eer ic dese jonghe smale

 

Liete verderven bi miere trouwe.

 

Onse here ende onse vrouwe

 

Souden ons eeschen haer kerstenheit.’ -

 

‘Trouwen, ghi hebt waer geseit,’

[p. 31]

740

Seide de visscher Tyerijn;

 

Sine dorsten daer niet langer sijn;

 

Si reiden hem met groter crachte

 

Ende voeren binnen der eerster nachte

 

Over de Rone met groeter vaert

745

Ende daden hen te Venissien waert.

 

Haer kint was wel naer

 

Out derdalf jaer:

 

Dat spaende si ende soechde dander twee;

 

Die moetheit dede haer dicke wee.

750

Doe de kinder waren tharen ouden,

 

⁺ Was hem de dienst wel vergouden.

 

Soe langhe voeren si tsamen,

 

Dat si te Venissiën quamen.

 

Tierijn conste dienen wale.

755

Voer den coninc Gratien in de zale

 

Quam hi; hi constem wel gelaten

 

Onder hoghe liede, daer si saten.

 

Hi groete den coninc milde

 

Ende vraechde of hine onthouden wilde.

760

Hi seide: ‘Vrient, wat condi doen?’ -

 

‘Here, alsoe help mi sente Symoen,

 

Ic can vesschen met netten,

 

Ende een eten wel besetten,

 

Dienen ende ter tafelen draghen,

765

Ende herde wel soe canic jagen.

 

Oec canic vogelen ter rivieren

 

Ende vaen wilde pluvieren.’

+ f^o 4d.

[p. 32]

 

Doe antwerde de coninc Gratien:

 

‘Vrient, al constu vanden mensten plien,

770

Ic soude di onthouden gerne.

 

Goets cnapen steet mi niet tontberne.

 

Segt mi, dat u wel moet sijn,

 

Sijn de jonghe kinder dijn,

 

Die twee scoene, die dat wijf

775

Bringt? si hebben soe scoene lijf.

 

Hen was noyt arm knecht,

 

Die wennen conste selke drecht.’

 

Doe sprac de visscher Tyerijn:

 

‘Here, ic houdse over mijn,’

780

Antwerdi den coninc nader sprake,

 

Ende seide, ‘het doet mi noetsake,

 

Dat ic uut minen lande moet sijn.

 

Here, dese kinder sijn noch niet kerstijn.’

 

Doe seide Gratien met desen:

785

‘Vrient, si selen kersten wesen.’

 

De coninc ontboet sinen capelaen.

 

Die priester doepese saen.

 

De rike coninc Gratijen

 

Dede alse edel man soude plien.

790

Deen kint hief hi selve daer,

 

Ende dander een ridder voerbaer.

 

Deerste datter geheven was,

 

Was geheten Thomas,

 

Ende dander Manassier.

795

Hen waren ghegeven presente dier,

 

Alse selken heren wel betaemde.

 

Want hi hem herde lettel bewaende

 

Der groter eren enter vramen,

[p. 33]

 

Daer si sident toe quamen:

800

Si worden coninc vercoren...

 

 

Fragment II.

⁺ Ende dat wapene draghen mochte.
‘Here,’ seide Ayoel toten coninc Gratien,
‘Dese twee kinder die ter maeltijt dien,
Biddic u, dat ghi met mi laet varen;
Ans mi God, ic salse bewaren.’
Doe seide Gratien de coninc:
‘In warendere u om gene dinc;
Al haddicse gewonnen met minen live
Bi minen wijfliken wive,
Ic ne ontseidse u niet met u te vaerne;
Hen ne steets oec niet te spaerne
Te leerne dat ridders toebestaet.’
De joncheers hoerden der heren raet:

+ f^o. 5a.

[p. 34]

 

Si waren utermaten blide,

815

Dat si mede soude riden;

 

Ende wapenden hen altemale,

 

Dat daer was in de zale

 

Ende binnen der stede ende overal.

 

Die bosinen maecten groet gescal;

820

Meneghe vrouwe ende damoysele

 

Baden sonder riveele

 

Over hare man ende hare kinder.

 

Het porde algader ghinder

 

Al dat daer was; si voeren voert.

825

There lach buter poert

 

Ende ontbeiden die van binnen.

 

Daer mochtemense saen bekinnen,

 

Scoene banieren menegertiere.

 

Op twee orsse rike ende diere

830

Sat Tumas ende Manesier;

 

Ghene twee joncheren fier

 

Voeren Ayoele altoes bi.

 

Ghene lantshere vri

 

Besach die kinder herde vele.

835

Sijn herte hadde gesijn vol spele,

 

Haddi hem bemoet, dat sijn kinder

 

Hadden geweest, die voeren ginder.

 

Teerst dat si quamen bider stat

 

(Over waer seggic u dat)

840

Ende de coninc Gracien,

 

Men ginc daer stellen engien,

[p. 35]

 

Magnelen ende tribuken.

 

Daer moeste sine bliscap luken

 

Menech Sarrasijn inder stede.

845

Selken steen men daer worpen dede.

 

Die inde stat maecte selc gerochte,

 

Ende al verduwede dat hi gerochte.

 

De steene daer bedichte vlogen

 

Ute tribuken ende uut soghen:

850

Elc was gestelt na sinen engiene.

 

⁺ Doe bereiden hem de payene

 

Om te ridene buten mure

 

Ende te genietene der avonturen.

+ f^o 5b.

[p. 36]

 

Doe si binnen gewapent waren,

855

Ghereiden si hen sonder sparen

 

Ende daden de porten ontsluten.

 

Teerst dat sire quamen buten,

 

Waren si stoutelike bestaen.

 

De porte was hen ontdaen.

860

Ayoel ende sine twee kinder

 

Ondergingen hen de porte ginder

 

Ende de coninc Gratien.

 

Si voeren den Sarracinen dien:

 

Men sloech op hem; si werden hem vaste.

865

Noyt ontfinc man soe felle gaste.

 

Ayoel sloech dat voer hem quam,

 

Waest ors ofte man.

 

Tumas ende Manesier

 

Vochten alse twee leeuwe fier,

870

Die hem onthouden jegen den spiet.

 

Ayoele wonderets alsijt siet,

 

Van den slagen die si sloegen,

 

Ende tswert soe bagelike droegen.

 

De coninc Gratien haddem doen leren

875

Alderhande keren,

 

Dat edelen man toebehorde.

 

Si consten van orde torde

 

Met bokelaers ende met swerden;

 

Die scoene joncheers begerden

880

Al te conne, dat ridderen bestoet.

 

Gratien, de here goet,

 

Deet hem leeren vriendelike:

 

Noyt en quam hi in genen rike,

 

Daer hi kinder soe wel leren sach;

[p. 37]

885

Dat sceen daer wel op dien dach,

 

Soe menegen alsi versloegen.

 

De Sarrasine niet en loeghen:

 

Men sloechse doet altemale.

 

Hem en halp halsberch no helm van stale,

890

Sine moestenre alle bliven doet.

 

God, die troestere es in alre noet,

 

Vertroeste Graciene wale:

 

Hi wan porten ende sale,

 

Staden ende casteele al.

895

Het gaf hem op groet ende smal

 

Voert al sonder vechten.

 

Sine mochten hem niet berechten:

 

Gratien mannet met sinen lieden;

 

Eer si danen scieden,

900

Daden si kersten, die hem opgaven.

 

⁺ Doene wasser geen langer dagen.

 

De coninc hadde gemannet sijn stede

 

Met sinen mannen, die hire in dede

 

Ende sine casteele; doe keerde hi

905

Ende met hem menech ridder vri,

 

Beide sciltcnapen ende knechten.

 

Nu sal hem Baselie moeten berechten

 

Met anderen volke dat hem sal comen.

 

Casteele ende porten sijn hem genomen,

910

Die hi gewonnen hadde te voren:

 

Nu sal hijs clagen sinen toren,

 

Alse hijs de waerheit heeft vernomen.

 

Maer hem sal groete hulpe comen,

 

Dat elken kersten wonderen mochte.

915

Die soete God die ons cochte,

+ f^o. 5c.

[p. 38]

 

Moete onteeren de Sarrasine!

 

Wat leede ende wat groter pine

 

Berieden si den coninc Gratiene,

 

Die vermalendide payene!

920

Gracien es gekeert in sine borghe

 

Blidelike ende heeft clein sorghe

 

Om den toren, die hem naect saen.

 

De heren hebben hem te gemake gedaen

 

Int palas ende overal.

925

Onse liede hadden groet geval

 

Na dat stoet hen somen,

 

Dat hen torloghe soe es comen,

 

Ende tsorcors van Ayoele den edelen man.

 

De coninc hem vraghen began

930

Om sine name, dat hise hem seide.

 

‘Here,’ seiti, ‘bi waerheide,

 

Ayoel soe benic genant

 

In steden, daer ic ben becant.’

 

Vorder en liet hi hem niet bekinnen.

935

De coninc danctem met groter minnen

 

Der eren, die hi hem heeft gedaen.

 

Dese tale heeft verstaen

 

De vesschere, her Tierijn;

 

Hi dede hem ten huse sijn,

940

Dat hi van den coninc helt.

 

Sinen wive heeft hi getelt,

 

Dat Ayoel es, die daer es comen.

 

‘Wat rade wert hier genomen?

 

Willewine verbliden van sinen kinder?’ -

945

‘En gewages meer no minder,’

 

Seide de vrouwe, ‘godweet.

 

Nemmermeer verwondi u leet,

 

Dadise bekinnen algader

[p. 39]

 

Ende den heren allegader.

950

Wi sijnre met comen te groter ere

 

⁺ Mijn herte mint de kinder sere.

 

Om gene dinc, die wesen mach,

 

En doeter ons af gewach.’

 

De vesscher dede haren wille:

955

Si verholent beide stille

 

Ende na derre tale

 

Dedi hem weder ter zale

 

Tes conincs Gratiens hove,

 

Daer men met groeten love

960

Diende ter maeltijt int palas.

 

Ende doet na etene was

 

Ende de tafelen opgedaen,

 

Saghen si ter zee wert saen

 

Ende worden sciere geware

965

Van enen scepe, dat quam dare.

 

Daerinne stonden twee zele;

 

Ane de baniere kinden si wele,

 

Die boven anden maste blayde,

 

Alsoe si metten winde wayde.

970

Si bekinden teeken sniemen

 

Ende bereidem daer ten riemen

 

In de galeide met groeter vaert.

 

Die daer quam te lande waert,

 

Dat was des conincs swaselinc.

975

Hier seldi horen vremde dinc

 

Van enen herde fellen kere.

 

Hi was coninc ende overhere

 

Van Mersaelien ende Eggermort:

+ f^o. 5d.

[p. 40]

 

Hem behoerde meneghe port

980

Op de marine ende menech lant.

 

Over fel wassi becant.

 

Herijn was sijn name.

 

Hoert waertoe hi gerne quame:

 

Coninc te sine in dat lant.

985

Van Gode moet hi sijn gescant,

 

Want verranesse wildi plien.

 

Den goeden coninc Gracien

 

Micti te vergevene met venine.

 

Hi duchte clene der hellen pine.

990

Sire suster micti alsoe te doene

 

Ende Florenten der scoene,

 

Der scoenster joffrouwen, diemen vant.

 

Dus waendi wel hebben dlant.

 

V^c man bi ghetale

995

Brochte hi tarnassche wale

 

Ende twee kinder van fieren sinne.

 

Hoe lettel weet de coninginne

 

Haers boeders felle kere!

 

Gratien dedele here

1000

Ontfinc sinen swaselinc wale.

 

⁺ Vriendelike met sueter tale,

 

Ende Floretten moeder de coninginne

 

Ende de joffrouwe met bliden sinne,

 

Si hiet haren oem wale sijn comen

1005

Ende hare twee neven; daer wert ghenomen

 

Groete ware van sinen lieden.

 

Niemen en soudu bedieden

 

De groete feeste die daer was

 

Beide in de zale ende int palas.

1010

De coninc waent dat hijt heeft vernomen

+ f^o 6a.

[p. 41]

 

Ende hem te hulpen es comen

 

Jeghen de Sarracine, waenthi wale,

 

Om sine ridders altemale.

 

Het was scoene volc dat hi brochte

1015

Ende dat wel orlogen mochte.

 

Die vanden lande waren vroe,

 

Dat hen selke hulpe quam toe,

 

Want si waenden alle tsamen,

 

Dat si hen te hulpen quamen.

1020

Men ontfincse wale;

 

De feeste was groet inde zale.

 

Des morgens alst began dagen,

 

Ghereidem Ayoel ende voer jagen

 

In een wout, hiet Bonifael.

1025

Ayoel de here noyael

 

Was getrouwe met herten fier;

 

Soe was Tumas ende Manassier.

 

Noyt hadden kindere man soe lief,

 

Bedi seecht waer de brief;

1030

Want men leset in latine:

 

Om engeenrande pine

 

Noch om lief noch om smerte

 

En mach liegen getrouwe herte.

 

De kinder gereidem ter jachte mede

1035

Ende voeren met Ayoele ter stede.

 

Si leden berghe ende dale.

 

Doe si quamen te Bonivale,

 

Int wout, dat groet was ende wijt,

 

Ontbonden sise in corter tijt,

1040

Die daer quamen metten honden.

 

Teerst dat si uten letsen sprongen,

 

Worden si van enen ever geware;

 

De honde husde hi harentare:

[p. 42]

 

Soe scoene jacht heeftmen selden gesien.

1045

Die ever settem vaste ant vlien.

 

Ayoel volgede hem vaste an,

 

Men vant lettel enegen man,

 

Die bat der jachte conste plegen.

 

Die honde souden node begeven

1050

Den ever, ende volchden hem naer;

 

⁺ Al was hi vet, hine was niet swaer,

 

Int wout soe dedi vele kere.

 

Soe langhe jaechden dedel here,

 

Dat hine met sinen spiete doerreet;

1055

Want dyser in sine huut sneet,

 

Al waest starc ende dicke:

 

Hi brachte den steke te ghemicke.

 

De herte cloefdi hem ontwee.

 

Doene letti min no mee,

1060

Hi sette den horen an sinen mont

 

Ende dede Tumase cont

 

Ende Manessiere, die met hem quamen.

 

Doe si den horen vernamen,

 

Wisten si wel dat dever was gevaen,

1065

Ende gingen vaste met sporen slaen

 

Ende volgeden den weghe voert,

 

Daer si den horen hebben gehoert.

 

De jagers volgeden vaste mede;

 

Die scoene joncheers bede

+ f^o. 6b.

[p. 43]

1070

Hadden gevangen een hert ende een ree;

 

Sine letten niet mee,

 

Alse Ayoel de kinder sach comen.

 

De jagers hebben den ever vernomen,

 

Ende turstene in corten stonden.

1075

Maer men gaeft den honden,

 

Dat sire af te hebbene plagen.

 

Ayoel en woude niet langer jagen:

 

Hi sach wel, hi hadde venisoens gnoech,

 

Die dach was nochdoe vroech,

1080

Sine maecten geen langer beeden,

 

Si keerden binder steden.

 

De coninc Gracien wert doe

 

Vanden venisoene vroe.

 

Ayoele wiste hijs groeten danc

1085

Van der jachten; altehant

 

Gincmen braden dat venisoen,

 

Coken ende garsoen.

 

Groet was de feeste op dien dach,

 

Want men lievelike plach

1090

Des heren, die daer es comen,

 

Want niemen heeft vernomen

 

Sonder hi ende sine kinder,

 

Bi wat redenen hi was ginder;

 

Sine ridders haddent in dien verstaen,

1095

Dat hijt in dogeden hadde gedaen,

 

Om te helpene den coninc.

 

Sine peinsden niet om selke dinc,

 

Die hi begeerde, hare here.

 

Veertien daghe of lettel meere

[p. 44]

1100

Was de verrader daer te hove,

 

⁺ Daer men hem diende met groten love.

 

De feeste was daer menechfout.

 

Hi voer hem mergen int wout,

 

Dat Bonivael was genant,

1105

Want men geen scoenre en vant

 

Noch beter jachte te wilden dieren.

 

Der Ayoel, die goedertieren,

 

Voer hem daer mergen mede.

 

Hen was ridder in al de stede,

1110

Sine prijsden, die Ayoel saghen:

 

Hi conste soe wel jaghen

 

Ten wilden everen dan,

 

Het wonderde meneghen man,

 

Dat hi was soe volmaect,

1115

In allen dogeden wel geraect.

 

De heren jageden alle dagen.

 

Herde wel bequam hem diagen,

 

Den quaden fellen tyrant,

 

Ende dat hijt daer soe scoene vant,

1120

Beide lant ende foreest,

 

Want hi herde cleine vreest,

 

Hine saelt hebben altemale.

 

Eens dages keerdi ter zale:

 

Vanden lantscape was hi vroe;

1125

Mocht hem comen alsoe

 

Alse hi peinst, so ware hi blide.

 

Men maecte daer blide tide;

 

Men leide tafelen sonder waen.

 

De hoechste gingen voren dwaen

1130

Na den coninc ende de vrouwe.

 

Ayoel de getrouwe

 

Dwoech daerna ende Herrioen

+ f^o. 6c.

[p. 45]

 

Ende daermede een hoghe baroen,

 

De hertoghe lovelijc,

1135

Die here was van Brusewijc.

 

De coninc bestont hem naer;

 

Hi hadde dorloghe swaer

 

Metten coninc helpen houden;

 

Hi was Godevert gescouden,

1140

Alsoe was hi genaemt,

 

Want hem edelheit betaemt

 

Ende miltheit ende hoveschede.

 

De coninc Gracien dede

 

Ayoele hem sitten bi;

1145

In dander side Herri.

 

De hertoghe sat der vrouwen naest.

 

Daer en was niet gehaest

 

Vander maeltijt; men diender wale.

 

Daer was groete feeste in de zale:

1150

Men gaffer negentien gherechten,

 

⁺ Deen naden anderen; de sciltcnechten

 

Dienden daer met groten love,

 

Alse men pleet te selken hove.

 

Tumas constem gelaten wale

1155

Te dienne; metter scoenre scale

 

Scinkedi den coelen wijn

 

Graciene den coninc fijn

 

Ende sire vrouwen der coninginnen.

 

Bi hem stoet met soeten sinnen

1160

Sijn broeder Manassier.

 

Ayoele den here fier

 

Diendi, alsi wel conste.

 

Ayoel, die hem wel onste,

 

Ende sire kinder gedochte, verseec:

+ f^o. 6d.

[p. 46]

1165

Wat si daden, hem wel geleec,

 

Ende hi qualijc eten mochte,

 

Alsi siere kinder gedochte,

 

Want hi waent dat de sine,

 

Daer hi omme doget groete pine,

1170

Waren verdronken ter Lozane,

 

Alsoemen hem dede te verstane.

 

Hi hadde die gehouden over sijn,

 

Ende de jonghe Tierijn,

 

Dien si hilden over broeder,

1175

Waende wel, dat si een moeder

 

Hebben ende enen vader:

 

Neen si, sine slechten niet te gader,

 

Wat dat geen wonder en was.

 

Bet voert diende int palas

1180

Die sone des verrader.

 

Hi wiste wel algader,

 

Wat dat daer gebrouwen was;

 

Een gerechte, alsict las,

 

Dat voer den coninc soude comen,

1185

Heeft de verrader genomen,

 

Ende veninet, alse hi hem keerde;

 

Alsoe alse hem sijn vader leerde,

 

Dedijt ant gerechte saen.

 

Tumas heeft tgerechte ontfaen:

1190

Het dochtem een deel te vet,

 

Mer een ander onderreghen bet

 

Brachte een ander seriant.

 

Thumas wisseldet te hant

 

Ende deet staen voer sinen here,

1195

Want hi kinde wel de kere,

[p. 47]

 

Welc hem best bequam.

 

Tgherechte, dat hi teerst nam,

 

Dedi voer den hertoghe staen.

 

Sijn scotelgenoet, sonder waen,

1200

Was Florette, sconincs dochter....

 

 

Vs. 10 Autefeulie, in 't fr. Quintefeulle, 4628, zooals ook vs. 36. - 17 Hs. Hi souds. - 22 der joncfrouwen, d.i. Mirabel, met wien Aiol toen nog niet getrouwd was.

Vs. 40 Uutcomelinc komt nergens anders voor (voor zoover mij bekend is). De bet. moet òf zijn zwerver, vagebond (van utecomen, op reis gaan (b.v. Ferg. 598)), òf losgebroken boef, boef in 't algemeen (van utecomen, loskomen, mhd. en mnd.). - 42 Minen oem, nl. Bernart, heer van Roimorentin. - 50 Hs. XV.

Vs. 70 Behoren beteekent hier thuis hooren, zooals Grimb. I, 5666 var.: ‘Elck voer daer hy behoirende was,’ en Rijmb. 34018. - 72 vlg. Niet duidelijk. De bedoeling moet waarschijnlijk zijn: gij moogt wel oppassen, dat de duivel u niet in zijne macht krijgt, maar de woorden uit den tekst kunnen dat niet beteekenen. - 77 indach, d i. inddach, laatste dag, sterfdag. Zoo ook Esmor. 965; L.o.H. 783. O. Vr. Droefh. (Verh. 2de Klasse Instit. 6², 53) 18: Hulpt mi in minen inddach, dat ic u eeuwlijk anscouwe. - 78 te rechte gaen, d.i. rechtvaardig oordeelen.

Vs. 95 Hem des onderdoen, onderstaan, ondernemen. Zie Ferg. Gloss. - 101 Hs. van de. - 108 Maioer, magistraat, burgemeester, gewoonlijk in 't mnl. meyer genoemd, zie Segh. Gloss. en vgl. eng. Lord-Mayor, fr. Maire. De Lat. comp. major werd in de Middeleeuwen voor allerlei beambten gebruikt. Vgl. onzen militairen term majoor, ook in samenstellingen als generaal-, tamboer-, sergeant-majoor; zie Segh. Gloss. op meyer; E. Müller, Etym. Wtb. 2, 285. - 118 Wachte, d.i. volgens den mnl. taalregel hi wachte Zie mijn Tekstcritiek 21. - 121 alsoe sede, d.i. zeide dit of sprak alzoo; vgl. Mnl. Wdb. op also.

Vs. 128 l. loene? - 149 Hs. ongespart. - 152 vlg. colven: verbolgen, assonance. De assonance van v en g behoort onder de meest voorkomende. Zie b.v. 338: swiget: blivet; 118 leven: pleghen, en vgl. Theoph. 1303: gelovede: vertogede. Ook andere assonancen komen in deze fragmenten voor, en zelfs in vrij groot getal. Zie 48 laten: cnapen; 256 scoene: toeme; 324 him: sin; 370 seggen: hebben, zoo ook 368; 396 en 708 kint: dinc; 616 heeft: leecht; 694 nachte: mochte; 796 betaemde: bewaende. - 158 Tarnassche wale, goed bereden, op een flink paard zittende, ook 995; den superl. hiervan, nl. best tarnassche, vindt men 201. - 160 Hs. ghi blives. - 170 Want = zoodat? Zoo ook vs. 695. - 178 Hs. in elke side. - 179 Hs. IIII.

Vs. 184 Scaerdelijn, de naam van het zwaard van Aiol; wel van scaerde, hap uit het staal, ons schaar (in een mes). - 188 aderscrode, adersnede, het doorsnijden of openen van eene ader. Zoo ook Grimb. II, 602. - 194 Hs. dore.

Vs. 215 ledichede, beuzelarij, tijd verbeuzelen. Zoo ook L.o.H. 1433, 1437.

Vs. 245 amblant, fr. amblant, hetzelfde als mnl. teldende (paert), van ambler, lat. ambulare. Zie meer voorbeelden Mnl. Wdb. i.v. - 255 Hs. pert. - 264 Ende die minne. Wij zouden zeggen: Ende die die minne, doch men denke aan den bekenden mnl. taalregel, die lijnrecht tegen den onzen indruischt, wat het al of niet herhalen van 't vnw. betreft. Zie Tekstcrit. 21.

Vs. 278 Hs. hier en elders A' of Ay' voor Ayoel. - 280 Het laatste woord is onleesbaar. - 296 Hs. XV.

Vs. 316 Haddi gehuut, niet pqpf., maar impf.: Cur non te habebat nuptam in patria tua? Het komt dus overeen met ons: Waarom huwelijkte hij u niet uit in uw eigen land? Zie Theoph. Aant. op vs. 316.

Vs. 371 hebben De assonance kan verwijderd worden door te lezen leggen. Camp leggen komt ook voor Segh. 8229. Doch dezelfde assonance vs. 386 is ongetwijfeld van den dichter. - 373 Campelike, d.i. op de wijze van een kamp, zooals men in een kamp gewoon is te doen, m.a.w. in allen ernst, zonder iemand te ontzien, hd. schonungslos. Vgl. Ferg. Gloss. - 347 Te wette behoren, d.i. tot het recht behooren, rechtvaardig en billijk zijn, vgl. 398. Recht en wet zijn ook nu nog soms synoniem. - 378 Over de onlogische uitdrukking zie Theoph. aant. op vs. 879 en 1414. - 389 Hs. worde. - 394 Hs. nar. - 395 Hs. terte. - 396 En ware, d.i. en ware hi, dat mogelijk ingevoegd moet worden. Ware hij maar niet enz.!

Vs. 404 Begeven, intr., voor hem begeven is ongewoon in 't mnl., intr. komt het steeds in eene geheel andere beteekenis voor, nl. die van zijne kracht verliezen, minder worden. Zie b.v. Alex. III, 1268; Nat. Bl. VII, 531. Men zal daarom wel moeten lezen: ‘Ende mi in enen cloester begeven.’ - 407 Datter es comen. Men zou verwachten diere es comen. Doch men verandere niet. De relatieve zinnen worden op eigenaardige wijze in 't mnl. met den hoofdzin verbonden. Zie een paar regels uitvoerig besproken en met voorbeelden toegelicht door Franck in Anz. für Deutsches Alt. 8, 153 vlg.; vgl. Theoph. Aant. op vs. 442. Een enkel voorbeeld ter toelichting van de hier gebruikte constructie, b.v. Sp. II⁵, 8, 148: Daer hi woude daer (wij dat) men hem soude thoeft afslaen. - 410 tstede. Onzijdig is stede nooit; er blijft dus niets anders over, dan eene verscherping van de d van de of die voor de s van stede aan te nemen Ook ziet men in 't mnl. het tegenovergestelde geval, nl. dat de t van dat voor vocalen en mediae en halfvocalen in d overgaat. Zie eene macht voorbeelden Limb. Gloss. op d. Dat de d van de en andere aanw. woorden en de t van te met d tot ééne t samensmelt, is bekend; zoo tijn voor dat dijn; terde voor dat derde; Tordrecht voor te Dordrecht; dat d en d bij samenstooting ééne t opleveren is niet minder bekend; zoo harentare, entie, ente, entesen, entijn (voor ende dijn, enz.).

Vs. 428 Hs. II. - 430 Met der sendire kan niet goed zijn; desnoods zou nog kunnen, met desen sendire (zond hij er heen), maar somer is niet vrouwl. Wat er gelezen moet worden, is niet zeker. Misschien Sendire met (adv. = mede). - 445 naergaen. Zie Ferg. Gloss. - 446 Hier begint in 't hs. ten onrechte eene nieuwe afdecling, door een roode letter aangeduid. Zoo ook 174 en 535.

Vs. 475 heerscap in collectieven zin, syn. van heer, leger, waarmede het in oorsprong niets gemeen heeft. Zoo ook 273, 380, 511.

Vs. 485 Hellijn.... (was) groete werdecheit ghedaen. Men vulle volgens den nml. taalregel hem (was) aan. - 498 Hs. processione. - 503 peterijn, hetzelfde als peter. Zoo ook Wal. 3242; de gewone mnl. vorm was petrijn; lat. patrinus.

Vs 531 Hs. ongespart. - 539 Hs. .I. hare; zoo ook 576. - 543 gedragen, d.i. verdragen, uithouden.

Vs. 565 verliesen, zie Tekstcrit. 64. - 569 Hs. Lozane. - 577 Hs. VII jar.

Vs. 580 in den kerker coude. Men mag coude niet veranderen in cout. Vgl. vs. 461 der vrouwen sine en Theoph. 935 met herten goede. Meer gewoon is, aan het achteraangeplaatste attrib. bnw. den nv. van het znw. te geven (Theoph. 959; Rein. I, 1291, 1310 e.e.) of het onverbogen sterk te gebruiken (T. en Lettb. 2, 153, Vergi 568). - 585 toreel. De gewone mnl. vorm was torneel. Zie Ferg. Gloss. Doch ook toreel komt voor, ofr. touriele (Littré 4, 2275). Zie Rose 3817 Var. (tekst tornele). - 594, 96 Hs. VII.

Vs. 610 Hs. IX^d'. - 612 verledechse voor verledechtse d.i. verledechdese. - Hs. II. - 619 hem vereenen, bang zijn, vreezen; een woord vooral bij Velthem geliefd. - 623. So bet. zoo zeker als. In den regel gaat de vergelijkende conj. vooraf; hier zou men verwachten: ‘also ic di lief hebbe, sal sijn verdrinct, enz.’ Hier is de verhouding omgekeerd, en zegt Makarijs: Ik heb u lief, zoo zeker als de kinderen verdronken zullen worden. Vaak ook wordt het verband tusschen de beide vergelijkende zinnen niet uitgedrukt, zoo b.v. Ferg. 334 (Ik hoop even zeer) dat di God al leet moete verden, segt mi (als ik verlang, dat gij mij zegt); 1666 Dat di God moet dagen, wijst mi den horen; 593 God moet di horen, uut wat lande bestu geboren; enz. - 625 geslachte - die. Hebben wij hier te denken aan een vr. znw., dat nergens anders voorkomt, of aan eene constructio ad sensum: geslachte opgevat b.v. als afkomst, nakomelingschap?

Vs. 632 hame, d.i. achterschenkel, wordt slechts zelden van een mensch gezegd. Vgl. Ferg. Gloss. en Tijdschr. I, 31. - 639 Hs. weene. - 647 achter d.i. naar, volgens, hetzelfde achter, dat ook in uitdr. als achter lande d.i. volgens de gesteldheid van het land, en derg. gevonden wordt. Zoo ook achter enen heten, naar iemand genoemd zijn. Zie Mnl. Wdb. 19.

Vs. 663 riveel bet. hier hetzelfde als besechede, lat. negotium: ‘Laat dit om geene zaak ter wereld na,’ eig. datgene wat iemand ophoudt, belemmert. Vgl. 680, waar het in de bet. van beide, uitstel, staat. Sonder riveel, in de bet. dadelijk, onmiddellijk vindt men ook Vl. Rijmk. 5173; Segh. 3172, vgl. Gloss., en Franck op Flandrijs I, 485. - 683 Het relatieve adverbium waer dient in 't mnl. bij verschillende ww. als horen, vinden, sien, versien, te gelijk om het verband tusschen een afh. zin en een hoofdzin, en eene plaatselijke bepaling uit te drukken. Zoo Sp. I³, 1, 43: So vint hi waert ene teve soghet. I³, 4, 39: Doe sach hi waer ene hant screef drie wort. I⁵, 69, 39: Een ridder sach waer sijn broeder bi hem lach. Merl. 28285: Hi sach waer sijn oem soccoers hevet noet. Rijmb. 2813: Siet waer die dromere comet. Belg. Mus. 7, 446, 160: So versach hi saen waer een wolf eene hinde verbeet; 443, 72: Her Pinabeel versiet waer dat een eyke op enen berch stoet. - Ook gaat het aanwijzende daer aan het rel. waer vooraf; Sp. I³, 43, 22: Die Gallen saghen daer waer die Romeine metter stede vochten: enz. Bij al deze ww. kan deze constructie ook door eene participiale worden uitgedrukt. - 695 Want? d.i. so dat? vgl. 170; hi d.i. Makarijs. - 711 Bringen heeft nu en dan de bet. van aanbrengen, meebrengen, welk mede in den regel, gelijk men weet, door een deelw., als gevoert, gedragen enz. wordt uitgedrukt. Zie Tekstcritiek 80, en vgl. Sp. III⁵, 24 25 en III⁶, 30, 49. Gewoon is ook enen slach, enen steke bringen, voor ons toebrengen. Zie b v. vs. 1057. - 714 verwinden, d. i inwikkelen, inbakeren. In deze bet. schijnt het woord in 't mnl. niet voor te komen, doch in 't mhd. heeft het deze bet. Zie voorbeelden bij Lexer 3, 309. - 716 Ende hoe. Zie Taalk. Bijdr. 1, 126. - 735 smale als meervoud lieve kleinen is niet gewoon in 't mnl. Van een meisje gezegd, komt het vr. smale vaak voor. Zie Oudemans i.v. smale.

Vs. 748 Hs. soech, vgl. 708 en 720. Onder de nieuwere dichters is Tollens niet vast in het gebruik van zuigen en zoogen Zie b.v. bl. 209 (der Volksuitg.) ‘Der vrouw, wier borsten u hebben gezogen,’ en 210: ‘Ik heb het gebaard en gezogen’ (uit: De echtscheiding) en vgl. 142: ‘En het kroost niet liggen laat, waar natuur het heeft gelegen’ (uit De moeder). - 763 Een eten besetten, bet. eene spijs, een diner bereiden, gereedmaken, in orde brengen. In denzelfden zin ook b.v. Hs. v. 1348, 60 c (Jesaia 38, 1): ‘Besette dijn huus, want du salt sterven.’ - 764 Hs. Te dienne.

Vs. 775 bringt d.i. draagt. Vgl. voor dragen = ons brengen, Ferg. Gloss. 173. - 777 drecht, voor dracht, heeft in den nom. den umlaut, die in het mhd. slechts aan de verbogen naamvallen eigen is (Lexer 2, 1493). Vgl. 624 de drachte. ‘Reimnot’ zal wel de reden van het gebruiken van dezen ongewonen vorm zijn.

Vs. 801. Het tweede fragment verplaatst ons aan het hof van koning Gratien te Venetië, waar Aiol na allerlei avonturen is aangekomen, en waar zijn beide kinderen, die hij niet kent, zijne aandacht trekken (Fransche tekst, vs. 10208 ± vlgg.). - 803 Dien zal wel dienen beteekenen moeten, als vs. 863, en gelijk men herhaalde malen vindt wapen voor wapenen, Lanc. passim, reken voor rekenen, b.v. Wap. Rog. 556, Velth. IV, 45, 47, en wij beamen voor beamenen zeggen. Vgl. fr. 10235: ‘Li enfant andoi.. servent a la table le fort roi Grasien.’ - 807 in warendere, d.i. ik warende u er (van hen). Warenen heeft hier de bet. van de vrije beschikking weigeren, ontzeggen (vgl. 810), en wordt geconstrueerd met den 4den nv. van den pers. en den 2den nv der zaak. Het woord komt ook voor in de vormen waernen en weernen, en is in dezen zin eig. een freq. van weren, belemmeren, beletten; vgl. Wal. 8754: Grote onnere.. so sal hier risen, waernen si ons van harre spise; Velth. V, 27, 14; Oudem. 7, 903. Over een ander mnl. warenen zie Theoph. Aant. op vs. 969. - 809 wijflijc bet. edel, van edelen aard, van aanzienlijke afkomst. Zie b.v. Vad. Mus. 1, 81, 84 vlgg.; OVl. Ged. 2, 107, 173; 108, 214; Denkm. 3, 214, 49. - 813 joncheers, deze ongewone meervoudsvorm ook 879 en 1069; joncheren, 831.

Vs. 816 Men zou verwachten Ende het wapendem altemale. - 821 Hier kan sonder riveele de bet. hebben van droef te moede, of althans in spanning, onzeker over de toekomst. - 829 en 30 in het Hs.: Sat T. ende Manesiere Op .II. (ook 831) orsse rike ende dier. - 833 lantshere hier in den zin van iemand van koninklijke geboorte, prins. Zoo ook vs. 556; Grimb. I, 4347; Lanc. III, 22074; Brab. Y III, 132 en 145. - 841 Hs. stelle.

Vs. 842 magnelen, werktuigen om reusachtige steenen te werpen en daarmede muren te beuken en te verbrijzelen; mlat manganum, vanwaar met den deminutief-uitgang gevormd werden mlat. mangonellus, it. manganello, ofr. mangonel; oeng. magnel, mangnel. Zie voorbeelden van het woord, dat ook in den vorm mange voorkomt, Oudem. 4, 243 vlg.; Rijmb. Gloss. op magneel en mange. Het woord is één in oorsprong met onzen voor vreedzamer doeleinden gebruikten mangel, hd. mangel, eng. mangle. Zie Halb. Aant. 143, en vooral E. Müller, Etym. Wtb. 2, 69. - Tribuke, hetzelfde als ballista, blijde. Aangaande den oorsprong van het woord bestaan verschillende gevoelens, zie Diez, Wtb. 1, 92; Scheler 445 op trébucher; E. Müller 2², 571 op trebuchet; mlat. trebuchetum (Duc 6, 1251) heeft natuurlijk voor de afleiding geen waarde, daar het zelf een gelatiniseerde vorm is. Ik voor mij zou, in weerwil van den mlat. vorm tribocus, niet ongeneigd zijn, om, met het oog op de sp. en it. vormen trabuco en trabocco met Scheler te denken aan eene afleiding van trabs. In elk geval is het woord één in oorsprong met fr. trébucher, hetzij dit ouder of jonger is dan het znw. - 843 luken kan hier slechts staan in de bet. eindigen, een einde maken aan, staken. - 844, 863, 887, Hs. Sarr'. - 847 verduwen, d.i. verpletteren, vermorzelen. Zoo ook Rijmb. 12703; Segh. 1462 Var.; vgl. Oudem. 7, 301. - 849 soghe, ons zeug. Het woord komt in deze beteekenis, nl. die van belegeringswerktuig, meer voor. Zie b.v. Renout 1543, waar men eene geheele verzameling van dergelijke voorwerpen genoemd vindt. Allerlei namen van dieren zijn op oorlogswerktuigen overgebracht. Zoo vindt men den beer gebruikt (Oudem. 1, 377); de kat (Renout 1543, Van Dale, i.v.); den mol (Renout 1543); den ram (stormram, fr. bélier); den sperwer (= musket, fr. mousquet = mouchet en émouchet, eig. vliegenvanger ([vlieger], cf. visscher), van musca, vlieg); de slang (serpentijn, veldslang); de adder (fr. couleuvrine, v. lat. colubra); de valk (it. falconetto), enz. - 853 genieten der aventuren, bet. zijn lot afwachten. Het is een klassieke term, dien men o.a. ook vindt Lanc. III, 15753. Stoke V, 591 staat hij in de gewijzigde opvatting van deelen in iemands lot.

Vs. 854 Hs. weren. - 863 dien, hier, als vs. 803, wel = dienen, ironiek op te vatten, als Rein. I, 1598, en nog heden. - 880 conne, datief gerundii van connen.

Vs. 900 vlg. gaven: dagen. Zie vs. 866 quam: man; 1040 honden: sprongen; 1048 plegen: begeven; 1084 danc: hant en de Aant. op vs. 152. - 905 Hs. rr' vri. - 912 Hs. de w' heeft vernomen. Het znw. waer = waarheid (in waarzeggen en waarachtig over, vgl. Melib. 614 e.e.) is onz, dat waer = de waarheid, Stoke I, 767; vgl. beneden 1029.

Vs. 927 Hs. oorloghe. - 930 Hs. sinen; doch hise. - 944 Van sinen kinder, ongrammaticaal.

Vs. 955 verholen voor verhalen; door invloed der vocaal van het deelw.; vgl. ons schoor, zwoor, 17de eeuw wrook, mnl. bequolen (Rincl. 341); ook hoort men: ‘dien zij aanbevolen’ voor aanbevalen. - 973 Hs quamen. - 976 herde fellen onduidelijk. - 977 Na coninc schijnen nog een of twee letters te staan, doch 't is mogelijk, dat die geëxpungeerd zijn. Ook coninc zelf is moeilijk leesbaar, zoo ook overhere.

Vs. 990 doene: scoene. Volgens Franck ongeoorloofde assonance (Zeitschr. f. D. Alth. 27, 39 vlg.), doch die ook vs. 498 (Hs.) voorkomt.

Vs. 1014 Bringen d.i. meebrengen; zoo ook 995 en 711. Zie de aant. ald. - 1039 Hs. si. - 1041 letse d.i. strik, knoop, ons lis of lus.

Vs. 1047 lettel enech d.i. bijna geen. Lettel kan in deze en dgl. uitdr., als lettel goet, lettel iemant (Segh. Gloss. op goet) als adverb. worden opgevat met de beteekenis zelden. Amand I, 1508 b.v.: ‘Dat lettel yemant so langhe leeft,’ kan evengoed vertaald worden ‘dat zelden iemand,’ als ‘dat bijna niemand zoo lang leeft.’ - 1057 te ghemicke bringen d.i. op de juiste plaats toebrengen. Over bringen zie op vs. 711. Gemic znw., en gemicke bnw., zijn in 't mnl. niet zeldzaam, maar wel de uitdr. te gemicke. - 1069 joncheers. De woorden die in 't mnl. hun mv. op s vormen, zijn nog zeldzaam; vreemd is het dat ook joncheer er toe behoort. Zoo ook 813 en 879; doch 831 joncheren. - 1072 De nieuwe afdeeling in het Hs. begint bij vs. 1072 in plaats van bij 73.

Vs. 1075 de ingewanden nl. - 1079 dach en doe vroech zijn niet zeker. - 1087 coken, mv. van coke, lat. coquus; wij uitsluitend koks. Zie Oudem. 3, 458. - 1089 lievelike enes plegen, d.i. iem. eer bewijzen, hem vriendelijk bejegenen, vgl. vs. 19. Enen lievelike ontfaen komt meermalen voor in 't mnl. Zoo b.v. boven vs. 269; Amand. I, 5881; Sp. I⁷, 65, 106; I⁸, 3, 6; 7, 5. - 1091 Hs. xiiij.

Vs. 1128 Tafele leggen d.i. maaltijden aanrichten, eig. de tafels op schragen plaatsen, overeenkomstig de middeleeuwsche gewoonte. Zie voorbeelden Oudem. 4, 71.

Vs. 1139 scelden in de bet. noemen is in 't mnl. niet zeldzaam. - 1150 Hs. XIX. - 1153 pleet, l. pliet of pleget? Of is pleet mogelijk? - 1164 Hs. kinder ontbreekt.

Vs. 1171 Hs. hen. - 1172 begrijp ik niet. - 1174 Hs. waenden. - 1178 onverstaanbaar. - 1191 Wij spreken nog van een goed doorregen stuk vleesch, d.i. waarin vet en mager in behoorlijke evenredigheid en afwisseling aanwezig zijn. Zoo ook Lanc. II, 45736 ‘Enen harts onderregen.’ - 1193 Hs. wisselde de hant.

Vs. 1196 welc, d.i. wat van beide. Zie Ferg. Gloss. op welc. - 1199 scotelgenoot komt elders in 't mnl. niet voor.