Ad Interim. Jaargang 6

[p. 59]

Kronieken

Toneel
Jef Heydendael: ‘voor altijd Pilatus’

De schrijvers voor toneel tonen de laatste jaren dikwijls een voorliefde voor het verknippen der handeling in een aantal taferelen, niet voor de bekende compositie van drie of vier bedrijven, maar voor een ‘suite’ van kortere toneelscènes. Op zichzelf een karakteristieke demonstratie van de discontinuiteit, die een der facetten van het huidig ‘beleven’ weergeeft en duidelijk de invloed van de film aantoont. De eenheid van tijd, plaats en handeling - het Aristotelische axioma - werd ook door Shakespeare doorbroken, maar op grond van geheel andere principes, die niet uit discontinuiteit voortkwamen, doch uit de veelheid van personen en conflicten. In het moderne toneel zien wij de serie taferelen toepassen, dikwijls juist bij stukken, waarin slechts weinig dramatis personae optreden en waarin het conflict vrij enkelvoudig is (Tennessee Williams: ‘a Streetcar named Desire’ is daar een duidelijk voorbeeld van).

Het procédé van de korte taferelen past bij het schetsmatige, dat in ons epoque aan de orde is. Niet een schuttersmaaltijd, een groot tableau van figuren en wel uitgebalanceerde psychologische problemen, maar het vertonen van enkele personages, wier innerlijke of onderlinge strijd wordt belicht door het wisselend schijnsel van diverse momenten schijnt mij de werkwijze der meeste hedendaagse toneelschrijvers.

Des te verrassender bleek dan ook de bouw van ‘Voor altijd Pilatus’, het eerste op het beroepstoneel opgevoerde stuk van een jong schrijver uit ons midden, dat bestaat uit twee bedrijven, een proloog en een epiloog. Een beknoptheid, een soberheid in compositie, die den schrijver in staat stelde, het conflict van Pontius Pilatus - genoodzaakt, Jezus van Nazareth te laten kruisigen, ofschoon hij geen schuld in hem vond - in zijn grootse enkelvoudigheid voor ons tot leven te brengen.

Het probleem, waarvoor Pilatus zich geplaatst ziet, wordt door de titelfiguur in de proloog op verschillende wijzen naar voren gebracht, maar de essentie ervan is niet het conflict van de Romeinse landvoogd, die de orde moet bewaren in het onder zijn bewind gestelde Judea en daarom het volk zijn zin geeft, ofschoon hij daarna zijn handen in onschuld wast, - maar het is het eigen conflict van de mens in zijn zwakheid, die de vijandige elementen van de buitenwereld niet durft te trotseren. Pilatus beseft later, dat hij met

[p. 60]

de dood van den Nazarener het einde van het Romeinse tijdperk heeft ingeluid, en dat op datzelfde ogenblik een nieuwe tijd is aangebroken: die van de Christelijke jaartelling. Alles wat zich zal voltrekken na deze dramatische scène wordt voorvoeld door degenen, die - zij het in tegenover elkaar gestelde wereldopvattingen - getuige zijn van de symbolische daad van Pilatus: het overleveren van een onschuldige aan de executie, en het zichzelf buiten gevaar willen stellen door zijn poging, voor de buitenwereld geen deel te hebben aan deze gedwongen ‘rechtspraak’.

In de epiloog roept Pilatus het publiek te hulp. ‘Zoudt gij anders hebben gehandeld? Of is het eerder zo, dat gij iederen dag opnieuw Christus kruisigt uit gebrek aan moed?’

Nijhoff zei het in zijn ‘Tweespraak’ in dat refrein:

Ach, waren dat wij niet?
Ach, ik niet? ach, jij niet?

In weinige figuren heeft Heydendael dit gegeven gedramatiseerd en tot een boeiend, belangrijk toneelstuk gemaakt, dat de aandacht steeds sterker gaat vasthouden in het verloop der gebeurtenissen, hetgeen van te groter waarde is, omdat deze eersteling lang niet dadelijk feilloos in de middelen van expressie en stijl bleek. Vooral in het eerste bedrijf was veel rhetoriek, een sprekende papagaai, goedkope toneel-effecten als zonsverduistering en het zich splijten der aarde.

In het tweede bedrijf krijgt alles meer relief en komen enkele zo schone en waarlijk grote momenten, dat het gehele stuk daardoor op een hoger plan wordt geheven. De schrijver heeft de bijzonder gelukkige vondst, om Pilatus drie dagen na de onthulling van zijn lafheid, opnieuw dezelfde handeling te laten verrichten, wanneer Joathan, de eenvoudige klerk, zich tot het Christendom bekeert en den Meester wil navolgen. Pilatus tracht opnieuw het leven van deze jongeling te redden, maar wordt wederom gedwongen den wil van het volk en de bereidheid van Joathan te laten zegevieren uit dezelfde angst voor eigen ondergang. Tevergeefs poogt de grote landvoogd, zich aan het bewind te onttrekken, nu de verantwoordelijkheid hem boven het hoofd groeit, tevergeefs zoekt Pilatus de veel zwakkere ambtenaar Cornelius Pollio het bewind over te dragen, en als dat niet gelukt, de agressie van Strabo (het Romeinse militarisme) als laatste woord te laten gelden. Het helpt hem niet. Hij moet zijn lot ondergaan, het lot van te worden gepersonifieerd als de lafaard, die niet bóven eigen veiligheid, bóven de geborgenheids-verlangens de moed van een alles trotserende overtuiging kan plaatsen.

De auteur heeft aldus Pilatus tot een mens van alle tijden gemaakt en wel verre van hem een toneelfiguur te laten blijven, heeft de schrijver Pilatus in zijn begrijpelijke armzaligheid dicht bij ons gebracht. Een daad van betekenis.

De regie heeft jammer genoeg de zwakke plekken in het stuk eerder aangezet dan verzacht. Waarom heeft men Heydendael niet aangeraden de papagaai te laten verdwijnen met zijn antisemitische kopje-krauw-gekras, waarom moest de donder en de bliksem op zo kinderlijk-realistische wijze het innerlijk geweld illustreren? De regie had overigens ook dichterlijke momenten, zoals het als ‘vastgenageld’ staan van Joathan, die zwijgend

[p. 61]

luistert naar de om hem heen sluipende Pilatus, en alleen door het wenden van het hoofd met de niet aflatende ogen deze mens als het ware biologeert en dwingt, ook hem, evenals kort tevoren Christus, tot het kruis te laten gaan.

Er zijn, hoe zou het eigenlijk anders kunnen in een eerste toneelstuk, verschillende tekortkomingen en zwakheden in dit toch zo knappe stuk. Het werkt verwarrend, dat de toon der beide ondergeschikte schrijvertjes, die in het eerste bedrijf een zekere schampere speelsheid accentueert, wanneer zij Cornelius Pollio bespotten, omdat deze niet durft te gaan zitten wegens een pijnlijke steenpuist, later van zulk een totaal verschillend gehalte wordt. Joathan is bekeerd door het sterven van Christus, hij is een ander mens geworden, maar zijn kameraad, een volksjongen, begint plotseling met de landvoogd op voet van gelijkheid te twisten over staatszaken, en Pilatus neemt deze knaap zozeer au sérieux, dat hij hem bekent, zich in zijn positie niet meer op zijn plaats te voelen, terug te verlangen naar Rome en niets meer te doen te willen hebben met al deze conflicten, die hem zijn rustig en tevreden verder leven onmogelijk maken.

Maar ondanks velerlei tekortkomingen mogen wij in ‘Voor altijd Pilatus’ een Nederlands toneelstuk begroeten, dat boven het gemiddelde uitstijgt van hetgeen de verschillende gezelschappen ons dit seizoen voorzetten. Wanneer men het met een stuk vergelijkt als ‘An Inspector Calls’ van niemand minder dan de gevierde toneelschrijver Priestley, dan verkies ik het werk van Heydendael, dat een onderwerp behandelt, waarvoor iedereen toegankelijk kan zijn, en geen gewrongen situaties ten tonele voert.

Paul Huf, onze knappe acteur - hoe heeft hij b.v. met zijn Malvolio in Driekoningenavond de toeschouwers verrast en ontroerd - bezit helaas van nature te weinig de toon van simpele oprechtheid, om deze Pilatus in zijn tweestrijd te redden van rhetoriek. Voortreffelijk van eenvoud en zuiverheid bleek Wim Vesseur (van wie ook het suggestieve décor was) in het zwijgend staan en de landvoogd met de ogen dwingen, maar het meest trof ons Fiolet in de rol van Cornelius Pollio, de geplaagde, zwakke, hulpeloze pessimist, die niet tegen de overmacht der gebeurtenissen is opgewassen. Hij vond de toon van menselijkheid, die bij sommige andere vertolkers te zeer ontbrak, al maakte Sternheim een geestige figuur van de Joodse kwakzalver Ephraim.

Het moge hier weer eens gesignaleerd worden, hoe weinig de pers voor de Nederlandse toneel-schrijfkunst doet. De bladen brachten een vrij korte, zij het over het algemeen zeer lovende bespreking van dit stuk na de première in den Haag, en de meeste achtten het onnodig, nog melding te maken van de indruk, die ‘Voor altijd Pilatus’ in de hoofdstad maakte, of enigerlei bijzonderheden omtrent de schrijver te geven. Vroeger zou een Nederlands toneel-auteur zijn geïnterviewd, de voorstelling zou door voorafgaande besprekingen reeds de aandacht van het publiek hebben gevraagd en er zou duidelijk uiting zijn gegeven aan de voldoening, dat wij op het beroepstoneel weer eens een Nederlands stuk van formaat te zien kregen.

Nu echter heeft de pers zich al bitter weinig moeite gegeven, om deze gebeurtenis op dramatisch gebied recht te laten weervaren. In de radio hoorde men zelfs deze eersteling vergelijken met het wereldberoemde stuk

[p. 62]

van Tennessee Williams, een toppraestatie van de Amerikaanse toneelschrijver, waarbij het dan al heel gemakkelijk is, het stuk van Nederlandse bodem als het mindere te qualificeren.

Ook al erkent men, dat ‘Voor altijd Pilatus’ nog geen meesterwerk is, toch staat het vast, dat Jef Heydendael een toneelschrijver is, zoals wij in Holland in lang niet hebben gehad. De auteur, die zich van meet af aan uitsluitend aan het toneel heeft gewijd, schreef reeds meer dan zestien stukken, waarvan er kort geleden een is bekroond door de gemeente Amsterdam. Heydendael staat aan het begin van zijn loopbaan, en ongetwijfeld zal hij nog veel te leren hebben, maar hij bezit ‘le sens du théâtre’ op een wijze en in een hevigheid, die voor ons land een grote zeldzaamheid is. Met deze bezetenheid voor toneel bereikte hij reeds nu verrassend-dramatische situaties, waarmee hij weliswaar nog niet diep in het hart greep, maar toch de zaal intens boeide, doordat er waarlijk gelegenheid tot spel was en hij de sfeer schiep, die nooit in een roman doch uitsluitend op de planken kan worden benaderd. Dat is het geheim der dramatische kunst en Heydendael kent dat geheim. Het is een grote vreugde, dat wij in de toekomst rekening hebben te houden met een nieuw auteur van kaliber, die ons zonder enige twijfel eens een voortreffelijk en geslaagd toneelwerk zal schenken. Ik wens er Heydendael en Nederland geluk mee.

EMMY VAN LOKHORST

[p. 63]

Beeldende kunst
Tentoonstelling kunst en kind
Sted. Museum Amsterdam

Les Fumées

Korte overpeinzing bij de cultus van de kindertekening

Sinds enkele tientallen jaren is de belangstelling voor de kindertekening algemeen. Tentoonstellingen van Franse, Engelse, Zweedse, Zwitserse, Palestijnse (Worchester Art Museum, Massachusets) kindertekeningen zowel als publicaties die dit onderwerp kunstzinnig en paedagogisch toelichten, treft men over de gehele wereld aan. Iedereen weet nu ook wel hoe overtuigend en ontroerend kindertekeningen kunnen zijn. Daarover hoeven we dus niet nog eens te schrijven. Het feit echter, dat deze belangstelling en appreciaties iets geheel nieuws zijn in de geschiedenis, blijft altijd weer het overdenken waard.

Omstreeks 1900 begon men met de exploratie van het gebied der innerlijke wereld. Het ontginnen van dit nieuwe werelddeel was als het ware de opgave aan en het hoofdkenmerk van de moderne kunst. Hierin bezaten alle ismen, hoever ze ook uit elkaar schenen te liggen, een gemeenschappelijke eigenschap, zij streefden alle naar een meer omvattende réaliteit waarin

[p. 64]

werkelijkheid en droom gelijkwaardige grootheden waren. Men boorde naar de bronnen van het créatieve vermogen. Men bezat een verfijnd en genuanceerd orgaan voor het eigenaardige en karakteristieke. Deze tot zesde zintuig gecultiveerde sensibiliteit registreerde de uitdrukkingskracht van het anonieme ding en de verbijsterde expressie van de plastische en picturale uitingen van de prae-historische en primitieve mens en van de tekeningen van kinderen en krankzinnigen. Dit waren geen verfraaiingen maar getuigenissen waarin het voelen zonder rem gestalte had gekregen. Het visioen, de idee, de belevenis stond in scherpe tegenstelling tot het stoffelijke, réalistische zien. De wijze van uitbeelden was anti-naturalistisch, de kleur was magisch. Hier was het tegengif voor de in zijn verstandelijke engten verzonken civilisatie, die elke créativiteit doodde door de normalisatie van alle waarden en alle normen. Hier was iets nieuws, iets heerlijk primitiefs. Men ontdekte de ‘peintres populaires’ en de onbekende schilders der ex voto's wier werken in alle kapellen hingen.

Appolinaire beschreef ze als ‘verrukkelijke en minutieuse afschuwelijkheden die zelfs hen treffen, die geen geloof meer hebben.’

Het blijft echter steeds de vraag tot welke orde al deze intrigerende voortbrengselen behoren aan welks fascinerende eenvoud men zich niet kan onttrekken. Alles wat argeloos of naïef is, is nog geen kunst. En te allen tijde is de argeloze naïveteit van een douanier Rousseau iets anders dan infantilisme. Elke keer weer staande voor een kindertekening vraag ik me af: is dit kunst of curiositeit? In hoeverre speelt de subjectieve, romantische interpretatie van de beschouwer een rol? In hoeverre is het resultaat van de relatie tussen object en subject kunst? In hoeverre is deze belangstelling, naarmate ze algemener wordt, gebaseerd op overschatting en snobisme?

Of gelooft u in de mode-leuze ‘Iedereen zijn eigen kunstenaar’?

JOOP HARDY