Ad Interim. Jaargang 6

[p. 242]

1920-1950
La poésie doit être faite par tous. Non par un.
Lautréamont

Op de drie en twintigste Januari van het jaar 1920 werd in het Palais des Fêtes te Parijs de Premier Vendredi de Littérature gehouden en een groot aantal belangstellenden, waaronder verscheidene personen van naam, kwamen bijeen om het allermodernste en allernieuwste op het gebied van de literatuur aan te horen. Het was kort na de eerste wereldoorlog, het leven was chaotisch en haastig en er scheen zich een enorme verandering te voltrekken. Men was nog nauwelijks bekomen van de eerste golf van ontzetting, die door deze eerste loopgravenoorlog was verspreid, en zozeer werd men in deze chaos geconfronteerd met de meest primaire vragen betreffende alles, wat enige waarde bezat, dat de meeste mensen zich maar met de stroomversnellingen van het leven lieten meevoeren, zonder zich er om te bekommeren, waar zij terecht zouden komen.

Vandaar waarschijnlijk ook, dat deze manifestatie in het Palais des Fêtes grote belangstelling trok. Men wist, dat de kunst zich zeer snel aan het vernieuwen was en men verwachtte er alles van. De bijeenkomst werd geopend door de dichter André Salmon met het voorlezen van enkele moderne gedichten, die op het publiek een goede indruk maakten en de nieuwsgierigheid enigszins bevredigden. Doch dit genoegen en deze algemene tevredenheid werden weldra op min of meer ruwe wijze verstoord, toen onmiddellijk daarna enkele maskers op onbegrijpelijke en onverstaanbare wijze een gedicht van André Breton begonnen te declameren. De Roemeen Tristan Tzara las daarna onder de titel Gedicht en begeleid door bellengerinkel en geratel een krantenartikel voor. De aanwezigen, die niet met zich wensten te laten sollen, deden hun verontwaardiging merken door gesis en gefluit. Veel hielp dit niet, want om de wanorde nog groter te maken toonde men verschillende schilderijen, waaronder een van Picabia, tableau des plus scandaleux au point de vue plastique.

Met deze manifestatie deed DADA zijn intrede in Parijs, waar het ruim twee jaren furore maakte en een hele reeks schandalen verwekte. Tot deze groep behoorden o.m. schilders als Picabia, Max Ernst, de Chirico, Man Ray, Duchamp en Arp en jonge letterkundigen als

[p. 243]

André Breton, Paul Eluard, André Salmon, Louis Aragon, Tristan Tzara, Benjamin Péret, Philippe Soupault en Ribemont-Dessaignes. Dat Dada nog ruim twee jaren de scepter heeft gezwaaid, kan op zijn minst enige verbazing wekken, want het droeg reeds het eigen einde in zich. Kort vóór en tijdens de eerste wereldoorlog had men het Cubisme van Guillaume Apollinaire en Picasso en het Futurisme van de later door de fascisten vermoorde Italiaanse dichter Marinetti gehad en deze beide bewegingen bezaten reeds een groot wantrouwen jegens alles, wat de negentiende eeuw op het gebied van de kunst had overgedragen. Dada ging evenwel tot de uiterste grens: het wierp alle waarden omver en op alle gebieden van het leven en het was lijnrecht gericht tegen alles, uiteindelijk ook tegen zichzelf. Om een gedicht te schrijven - propageerde Tzara - werpe men woordjes in een hoed, neme hen er een voor een uit en schrijve hen neer in deze toevallige volgorde. Dada was de zuivere negatie. Dada - c'est le déluge, après quoi tout recommence, schreef André Gide in April 1920.

Inderdaad was Dada een hoogst noodzakelijke voorjaarsschoonmaak en al ging men daarbij een beetje al te drastisch tewerk en al smeet men mèt het vuil, het stof en de spinnewebben tevens het gehele ameublement op straat: wat er aan dat ameublement deugdelijk was, zou later vanzelf weer in het huis terugkomen.

Men noemt Februari 1916 de geboortedatum van Dada, Zürich de bakermat en Tristan Tzara, Hugo Ball en Richard Huelsenbeck de drie vaders, doch het was allesbehalve een stunt van een kleine groep bannelingen in het vredige Zwitserland; deze beweging ontstond tegelijkertijd in Zürich, New York, Parijs, Berlijn, Keulen en Hannover en breidde zich uit als een olievlek op het water. De eerste wereldoorlog, de rotheid der samenleving, walging en wantrouwen jegens alles, wat hen door ouderen was gedicteerd, brachten deze jongemensen tot negativisme, opstandigheid en destructie van alle waarden. Zij spuwden de wereld in het gezicht. Het leven is een walgelijk raadsel - luidde de opvatting der Dadaïsten - maar wij kennen raadsels die nog rotter zijn. Dada was één heftig protest tegen kunst, literatuur, moraal en maatschappij, in één woord: tegen alles, en het was als een verlate inzet van een nieuwe eeuw: de twintigste.

Het was duidelijk, dat Dada op de duur niet te handhaven bleef en dat deze beweging een overgangsfaze vormde. Na al dit negativisme en deze destructie moest er een bepaald moment komen waarop - hoe gering ook - een nieuw fundament zou worden gelegd om tot een wederopbouw te geraken.

[p. 244]

Het waren André Breton en Philippe Soupault, die met Les Champs Magnétiques de eerste stap deden. Dit was een bundel automatische geschriften (geschriften opgeschreven zonder enige verstandelijke contrôle) die in 1921 verscheen; het jaar daarop kwam er een duidelijke scheiding tot stand tussen de groep Tzara en de groep Breton, welke laatste in 1924 de naam Surrealisme kreeg door het Premier Manifeste du Surréalisme van André Breton. Breton werd de leider en essayist van deze beweging, die tot haar leden telde: Paul Eluard, Louis Aragon, Max Ernst, Salvador Dali, Hans Arp, René Char, René Crevel, Maurice Heine, Georges Hugnet, Benjamin Péret, Yves Tanguy, G. de Chirico, A. Giacometti, Picasso, J. Miro, Ribemont-Dessaignes, Man Ray, E. Mesens, Jacques Prévert, Michel Leiris, André Masson, Raymond Queneau, Philippe Soupault, Robert Desnos, Jean Paulhan, Antonin Artaud, Pierre Naville, Maurice Nadeau (die later de Histoire du Surréalisme schreef) en vele anderen.

In het Premier Manifeste staat Bretons definitie van surrealisme: ‘Zuiver psychisch automatisme, waardoor men in woord, geschrift of op enige andere wijze zich voorstelt uit te drukken het werkelijk proces van het denken. Het dictee van de gedachte, zonder enige contrôle van het verstand en buiten alle morele of esthetische preoccupatie. Het surrealisme berust op het geloof aan de superieure werkelijkheid van bepaalde vormen van associatie, die tot nog toe verwaarloosd werden, aan de almacht van de droom en aan het belangeloos spel van de gedachte. Het heeft ten doel volledig af te rekenen met elk ander psychisch mechanisme en het te vervangen in de oplossing van de voornaamste problemen van het leven.’

Teneinde deze definitie enigszins te verduidelijken, laat ik hierop nog een tweetal uitingen van Engelse auteurs volgen, die met enkele woorden het streven van het surrealisme onder woorden hebben trachten te brengen.

Herbert Read schreef in Art Now: ‘Een menselijk wezen drijft door de tijd als een ijsberg, slechts voor een gering deel boven de oppervlakte van het onderbewustzijn. Het doel van de surrealist is, als schilder of als dichter, te trachten enkele van de afmetingen en typische kenmerken van zijn ondergedompeld wezen kenbaar te maken, en om dit te doen, neemt hij zijn toevlucht tot de betekenisvolle beelden van dromen en geestestoestanden, die met droom overeenkomen.’

De dichter David Gascoyne schreef in zijn A Short Survey of Surrealism: ‘Voordeel behalend aan de ontdekkingen van Freud en

[p. 245]

enkele andere wetenschappelijke onderzoekers van het onderbewuste, stelt het surrealisme zich poëzie voor als, aan de ene zijde, een ononderbroken werking van de psyche, een ononderbroken stroom van irrationeel denken in de vorm van beelden, die zich vormen in ieder menselijk brein en waarvoor slechts een bepaalde predispositie en discipline nodig is om hen aan het licht te brengen in de vorm van geschreven woorden (of plastische beelden) en aan de andere kant: een bepaalde levenswijze.’

Het surrealisme werd een strak georganiseerde beweging, die Lautréamont en Rimbaud tot voorgangers uitriep en die zich beriep op de Duitse romantici zoals Achim d'Arnim, op de ‘supernaturalist’ Gérard de Nerval en verder op vrijwel alle fantastische kunstenaars. Oudere auteurs als Léon-Paul Fargue, Jules Supervielle en Pierre-Jean Jouve sloten zich geheel of gedeeltelijk bij deze beweging aan. Zij vond weerklank in Tsjechoslowakije, in de Balkanstaten, in Italië, Spanje, Noord- en Zuid-Amerika en in Scandinavië. Zij begon haar werkzaamheden met het publiceren van een geschrift Le Cadavre ter gelegenheid van het verscheiden van Anatole France, waarin deze beroemde auteur allerlei critiek en onaangenaamheden naar het hoofd geworpen kreeg.

Men kan evenwel een beweging als het surrealisme niet beoordelen naar alle excessen, schelmenstreken, grappen en beledigende uitlatingen, die na de oprichting volgden (en dat zijn er niet weinig), evenmin als men Dada kan beoordelen naar de verschillende schokkende manifestaties. Eigenlijk zou men haar moeten beoordelen naar de invloed, die zij in de gehele wereld heeft gehad, een invloed, die b.v. sedert 1945 merkbaar is in het werk van de grootsten der jonge Engelse dichters, of naar de prestaties der leden, b.v. een Breton, een Eluard, een Aragon om enkele van de auteurs te noemen.

Dat zij de nadruk hebben gelegd op de droom, de halfslaap en het onderbewustzijn is allesbehalve vreemd, want b.v. bij het schrijven van poëzie speelt juist dit onderbewustzijn een zeer grote rol en van verschillende dichters buiten de groep der surrealisten is bekend, dat zij hun verzen of althans de aanvang ervan of de aanleiding ertoe vonden tussen waken en slapen. Dat zij dit met klem naar voren hebben gebracht en dit soms misschien te ver hebben doorgedreven (speciaal Robert Desnos, de slaper, was hierin een held), is evenmin vreemd, want het was hùn ontdekking uiteindelijk en zij beseften hoe een buitengewoon groot deel van het menselijk wezen werd uitgeschakeld bij verwaarlozing van dit onderbewustzijn.

[p. 246]

Maurice Nadeau vangt de inleiding tot zijn reeds genoemde Histoire du Surréalisme aan met de woorden: ‘Een geschiedenis van het surrealisme! Het surrealisme is dus dood! Daarmee zijn wij het niet eens. De surrealistische geesteshouding, of beter: de surrealistische levenshouding, is eeuwig.’ Dit is inderdaad juist en ik zou bijna zeggen, dat er thans zonder enige surrealistische tendenzen geen gedicht meer geschreven en geen schilderij meer vervaardigd kan worden, zonder dat het tevens terugvalt in een voorbije periode, een vorige eeuw en het karakter krijgt van: niet meer van deze tijd.

Het is mij te enen male onmogelijk in een kort artikel als dit ook maar bij benadering een volledig beeld te geven van het surrealisme en al wat het als gevolgen met zich bracht, want het beperkte zich niet tot letterkunde en schilderkunst, zelfs niet tot de kunst alleen. Het leek mij wenselijk, dit artikel te beschouwen louter als inleiding tot de vertaalde gedichten, die hierna volgen, en met klem hier naar voren te brengen, dat het surrealisme niet een beweging van enkele zinloze opstandelingen en rumoermakers was, doch een beweging die men in de twintigste eeuwse poëzie overal tegenkomt, gedeeltelijk in zuivere vorm, zoals zij in de twintiger jaren naar voren kwam, gedeeltelijk geheel verwerkt en zelfs niet onmiddellijk meer herkenbaar. Dat tot nog toe in de Nederlandse poëzie weinig surrealistische invloed merkbaar is geweest, bewijst niets ten nadele van het surrealisme, hoogstens ten nadele van de Nederlandse letterkundigen. Maar tenslotte is deze invloed in de Engelse poëzie eerst omstreeks 1940 merkbaar geworden, zodat wij niet de enige zijn in de achterhoede.

Om te besluiten zou ik de lezers van deze poëzie nog willen waarschuwen, zich niet te laten afschrikken door de ietwat vreemde en onlogische beeldvorming in deze verzen. Ik zou hieraan kunnen toevoegen, wat ik elders reeds tot in den treure heb herhaald: het gaat bij poëzie niet om het verhaaltje en om de redelijke inhoud, doch om de gevoelswaarde der woorden en beelden en om hetgeen een gedicht de lezer brengt buiten de redelijke mededeling om. Deze moderne dichters dwingen hun lezers, een deel van het poëtische scheppingsproces op hun schouders te nemen: la poésie doit être faite par tous. Non par un.

koos schuur