Ad Interim. Jaargang 4

Drie vrienden

W.L.M.E. van Leeuwen: Drie Vrienden (Marsman, Ter Braak, Du Perron) Uitg. Mij. W. de Haan, Utrecht

In dit bijzonder smaakvol uitgevoerde, van vele facsimile's voorziene boek heeft de bekende literatuurhistoricus W.L.M.E. van Leeuwen een aantal beschouwingen over, herinneringen aan, en brieven van de Big Three bijeengebracht, die door de oorlog aan de Nederlandse literatuur zijn ontvallen. Het is een lijvig boekdeel geworden, dat iedereen die belangstelt in de behandelde figuren graag zal willen bezitten, en dat men onmisbaar mag noemen voor wie het plan opvat over een van hen een uitvoerige studie of biografie te schrijven. Alleen al daarom heeft Van Leeuwen met deze publicatie m.i. een goed werk gedaan.

Het is opvallend met welk een toewijding en begrip de auteur zich in het werk van Ter Braak zowel als van Marsman en Du Perron heeft verdiept. Dat hij vooral van de eerste, van het begin af, de grote betekenis heeft aangevoeld, en heeft kunnen constateren hoe hier een filosofisch-essayistisch peil bereikt werd, dat in onze literatuur hoogstens met Busken Huet, Multatuli of Carry van Bruggen viel te vergelijken, is zeker niet zijn minste verdienste. Menigeen heeft immers, zoals het S. Tas volgens zijn eigen zeggen met Du Perron overkwam, ‘deze mens gemist’, om toen hij dood en dus ongevaarlijk was te ontdekken dat hier toch wel een groot man had gesproken. Dat het gedeelte over Du Perron, ofschoon zeer lezenswaardig, minder belangwekkend is dan dat over Ter Braak en Marsman, vloeit waarschijnlijk voort uit het feit, dat het persoonlijk contact tussen Van Leeuwen en de beschreven figuur hier veel minder hecht geweest is. Over Marsman is de schrijver wel eens wat erg lyrisch, maar toch kan men zeggen dat zelden de kern van een schrijversgeneratie tijdens haar

[p. 148]

leven (want de meeste stukken uit Drie vrienden dateren van voor 1940) zo goed door de literatuurgeschiedenis is uitgebeeld. Wat Eckerman was voor de oude Goethe, dat was Van Leeuwen voor Marsman en Ter Braak, en voor Du Perron had hij het wellicht kunnen worden!

Mijn kritiek moet zich, in de mij toegemeten ruimte, tot een enkele opmerking beperken. Zo lijkt het mij onaannemelijk wat Van Leeuwen op pag. 68 van zijn boek zegt, als hij het heeft over Van oude en nieuwe christenen: n.l. dat Ter Braak wel een ‘politieke’ maar geen ‘sociale’ keuze deed. ‘Hij werd democraat, niet b.v. communist!’ Het is mij niet duidelijk in hoeverre hier het ‘sociale’ van het ‘politieke’ valt te scheiden. In zekere zin deed Ter Braak wel degelijk een ‘sociale’ keus, lees b.v. het artikel over De Kadt dat te vinden is in zijn In gesprek met de onzen, waar hij schrijft dat hij zich ‘zonder enige intellectuëlenpruderie’ zou aansluiten bij een partij die de (socialistische!) beginselen van De Kadt zou voorstaan. Maar deze keus lag bij hem zozeer voor de hand dat hij er geen boek over behoefde te schrijven. Natuurlijk waren zowel Ter Braak als Du Perron ‘links’ of ‘socialist’ (vgl. ook het interview van ‘Het Volk’ met Du Perron in In deze grootse tijd), maar het communisme was toen al tezeer gecompromitteerd en verstaliniseerd, en de sociaal democratie tezeer een partij van rozerode kleinburgers, dan dat zij hiervan enige culturele regeneratie konden verwachten. Hun problematiek lag waarachtig niet in het al of niet afwijzen van het kapitalisme als maatschappelijk systeem, maar in het handhaven van een ‘menselijke waardigheid’ die onder socialisten en kapitalisten gewoonlijk even zelden voorkomt.

Dat deze menselijke waardigheid onverenigbaar is b.v. met de domheden van een officierskaste schijnt Van Leeuwen te ontgaan. Althans op pag. 92 schrijft hij de zonderlinge mening neer dat Ter Braak van een ‘uitzonderingstoestand’ t.a.v. het militaire moest... genezen! Nergens in de geschriften van Ter Braak vindt men intussen - zoals Van Leeuwen hier suggereert - dat in de cultuur ‘anderen’ het vuile werk zouden moeten opknappen opdat de intellectuële elite haar denksport ongestoord zou kunnen bedrijven. Integendeel: hier begon juist weer het probleem voor Ter Braak. Hij minachtte niet de ‘handelende elite’ waarvoor Van Leeuwen dan maar zonder meer de ‘mi-

[p. 149]

litair’ substitueert, maar wel gold voor hem van de militair waarschijnlijk wat, blijkens zijn uitlating in Reinaart op reis, ook de ‘acteur’ kenmerkte: ‘in de praktijk komt het erop neer dat de overgrote meerderheid der acteurs tot de uitgegroeide kinderen behoort (hun intriges incluis), een klein deel tot de mensen waarmee men ook buiten plankenland kan praten, en een zeer klein deel tot de denkende mensen in de hoogste zin des woords’. Men behoeft heden ten dage de toon der gesprekken van de doorsnee-officier over de Indonesische kwestie maar te beluisteren om te constateren hoe gerechtvaardigd het is in deze zin van Ter Braak het woord ‘acteurs’ door ‘militairen’ en het woord ‘plankenland’ b.v. door ‘de dienst’ te vervangen! Dergelijke slips of the pen - want als zodanig moet men ze m.i. beschouwen - wijzen erop dat Van Leeuwen's kracht, in tegenstelling tot die van Ter Braak zelf, niet ligt in het polemische. Ter Braak merkte eens van zichzelf op dat hij het beste schreef als hij een vijand a.h.w. lijfelijk tegenover zich had; van Van Leeuwen kan men evenwel zeggen dat hij het best schrijft als hij ronduit kan bewonderen. Dit is tenslotte ook volkomen in overeenstemming met het karakter van de goede literatuurhistoricus. Bewondering is natuurlijk alleen aangenaam wanneer er werkelijk wat te bewonderen valt. Daarom niet in de laatste plaats is Drie vrienden over het geheel genomen zulk een bijzonder aangenaam geschrift geworden.

A. Marja