Ad Interim. Jaargang 4

[p. 139]

Wijlen E. d'Oliveira, het type van den intellectueel
Geboren 1886, overleden 1944

Veel is er ontegenzeggelijk gedaan om te herinneren aan de litteraire figuren, die tijdens den oorlog, meestal als gevolg daarvan, van ons zijn weggenomen. Maar hun aantal is zoo bedroevend groot, dat het geen wonder mag heeten wanneer er nog steeds eenige geheel over het hoofd zijn gezien.

Eén dier vergetenen is E. d' Oliveira en toch verdient hij beter, want hij is voor de litteratuurgeschiedenis van onschatbare beteekenis geweest. Deze bizondere verdienste is niet in de eerste plaats voortgevloeid uit zijn eigen creatieve arbeid, al mag men ook deze geenszins onderschatten. E. d' Oliveira is echter daarom zoo belangrijk geweest, omdat hij de eerste was, die van zijn reporterskwaliteiten heeft gebruik gemaakt (hij was van professie aanvankelijk stenograaf) om een tweetal werken in het leven te roepen, waaruit menig letterkundige, menig litteratuurhistoricus en-beschouwer sindsdien heeft geput, n.l. een tweetal bundels interviews, de eerste ‘De Mannen van Tachtig’ geheeten en de tweede ‘De Jongere Generatie’, beide uitgegeven bij de Wereldbibliotheek en als zoodanig ook onder het lezend publiek wijd verspreid en in zekeren zin populair.

E. d' Oliveira is het type geweest van den intellectueel omstreeks de jaren negentien honderd tien tot vijf en twintig. Hijzelf was zich ervan bewust een intellectueel te zijn en hij had voor het type belangstelling. Hij had ook iets in zich van een gezapig verteller, zijn relaties met het Zuiden waren innig; men kon bij hem spreken van een zachtzinnig intellectualisme, dat hem door een sterk lyrischen inslag het juiste midden deed vinden tusschen hersens en hart. De kracht van zijn verstandelijkheid wist hij te temperen; hij kon zich ‘laten gaan’, maar hij wist ook zich in te toomen.

[p. 140]

Van beteekenis is stellig mede geweest, dat hij de eerste systematische en weergaloos geargumenteerde aanval deed, een aanval uit liefde zou men kunnen zeggen, op het onbeheerschte genie van Is. Querido, op het oogenblik dat deze op het toppunt stond van zijn glorie. Deze studie over: ‘Het boek der fragmenten of Aron Laguna (van de familie)’ verscheen in den tweeden jaargang van Het Getij (1917). Hij gaf daarin een voortreffelijk betoog, aantoonend, dat men, hoe rijk begaafd ook, bepaalde elementen bij zijn productie niet straffeloos mag verwaarloozen. Hij, de geniale Querido, die zich ‘in zijn droomen en visioenen’ zag toegeworpen wat minder begaafden slechts door moeizame zelfontginning ter nauwernood zich kunnen verwerven, liet zich door geen breidel temmen. Hij liet zich gaan zonder eenige kijk op eigen wezen, eigen kracht, eigen mogelijkheden. In beperking toonde hij zich allerminst een meester. E. d' Oliveira komt als ‘portugees’ bovendien fel op tegen de voorstelling, die Querido, eveneens van de familie, van dit menschenras geeft. E. d' Oliveira was bij Goethe (over wien hij een monografie schreef) ter schole geweest. Men kan zich voorstellen, dat Goethe het soort genie vertegenwoordigde, dat door een intellectueel als D' Oliveira werd verafgood. Hier toch zag men in het groot samengaan: de dichter en de denker. ‘Volharden in eigen zijn’, dit was voornamelijk de leus, aan het genie Goethe ontleend, die D' Oliveira verkondigde en aandringen deed hij nadrukkelijk op ‘zelfontginning’.

In een Aanteekening onhult D' Oliveira daarenboven de oppervlakkigheid van Querido's letterkundige kennis, voor zoover hij die ten toon spreidde in zijn studies en zijn kritieken in Het Handelsblad. Hij ontleedt die zoo scherp, dat er eigenlijk geen stuk van heel blijft.

E. d' Oliveira had gestudeerd. Zelfs heeft hij het bestaan om nog tijdens de Duitsche bezetting en reeds op tamelijk gevorderden leeftijd het doctoraal examen in de psychologie

[p. 141]

aan de Amsterdamsche Universiteit af te leggen, ofschoon hij als Portugeesche Jood alle mogelijke gevaar liep. Hij geloofde echter stellig, dat de Portugeezen gespaard zouden worden, maar dit is helaas een illusie gebleken, want ook D' Oliviera is gearresteerd en naar het kamp in Theresienstadt overgebracht. Hier deed hij nog z.g. ‘jeugdwerk’, waarvan men hem de leiding had toevertrouwd, maar ten slotte heeft hij als zoovelen de dood gevonden.

E. d' Oliveira was een kleine, stoere, stramme man met een donkere en buitengewoon scherpzinnige blik. Ik bezocht hem in oorlogstijd om hem te verzoeken in de verzameling ‘1001 Avond’, die ik voor ‘Contact’ met Emmy van Lokhorst redigeerde, zijn verhaal ‘De Pels’ (uit Het Getij van 1918) te mogen opnemen. Ofschoon daartoe uitgenoodigd ben ik er helaas niet meer toe gekomen hem naderhand nogmaals te bezoeken. Hij was in die jaren 1940-42 nog steeds in Amsterdam, in de Lairessestraat, gevestigd als paedagogisch en psychologisch adviseur en dacht er niet over, ondanks de moeilijkheden dier dagen, om zijn praktijk er aan te geven.

Behalve zijn kernachtige interviews, die van een bepaald vraagschema uitgingen, waardoor onwillekeurig één lijn kwam in het geheel, en waarin zoo uitstekend de sfeer van elken schrijver is getroffen en zoo voortreffelijk diens spreektrant is weergegeven, dat wij, zijn boeken lezend, Kloos, Verwey, Van Deyssel, Buysse, Van de Woestijne, De Meester, Robbers en zoovele anderen meenen te hooren praten, schreef D' Oliveira een roman ‘Grenzen’, waarvoor ik nog altijd veel bewondering heb. Hij geeft daarin inderdaad den intellectueel van zijn tijd, Leo, den geblaseerden maar toch gevoeligen intellectueel, die in de kringen verkeert welke ouderen zich nog wel zullen herinneren, het atelier van Jopie Bremer b.v. Hij geeft onvergetelijk een sfeer weer, die altoos leeft en leven zal, zoolang intellectueelen en bohémiens met elkaar contact zoeken en

[p. 142]

gezamenlijk tot diep in den nacht rijke of eenvoudige feesten vieren, al naar de geldmiddelen van het moment het veroorloven. Hij geeft daarin ook het type van den pafferigen, gemakzuchtigen echtgenoot, die veel geld verdient en werkt om zijn vrouw weelde te kunnen bieden, maar haar al geld verdienend verwaarloost en gevaar loopt haar te verliezen aan den aantrekkelijken vaurien Leo, die echter blijkt wel degelijk te deugen en die na het mislukt offensief op de vrouw, omdat hij haar ongeluk niet willend zich terugtrekt, hoopvoller en minder geblaseerd tot de in den steek gelaten studie weerkeert.

D' Oliveira heeft meer geschreven, maar juist dit boek, waarin hij veel geeft van wat van hem zelf moet zijn geweest en veel van wat hij zelf moet hebben aanschouwd, is het best geslaagd, is zelfs een boek, dat een zekere blijvende waarde bezit, hoezeer vergeten het op het oogenblik ook moge zijn.

C.J. Kelk