Ad Interim. Jaargang 4

Verzameld werk van een belangrijk dichter

Adriaan Morriën: Het Vaderland. De Bezige Bij, Amsterdam

Wanneer verscheidene kleine gedichtenbundels tot één grote worden samengevoegd, wordt hiermee aan het boekenminnend publiek gewoonlijk een dubbele dienst bewezen. Het krijgt een boek in handen dat die naam verdient, en het krijgt daarin een overzicht over een geheel oeuvre in zijn ontwikkeling. De practische argumenten waarmee het uitsluitend gebruik van bloemlezingen wel wordt verdedigd worden zodoende ontzenuwd, en op hetzelfde moment wordt elke lezer a.h.w. gedwongen tot een ontmoeting oog in oog met een ander mens, en is er voor hem geen ontsnappen meer mogelijk in afzonderlijke ‘mooie verzen’. Wat niet wil zeggen dat de goede verzen zo niet juist scherper dan ooit naar voren springen! Deze voordelen wegen nog aanzienlijk zwaarder wanneer, zoals hier het geval is, het werk in kwestie in zijn verspreide vorm ook al te weinig aandacht getrokken heeft bij de kleine groep van insiders. De verzamelde uitgave geeft dan de gelegenheid het werk opnieuw op zich te laten inwerken, en vroeger onrecht eraan tendele te herstellen.

[p. 106]

De verzamelbundel van Morriën bestaat uit de vroegere kleine bundels ‘Hartslag’ (1939), ‘Landwind’ (1942) en ‘Luchtalarm’ (1944), waaraan dan nog een nieuwe afdeling, ‘Het Vaderland’, is toegevoegd. Het verschijnen van ‘Hartslag’ is destijds een belangrijke gebeurtenis in onze literatuur geweest, die vrijwel onopgemerkt is voorbijgegaan. Dit debuut zou een ideaal object zijn geweest voor een ‘aanmoedigingsprijs’, maar de betrokken commissies hadden het te druk elders, en deze verzen hadden ook niets opvallends dat in het bizonder voor hen pleitte, behalve hun opvallende kwaliteit. Het algemeen niveau van dit bundeltje was hoog, maar een aantal verzen eruit behoren tot de meest onvergetelijke die ik, in welke taal ook, ken. Het is voor mij een grote vreugde geweest ze in mijn tijd en in mijn taal te zien ontstaan. En ik hoop dat onze tijd nog niet zó erg zal zijn afgestompt, dat niet bij deze nieuwe uitgave velen die vreugde zullen gaan delen.

Deze mooiste verzen uit ‘Hartslag’ geven, met de feilloze trefzekerheid die alle goede poëzie eigen is, tot in hun fijnste détails uitdrukking aan een schoonheidsdroom die destijds voor de dichter bijna tastbare werkelijkheid is geweest. Morriën woonde toen in IJmuiden. Van die lelijke stad ziet men vrijwel niets in zijn verzen. Zijn jong idealiseringsvermogen werkte zo krachtig van binnenuit, dat bijna alleen de parken van Velsen voor hem zichtbaar bleven, en tot een ideaal landschap werden waaromheen al het andere niet meer scheen te bestaan. In die parken bewoog zich de gestalte van een vrouw, en het geheel groeide samen tot een subtiele eenheid van schoonheid en geluk, zoals meestal alleen de jeugd die zo zonder aarzeling of stoornis weet te beleven. Het is de stuwkracht geweest van deze bijna werkelijk geworden droom die een geheimzinnig leven tot in de teerste vezels van sommige verzen heeft gebracht. Alle détails hebben er hun sappen ontvangen vanuit dit als een boom gegroeide geheel, en zijn daardoor vaak onvergelijkelijk schoon geworden. Verzen als ‘Het Park’ en vooral ‘De Moeder’ (op welk laatste gedicht met zijn verrassende verbanden en vergezichten men nooit uitgelezen raakt) vormen hier het stralend hoogtepunt.

Maar de schoonste vervulling van een jeugddroom betekent altijd meteen het begin van het einde ervan. Die droom is nooit een idylle, en ze ontvangt haar innerlijke spanning juist uit het feit dat ze geen idylle is. De ontdek-

[p. 107]

king van de schoonheid wordt op de voet gevolgd door die van de raadselen van het eigen ik en de vreemdheid van de wereld. Met weerloze openhartigheid worden ook deze dingen hier uitgesproken. De zachte aesthetische gevoeligheid waarmee de wereld tegemoet werd getreden wordt er soms ineens tot iets pijnlijk scherps door, dat het schrikwekkende nog net weet te omlijnen; het mooiste voorbeeld hiervan is het sublieme vers ‘Verloop’. Daartegenover worden in ‘Pension’ b.v. de grijsheid van de werkelijkheid en de diepe kleuren van de droom tot zachte, melkachtige tinten vermengd, een procédé dat, evenals het vorige, slechts enkele momenten mogelijk was, maar poëzie ontstaat juist in ‘enkele momenten’! Ik heb hier nu maar een paar van de mooiste voorbeelden genoemd; ook in de andere gedichten, waaronder zich nog prachtige bevinden, vallen de wisselende aspecten van Morriën's toenmalig zieleleven af te lezen. Bij de samenstelling van de bundel ‘Hartslag’ is de ‘liefde’ als centraal thema genomen, waardoor men hier ook enkele (vermoedelijk vroege) verzen vindt waarin een eenvoudig menselijk gevoel veel zwaarder weegt dan de aesthetische vervulling.

‘Landwind’ bevat nog verzen uit dezelfde tijd, gemengd met latere. De schoonheidsdroom zet zich hier voort in verzen die minder om de vrouw zijn geconcentreerd, maar daarom niet minder van de zachte spanning vervuld die de droom tot aan de kleinste détails wist mee te delen: ‘Zomerwind’, ‘Hertenkamp’, ‘Herstellende’, en, met nieuwe, forsere trekken, ‘Sneeuw in Overijsel’. Het liefdesthema vindt een schone voortzetting in het van vreemde weerlichten doorflitste ‘Barcarole’ en in het prachtige ‘Het Geluk’, waar de ontstellend zoete gevoelens ten opzichte van de vrouw en de natuur nog ééns te zamen vloeien tot een vervulling die al verzadigd is van de bittere weemoed der vergankelijkheid. Tussen de (alweer niet alle genoemde) hoogtepunten zijn echter in deze bundel de inzinkingen veel talrijker en dieper geworden. Er vallen steeds duidelijker hopeloze gaten in de jeugddroom, iets wat zonder meer typisch is voor de romantische instelling op de jeugdgevoelens die de gehele moderne poëzie beheerst. Dezelfde verdorring die onze gehele poëzie steeds dodelijker bedreigt, heeft ook die van Morriën aangetast. Maar typisch voor hem persoonlijk is weer de manier waarop hij aan dit dwingend lot tracht te ontkomen. Hij heeft zijn jeugdge-

[p. 108]

voelens in hun volste intensiteit wat later beleefd dan de meesten, en daardoor heeft hij ze gemakkelijker en eerlijker kunnen aanzien voor het begin van een algemene levensharmonie. Hij klampt er zich daarom ten onrechte bewust aan vast. Door deze opzettelijke prolongatie vervlakt en verstart de in flitsen gevoelde harmonie tot een wezenloze idylle, waaruit alle werkelijke strijd-elementen verdwenen zijn, en waarin ook de vroeger zo verbluffende détailschoonheid ongeveer is uitgedoofd. Waar het leven niet verder gaat kan ook de poëzie niet verder; het is, in speciale vorm, de algemene kwaal van deze tijd. De passen op de plaats worden in de nieuwe afdeling ‘Het Vaderland’ ijverig voortgezet; alleen een fel en schichtig vers als ‘Het Verlangen’ voert ons hier ineens weer naar de oude hoogten. Daartussendoor hebben ook de oorlogsverzen van ‘Luchtalarm’ nog een opleving gebracht. Het schrikwekkend gebeuren wordt hier in vreemde tegenstelling gezien tot de harmonie van liefde en natuur; deze krijgt daar plotseling weer een dieper en feller glans door, maar doet soms in dit verband toch wat vreemd zacht en gedétailleerd aan. De schoonheid wordt hier intussen nog ééns bereikt op de rand van de dood, en ook dit is tekenend voor de onafwendbaarheid van haar ondergang. Is deze hele oorlog in wezen niet gevoerd vanuit hetzelfde conflict? De voortzetting van het leven op andere grondslag is de moeilijkste taak die wij op ons kunnen nemen, maar ze is ook de enige die voortaan loont.

Er zullen ook voor Morriën grote veranderingen noodzakelijk zijn wil hij verder kunnen gaan. Aan de zeer uitzonderlijke kwaliteit van zijn jeugdwerk doet dit niets af; de schoonheid die hij daarin heeft mogen uitspreken is even onvergankelijk als die van Gorter's Mei.

F.W. van Heerikhuizen