Ad Interim. Jaargang 4

Kunstschatten uit Weenen

Boven al wat er in dit hete zomerseizoen in Nederland te zien is en te zien is geweest, prevaleert de enorme tentoonstelling van Weense kunstschatten in het Rijksmuseum te Amsterdam.

Wat een weelde, wat een grootheid, wat een tot in alle onderdelen uitverkoren kwaliteit biedt het hier tentoongestelde aan! En toch, ondanks die ongekende overvloed aan kunst, aan kunstvoorwerpen en voortbrengselen van de graffineerdste kunstnijverheid uit de beste tijden van het ambacht, voor Hollandse ogen blijft de aanvankelijke indruk, ook bij herhaald bezoek, van kracht: in enkele hoogtepunten ligt de verrukking van deze grandioze expositie, in de hoogtepunten, die wij bij een vorige gelegenheid al noemden, en die wij nu nog met een enkel kunnen uitbreiden: in de drie zelfportretten van Rembrandt, in de vijf infanten van Velasquez, in een enkel landschap van Ruysdael, een enkele Breughel, een enkele Vermeer.

Waarom treffen ons deze werken boven het vele andere, dat wij hier ontmoeten? Het zijn onze Hollandse ogen, gewend aan het zoeken naar de hoogste artistieke prestatie, aan het meest eigene en innige van de weergave, die wij bij de meer barok aangelegde schildersnaturen, met alle bewondering voor hun kunnen, tevergeefs zoeken.

Over de geconcentreerdheid van Rembrandt's zelfportretten laat zich weinig zeggen, ze zijn zoveel meer dan het portret van een man, er is een bovenwerkelijke werkelijkheid in bereikt, die alleen de uiterste gespannenheid tussen uitvoerder en model kon opleveren. Maar wat te zeggen van Rembrandt, als men toch al vooruit weet overbodige woor-

[p. 143]

den te verspillen? Hoofdzaak voor ons is dat wij hebben kunnen kennismaken met een paar werken, die ons volk toebehoren en die ons beeld van Rembrandt alleen maar kunnen helpen vervolmaken.

De soberheid, die ons schildersvolk van nature eigen is, men zou bij alle atmosferische verrukking bijna kunnen zeggen: de nuchterheid van de landsaard, maakt, dat wij een onverhulde voorstelling als van Velasquez infanten veel hoger taxeren dan de reuzen der Renaissance, Titiaan en Tintoretto. Nergens is een poging gedaan iets anders te geven dan de opdracht luidde: een portret van het vorstenkind in zijn omgeving en wanneer wij dan zien de vrije en plezierige schildering van De Infante Margaretha Theresia in het roze (nr 187 van de catalogus) tegen het statiegordijn, bij de rijk beklede tafel, waarop een vaasje bloemen, zoals wij dat ook nog in onze eigen kamers hebben, dan is juist die onverhuldheid, die vrijheid van voorstelling ons lief. En ook het kinderlijk geziene van het kleine-meisjeskopje en de kleine handjes, de popperige kleertjes, dit alles in een gamma van kleuren dat ons hart verrukt, doet ons deugd, omdat het ons in zekere zin vertrouwd is. Het meer vertellende, het ‘hooggestemde’ der Italianen voelen wij op veel grotere afstand van ons. Hier is een element in de kunst gebracht, dat niet uitsluitend aan het schilderachtige behoort.

Dit andere element, dat waar zich de Hollandse mentaliteit het meest tegen verzet, dat is de neiging naar het weelderige op zichzelf. Wenen is daar groot in geweest, het was de Keizersstad, in Wenen vergaderden zich alle kunstweelden van een Keizerrijk met alle pompe en barok van dien. En het is dat levensgevoel, zo verschillend van onze veel soberder gesteldheid, dat ons hier treft als ongewoon en waarmee wij het niet in alle opzichten kunnen vinden.

Al is het heerlijk hier bijeen te zien wat alleen zij, die gereisd hebben mochten aanschouwen, een weelde te zien, die niet de onze is: een rijkdom aan kristal, aan goud, ivoor, edelgesteenten, cameeën, bronzen, versierde wapens (het zwaard van Karel de Stoute!), aan kunstig gesmeedde en rijk geornamenteerde kurassen voor man en paard, aan verluchte handschriften, waaraan ons land betrekkelijk zo arm is, toch eigenlijk zijn wij er met ons hart niet zo bij als bij die enkele werken, die ons getroffen hebben en die onmisbaar zijn, tot op zekere hoogte, voor ons levens-

[p. 144]

geluk. En daaronder rekenen wij b.v. ook het werk van Vermeer, dat hier hangt: De Schilder in het Atelier (nr 193). Bij de beschouwing van dit werk trof ons weer opnieuw hoezeer de Hollandse schilder toch in de eerste plaats de schilder is van atmosfeer. Het gaat niet om een bepaalde voorstelling, symbolisch of allegorisch, het gaat niet om een bepaalde weelde van costuum of aankleding, het gaat in de eerste plaats om het licht en de verhouding van donkere en lichte partijen in het vertrek, dat eenvoudig is: de werkplaats van de schilder. Men ziet de schilder op de rug tegen het licht in en het model in het volle licht. Zij stelt ‘de Faam’ voor en men zou hier kunnen denken aan een toegeven aan de mode van de tijd, maar het is niet de Faam, die hier (al vrij onhandig opgesteld) werd verbeeld. Weergegeven werd het licht van een zonnige dag en levend is gebleven alles wat men ziet omdat dat licht leeft en beeft, gelijk het ook op dit ogenblik ons allen beschijnt.

In een enkele sobere weergave is ook Titiaan in staat ons van zijn grootheid te overtuigen: wij denken hier b.v. aan De Vrouw met de Pels (nr. 170). Geen atmosferische schilderij, eerder van een klassieke ingetogenheid met een volmaakte en volle weergave van vrouwelijkheid, een synthese van vrouwelijke charme waarin niets anecdotisch is, een weelde van sieraden wel, maar een beheerste weelde.

Ook in vele Franse schilders begroeten wij, hoe weelderig hun kleur ook moge zijn, de blootschilderkundige soberheid der weergave, die ons als iets verwants het meest en het diepst ontroert.

Duidelijk wordt nu ook opeens hoe weinig wij Noordnederlanders op Rubens gesteld zijn en dat hij, die de weg van de aardse weelde en grootheid heeft gekozen, die hem profijtelijk werd tijdens zijn leven, deze gewroken ziet in een lichte wrevel van het nageslacht.

Prachtige tapijten zijn uit de paleizen en kerken gekomen en hebben ons verbluft met hun kleurenweelde en de rijkdom van hun patroon. Met dat al beseffen wij met het zien van deze Weense kunstschatten, dat het niet een keuze was, gedaan door ons maar door anderen. Die andersgeaarde keuze is zeer leerzaam voor ons, maar zij kan ons slechts bevestigen in onze eigen karakteristieke kunstopvatting, n.l. dat eenvoud van middelen en soberheid van weergave aan onze innerlijke behoeften het verst tegemoetkomen.