Ad Interim. Jaargang 6

[p. 265]

[Ad Interim, 1949, nummer 10]

Marginalia bij Goethe
Rudolf Hirsch

Alle cultuurvolken der aarde zien heden ten dage vol verering op naar Goethe. Honderd jaar geleden, in 1849, toen een vlak vooruitgangsoptimisme in hem de vorstenknecht verachtte, stond hij het minst in aanzien. Reeds tegen het einde van zijn leven had zich in het europees bewustzijn een conventionele opvatting gevormd, die Walter Scott duidelijk tot uitdrukking bracht toen hij schreef: ‘A wonderful fellow, the Ariosto at once and almost the Voltaire of Germany’. Later had een ondiep idealisme de in verheven verte tronende Olympiër van hem willen maken. Het was een groot ogenblik, toen Paul Valéry in 1932, in zijn toespraak ter herdenking van Goethe's sterfdag, het verlossende, alle vooroordelen wegvagende woord sprak: ‘Men zegt Goethe zoals men Orpheus zegt’ en ‘Ik voel, dat wij de grote mannen die ons geestelijk leven bepalen, beschouwen kunnen als schepselen, die, meer dan wij zelf, vertrouwd zijn met dat wat het diepste in ons is.’ Had Zelter hem niet reeds als de ‘Weltbräutigam der Zeit und Ewigkeit’ gevierd?

Hoe alleen Valéry staan bleef met zijn intuïtief inzicht in de wereld van de grote magiër, leert ons de tegenwoordige tijd. In 1944 ontnam T.S. Eliot, in een rede over Vergilius, Goethe de naam van universeel classicus en noemde hem enigszins provinciaals; al twaalf jaar tevoren had hij hem - in een vlaag van merkwaardig rigorisme - tezamen met Shelley en Keats geofferd op het altaar van zijn neoklassieke smaak. De Duitse denker Karl Jaspers waarschuwt vanuit de filosofische schraalheid van zijn wereldbeschouwing en uit een soort van ethisch omgloorde pruderie voor te veel Goethe; en Thomas Mann verwisselt zijn eigen gehechtheid aan een utopisch-progressieve ideologie met de geestesgesteldheid van degeen, die zijn conservatisme tegenover Bentham in een schalkse woorspeling beklemtoonde: ‘Je suis une racine et lui un radical.’ Men ziet, er komt geen eind aan de misverstanden.

[p. 266]

Evenals hij zelf, werd zijn grootste werk, de Faust, miskend. Men zag er een bepaalde apotheose van de volstrekte werkdadigheid in, een verheerlijking van het oneindige verlangen. Doch men vergat maar al te vaak, dat de slotwoorden van Faust doordrenkt zijn van een huiveringwekkende ironie. De blindgewordene gelooft, dat hij de nijvere spaden hoort van de werkenden die de kolonisatorische opgave vervullen, in werkelijkheid echter zijn het de Lemuren die zijn graf graven en de weg van Faust voert over de gewelddadige dood van het grijze echtpaar Philemon en Baucis en over het roekeloze in brand steken van het godshuis. ‘Unbedingte Tätigkeit, von welcher Art sie sei, macht zuletzt bankrott.’

Wanneer men de aard van Goethe's humanisme wil kenschetsen, zou men het eerder als aesthetisch dan als ethisch of religieus kunnen omschrijven. In hem klinkt de heldere zelfverzekerdheid, die het woord humanitas bij Cicero en de Romeinen bezit en die het bij voorbeeld bij Herder en Humboldt, door het accent op de strenge overtuiging en de opvoeding tot waarachtig mens-zijn, verloren had. Men moet het begrip ontdoen van het plechtige pathos, dat het reeds zo lang aankleeft. Men denke ook aan het serene glimlachen, dat de gesprekken voor de dood van Socrates doortrok, een aristocratisch vooroordeel ten opzichte van de toevalligheden van het leven. Humaan is bij Goethe de afweer tegen overspannen eisen en aanspraken, het zich hoeden voor het monsterachtige en mateloze op elk gebied.

De Franse revolutie deed hem opschrikken. In 1789 werd de Tasso gepubliceerd. De woorden van Antonio, waarmee hij de grenzen van de standen formuleert: ‘Wenn unser Blick was Ungeheures sieht, steht unser Geist auf eine Weile still,’ hebben betrekking op meer dan op de kus van Tasso alleen. Reeds in 1779 schrijft Goethe uit Apolda, waar hij als minister de oorzaken van de daar uitgebroken onlusten onderzoeken moest, maar tegelijkertijd aan de Iphigenia werkte, aan Frau von Stein: ‘Hier will das Drama gar nicht fort; es ist verflucht, der König von Taurus soll reden, als wenn kein Strumpfwirker in Apolda hungerte.’ Hij, die een revolutionnair was in het bevrijden van de gevoelens van het menselijk hart, was een conservatief in het verband der maatschappij. Als een axioma erkende hij de noodzakelijke, permanente oppositie die bestaan moet tussen de individuen van de edelste soort (de Aristoi) enerzijds en de tijdgeest zowel als de massa anderzijds.

Niet slechts de uil van Minerva, ook de adelaar van de poëzie begint

[p. 267]

bij het vallen van de avond zijn vlucht. Zonder ideologisch partij te kiezen, bezingt Homerus de langzaam ten onder gaande aristocratie van zijn tijd; aan Hesiodus bleef het voorbehouden, de opkomende sfeer van het boerenleven te tekenen. Als het katholieke wereldbeeld begint te wankelen, bezweert Dante het in zijn gedicht. En ook Shakespeare verdedigt - tegen alle doctrinaire pogingen, het tegendeel te beweren, in - Engeland tegen de revolutionnaire pose van de Puriteinen. Alle grote dichters van het avondland, van Homerus tot Proust, zijn tot nu toe narratores temporis acti geweest, zo ook Goethe.

Men heeft van hem gezegd, dat hij een Proteus was en inderdaad leefde hij meerdere levens met behulp van een enkel. Weer moeten wij denken aan de onvergetelijke rede van Valéry: ‘Deze man van de ontwikkeling, deze theoreticus van het langzame gebeuren en de geleidelijke groei heeft de ganse tijd geleefd, die nodig was, om... zichzelf steeds alomvattender te leren kennen.’ Hiermee wordt gedoeld op Goethe's heroïsche poging, in het eindige naar alle zijden te gaan, om het oneindige te bereiken. Zoals hij zich interesseerde voor de nieuwste onderzoekingen en ontdekkingen, zo ging hij te rade bij de Bijbelse en Perzische oudheid. Een van zijn meest wezenlijke inzichten legde hij vast in een noot bij de West-östliche Divan: ‘Das eigentliche, einzige und tiefste Thema der Welt- und Menschengeschichte, dem alle übrigen untergeordnet sind, bleibt der Konflikt des Unglaubens und Glaubens. Alle Epochen, in welchen der Glaube herrscht, unter welcher Gestalt er auch wolle, sind glänzend, herzerhebend und fruchtbar für Mit- und Nachwelt. Alle Epochen dagegen, in welchen der Unglaube, in welcher Form es sei, einen kümmerlichen Sieg behauptet, und wenn sie auch einen Augenblick mit einem Scheinglanze prahlen sollten, verschwinden vor der Nachwelt, weil sich niemand gern mit Erkenntnis des Unfruchtbaren abquälen mag.’ En toch heeft Goethe ook het moeilijk te duiden woord gesproken: ‘Der Mensch begreift niemals, wie anthropomorphisch er ist.’

Als dichter was hij volstrekt onrhetorisch: meer en meer richtte zijn taal zich op het symbool, waarbij hij op de oerbetekenis van het woord terugging, om het betekenisvolle te zeggen. Hij verbond op deze wijze het meest geestelijke met het meest zinnelijke.

Amsterdam, 26 Augustus 1949.