Logo DBNL
Acta Neerlandica 13 (2016)

Acta Neerlandica 13

(2016)– [tijdschrift] Acta Neerlandica–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Gábor Bécsi
Van de Hongaarse poesta naar Noord-Borneo
De reisjournalen van Ferenc Witti

Abstract

On October 30th 1882, an article appeared in the New York Times about the death of an Austrian explorer on North Borneo who had been an officer of the British North Borneo Company. Later, however, it turned out that this person had been a Hungarian explorer who, after having studied at the Naval Academy of Vienna, joined the Company as an explorer. The present article is a short biography of Ferenc Witti and thus an introduction to the (according to our knowledge) first publication of the two journals that he kept during his first two expeditions on the island before meeting his death during the third one. Ferenc Witti was remembered by his superiors at the society as a devoted and fine explorer who had a keen eye for botanical, geographical and ethnographical peculiarities, which he described in his journals in a rather detailed way. His devotion led however also to his death. He had been warned by more people not to venture further inlands with a small party but he was convinced that his findings would be very useful for the Company so he carried on with his expedition. Today, a mountain range on Borneo bears his name and there is also a memorial Sandakan, which has been erected as a memento for those who lost their lives in the service of the British North Borneo Company. The name of Ferenc Witti is on the top of this memorial.

Keywords: Ferenc Witti, British North Borneo, Kinabalu, expedition, Hungarian

Inleiding

Op 30 oktober 1882 verscheen in de New York Times een artikel dat over het akelige lot van een Oostenrijkse ontdekker in Noord-Borneo berichtte. Hij zou in opdracht van de British North Borneo Company een ontdekkingsreis gemaakt hebben toen hij door koppensnellers werd ver-

moord. Dit was Ferenc Witti, volgens het artikel een voormalige officier in het Oostenrijkse leger.1

Deze informatie is echter niet helemaal correct. Witti was namelijk Hongaars en hij was geen officier in het Oostenrijkse leger, maar wel officier in de Oostenrijks-Hongaarse marine.2 In deze korte inleiding van de vertaling van zijn reisjournalen3 wordt kort samengevat wat er over zijn leven op het internet en in andere bronnen te vinden is. Deze informatie komt hoofdzakelijk uit een boek dat over het leven van een van zijn collega's, Frank Hatton, is geschreven. Er bestaat ook een handschrift van een artikel van de Hongaarse historicus Tivadar Ács. In dit werk verwijst hij meestal naar het werk van Hatton en naar de informatie die in 1882 over de dood van Witti verscheen in de Hongaarse pers.

In de reisjournalen zelf schrijft Witti best weinig over zichzelf. De enige plek waar hij iets van zijn Hongaarse afkomst laat blijken is wat hij op 15 mei 1881 in zijn dagboek schrijft: ‘We had made a large fire, just as if we were in a Hungarian plain at winter-time, trying to keep the wolves off.’4 Behalve deze zin wordt in de journalen niets over zijn eigen achtergrond geschreven.

Wat er wel in de journalen te lezen valt, is dat Ferenc Witti een betrouwbare en goede officier van de Company was. Hij schrijft in zijn dagboek uitgebreid over de geologische en botanische eigenschappen van het hele gebied, hij bericht over de belangrijkste kenmerken, gebruiken en onderlinge betrekkingen van de verschillende inheemse stammen, hij vat kort samen wat de Company op dit gebied vinden kan en hoe zij het land het best zouden kunnen gebruiken.

Uit zijn eigen werk kunnen we dus niet veel informatie halen over het leven van Ferenc Witti. Er bestaat wel een secundaire bron, namelijk het boek North Borneo. Explorations and Adventures on the Equator5 dat iets van de laatste periode van het leven van de Hongaar vertelt. Dit boek werd uitgegeven door Joseph Hatton, de vader van Frank Hatton, een jonge Britse reiziger die in 1882 korte tijd op Noord-Borneo samenwerkte met Witti en die later over zijn moord zou berichten.6 Niet veel later kwam echter ook Frank Hatton op Noord-Borneo door een jachtongeluk om het leven. Hij schoot zich per ongeluk met zijn eigen geweer dood.7 Joseph Hatton bedoelde het boek als memento voor zijn zoon.8 Wat dit boek bijzonder interessant maakt, is dat er ook brieven van de jonge Hatton in werden gepubliceerd waarin hij schreef over de ontmoeting met Witti en over diens dood.

De andere belangrijke bron die kan worden gebruikt om iets over het leven van Ferenc Witti te weten te komen is een artikel van de Hongaarse historicus Tivadar Ács.9 Hoewel hij in zijn artikel vaak naar het werk van Hatton verwijst, is er in deze tekst ook enige informatie te vinden waar Hatton niets over schrijft. Deze informatie komt vooral uit de lezersbrief van Hongaarse geograaf Lajos Kropf. Deze brief is samen met een artikel over de moord op Witti op 17 oktober 1882 (twee weken voor het artikel in de New York Times dus) in de Hongaarse krant Egyetértés (Eendracht) verschenen. Het artikel van Ács is alleen als handschrift terug te vinden en in dit handschrift worden er geen bronvermeldingen gebruikt. Aangezien de informatie in dit artikel echter overeenkomt met wat er in het boek van Hatton en in het net genoemde krantenartikel staat, kan dit ook als een betrouwbare bron worden beschouwd. Behalve deze werken worden Witti en Hatton nog vermeld in een bundel van de Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography10 en in een boek geschreven door de eerste gouverneur van Brits Noord-Borneo, W.H. Treacher.11 In verschillende biografische encyclopedieën is ook enige informatie te vinden over Ferenc Witti. Dit zijn bijvoorbeeld het Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich en het Pallas Nagy Lexikona (Groot Lexicon van Pallas). Volgens onze informatie is het tweede deel van zijn journaal al uitgegeven onder de titel Mr. F.X. Witti's Last Journey and Death12 maar dit is waarschijnlijk de eerste keer dat beide journalen samen worden gepubliceerd.

1 Witti voor Borneo

Over de jonge jaren van Witti wordt bij Hatton niets geschreven. De informatie die in de andere bronnen gevonden kan worden, is helaas ook niet eenduidig. Lajos Kropf schrijft in zijn brief dat György Witti [sic] ergens in Zuidwest-Hongarije, in een klein dorp vlakbij Nagykanizsa was geboren.13 Dit komt echter niet overeen met de informatie in het Grote Lexicon van Pallas, namelijk dat Witti in Pest (oostelijk deel van het huidige Boedapest) zou zijn geboren.14

In het artikel van de New York Times wordt naar Witti als Oostenrijker verwezen. Volgens het artikel in Egyetértés is dit ook het geval in de Daily Telegraph.15 Kropf reageert in zijn brief enigszins geïrriteerd op deze veronderstelling en beklemtoont in zijn brief dat Witti van echte Hongaarse afkomst was. Hij schrijft:

Dat het slachtoffer Oostenrijks zou zijn geweest, klopt ook niet, behalve als u thuis ook degene als ‘Oostenrijker’ beschouwt die bij elke gelegenheid zijn Hongaarse achtergrond en zijn afwijzing tegenover Oostenrijkers beklemtoont.16

Wat wel hetzelfde is in de verschillende bronnen, is dat Witti vanaf 1864 aan de Marine Academie in Wenen studeerde. Vanaf 1878 is hij officier bij de Marine.17 Hij reist eerst in opdracht van de Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine naar Zuidoost-Azië. Op een van deze reizen bezoekt hij ook Borneo. Na deze reis gaat hij naar Londen om een baan te vinden bij de British North Borneo Company.18

Lajos Kropf schrijft in zijn brief dat Witti heel veel tijd en energie besteedde aan de voorbereiding op zijn grote avontuur. Hij zou dagenlang in het British Museum zitten te lezen over Borneo en hij zou binnen vier maanden zelfs vijf Maleisische talen onder de knie krijgen. Zijn enthousiasme is volgens Kropf zo opvallend dat hij wordt gevraagd door Stanley om mee te gaan met hem naar zijn volgende expeditie naar het Kongogebied. Hij had zelfs commandant van de eerste handelspost langs de Kongo kunnen zijn. Uiteindelijk wijst hij echter dit verzoek af want hij wordt gevraagd om leider van een expeditie naar Borneo te worden.19

Over dit aanbod wordt in het boek van Hatton echter niets geschreven. Ács vermeldt het aanbod van Stanley wel maar schrijft alleen dat Witti toch naar Borneo wilde.20 Wat wel hetzelfde is in beide teksten, is dat de directeur van de Company dacht dat hij een andere baan had gevonden toen hij hoorde dat Witti niet meer in Londen was. Hatton schrijft dat Witti waarschijnlijk bang is dat hij vanwege zijn nationaliteit niet in aanmerking zou komen bij de Company en dat dit de reden is waarom hij zonder enige officiële machtiging naar Borneo vertrekt.21

Kropf was volgens zijn brief goed bevriend met Witti. Voor zijn vertrek naar Borneo neemt Witti persoonlijk afscheid van hem en bij deze gelegenheid zei hij het volgende tegen hem: ‘Wat zal het mooi zijn als de hele wereld het nieuws hoort dat de eigenlijke ontdekking van Borneo te danken is aan een Hongaar.’22

2 Werk op Borneo

Volgens het artikel van Ács en de brief van Kropf vertrekt Witti in het voorjaar van 1879 uit Londen naar Borneo als stuurman van een schip.23 Als hij er aankomt, meldt hij zich bij de resident van de Company die

hem meteen in dienst neemt. Zijn eerste taak is enig geografisch onderzoek van het gebied dat hij perfect uitvoert. Daarna wordt hij aangesteld als echte officier van de Company.24

Hij maakt in opdracht van de Company meerdere expedities naar het binnenland van Noord-Borneo.25 Hij maakt uitgebreide en gedetailleerde verslagen van deze expedities. Twee van deze verslagen worden in dit nummer van Acta Nederlandica gepubliceerd. De resultaten van zijn expedities verschenen ook in verschillende Duits- en Engelstalige tijdschriften, zoals in Petermanns Geografische Mitteilungen.26

3 De laatste expeditie

De meest betrouwbare, meest gedetailleerde en daardoor meest authentieke bron over de laatste expeditie van Witti is het boek uitgegeven door Joseph Hatton. Het hele verhaal wordt nauwkeurig beschreven in een hoofdstuk met de veelzeggende titel ‘A Bundle of Letters and the Massacre of Witti’. In zijn brieven van 28 oktober 1882 aan zijn zusters en ouders verwijst Frank Hatton steeds naar hem als ‘arme Witti’.27 De meest gedetailleerde beschrijving staat in zijn brief aan zijn moeder. Hij wil haar vooraf geruststellen voor het geval dat zij berichten over de dood van Witti zou horen en zou denken dat Frank samen met Witti door toedoen van kannibalen de dood vond.

Het was Joseph Hatton, de vader van Frank, die de Britse en Amerikaanse pers informeerde over de dood van Witti.28 De tekst in het boek is bijna letterlijk hetzelfde als wat er in de New York Times verscheen. Hij kent Witti goed. Hij schrijft zelfs dat hij vriendelijk was tegen hem, wat waarschijnlijk niet altijd het geval was met Witti. Joseph Hatton vermeldt dat hij eerst bang was dat Witti vijandig (‘hostile’) zou zijn tegenover zijn zoon, wat later niet het geval bleek te zijn.29 Iets later schrijft hij dat Witti niet veel vrienden had maar dat de vrienden die hij had, heel goede vrienden van hem waren.30 Ook zijn zoon Frank schrijft in een van zijn brieven dat Witti op Borneo niet populair was: ‘Witti is not popular here, or with anybody, but I shall judge myself.’31

Het doel van de laatste expeditie van Witti is het onderzoek en beschrijving van het gebied tussen Kimanis en de rivier Sibuco. Op deze expeditie krijgt hij het bericht van de resident van Sandakan, (Mr. Pryer, die soms ook in zijn reisjournalen wordt vermeld) dat hij niet naar dit gebied zou moeten gaan en dat hij zou moeten terugkeren naar Kimanis.

Hij wijst dit bevel beleefd af en gaat door met de expeditie. In zijn antwoord aan de resident wijst hij op het belang van zijn werk en hij drukt zijn hoop uit dat in het licht van zijn toekomstige succes de resident geen bezwaar heeft tegen zijn ongehoorzaamheid. Hatton citeert de antwoordbrief van Witti waarin hij schrijft dat hij weet dat de inheemse stammen af en toe mensen overvallen langs de rivier Kinabatangan maar ook dat hij er zeker van is dat hij en zijn groep veilig terug zouden keren van de expeditie, omdat sommige van zijn mensen al in dit gebied zijn geweest.32

Witti heeft de rivier bereikt en is al op weg terug naar Kimanis als hij en zijn mensen worden overvallen door een groep inheemse mensen. Ook Hatton weet niet precies of deze overvallers Dajaks, Muruts of Tinggalums waren maar hij vermoedt het laatste. De groep van Witti is dan al iets zwakker want hij stuurt net voor de overval negen van zijn mensen naar voren met een boot terwijl hij achterblijft met de rest van zijn groep om nog enkele notities te maken in zijn dagboek. Het geweer van Witti is bij een van zijn mensen als ze worden overvallen door kannibalen. Hij heeft alleen een pistool bij zich. Hij zou twee van de overvallers nog neergeschoten hebben met zijn pistool terwijl hij geraakt was door een vergiftigde pijl en werd neergestoken met een speer. Dit vertelden drie mensen uit de groep van Witti die konden wegvluchten. Ze vertelden ook dat Witti werd onthoofd en zijn lijk in de rivier gegooid werd.33 Ács schrijft in zijn artikel dat de rivier sindsdien ‘River Witti’ heet maar op internet heb ik geen rivier met deze naam kunnen vinden.

Witti heeft ook over zijn laatste expeditie een journaal geschreven. Het origineel hiervan is kwijtgeraakt maar een kopie daarvan is later door de Nederlanders naar de Britten gestuurd. Witti zou in dit journaal uitgebreider hebben geschreven dan in de eerste twee. Hij zou in een goede stemming hebben geschreven maar het is ook voor hem duidelijk geweest dat hij op dat moment in een heel gevaarlijk gebied is. Hij is gewaarschuwd door de leider van een vriendelijke stam dat hij niet verder naar het zuiden zou moeten gaan omdat de inwoners van dat gebied heel wild zouden zijn. Maar net zoals het advies van Mr. Pryer heeft hij ook deze waarschuwing niet in acht genomen.34



illustratie
Monument voor de gevallen officieren van de British North Borneo Company in Sandakan, op Noord-Borneo. Als eerste is Xavér Ferenc Witti vermeld.




illustratie
Afbeelding van een Dajak, in zijn hand een net afgehakt hoofd.


Ferenc Witti, voormalig officier in de Oostenrijks-Hongaarse Marine overlijdt in 1882 op 32-jarige leeftijd op Noord-Borneo in dienst van de British North Borneo Company. Hij was een goede en belangrijke officier van de Company die ook op zijn laatste expeditie het belang van de Company vooropstelde. William Hood Treacher, de eerste gouverneur van Brits Noord-Borneo, beklemtoonde zowel op een zitting van de Royal Geographical Society35 als in zijn eigen boek dat luitenant Witti een van de eerste en meest toegewijde officieren van de Company was.36 Het belangrijkste resultaat van zijn expedities was dat hij ontdekte dat het meer

Kinabalu, dat al eeuwenlang op verschillende kaarten van Borneo aanwezig was, niet eens bestond.37 Hij schrijft in zijn eerste journaal op 23 november dat hij het mysterie van het meer onthuld verklaart.38

Zijn werk is niet ongewaardeerd gebleven. Zijn naam staat bovenaan op een monument in Sandakan (Afbeelding 1) dat de officieren (ook Frank Hatton) herdenkt die in dienst van de Company om het leven kwamen. Bovendien is er zelfs een bergketen op Noord-Borneo die Banjaran Witti of Witti Range heet.

Bibliografie

Ács, Ferenc. [ca. 1960.] ‘Witti Ferenc Borneóban’. (Ferenc Witti op Borneo) Handschrift.
Hatton, Frank. 1885. North Borneo. Explorations and Adventures on the Equator. London: Sampson, Low, Marston, Searle & Rivington.
Anoniem. ‘Magyar utazó meggyilkoltatása Borneo szigetén’ (Moord op Hongaarse reiziger op Borneo) Egyetértés. 17 oktober 1882. 3.
A Pallas Nagy Lexikona. (Groot Lexicon van Pallas) (http://mek.oszk.hu/00000/00060/html/108/pc010822.html#5). (laatst geraadpleegd op 2 februari 2014).
Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography. (https://archive.org/stream/proceedingsroya74britgoog#page/n6/mode/2up). (laatst geraadpleegd op 18 augustus 2014).
Anoniem. ‘Slain by Borneo savages. Mr. Witti's sad fortunes in the land of the head-hunters’ In: The New York Times. 30 oktober 1882 (http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=FB0611FA3F5910738DDDA90B94D8415B8284F0D3). (laatst geraadpleegd op 2 februari 2014).
Treacher, William Hood. 1891. British Borneo. Sketches of Brunai, Sarawak, Labuan, and North Borneo. (http://www.gutenberg.org/files/27547/27547-h/27547-h.htm). (laatst geraadpleegd op 18 augustus 2014).
Witti, Ferenc Xavier. 1882. Diary of F. Witti, Esq., During an Excursion Across North Borneo from Marudu Bay to Sandakan. London.
Witti, Ferenc Xavier. 1882. Diary of F. Witti, Esq., During an Excursion in North Borneo from Marudu Bay to Papar by the Eastern Slopes of Mount Kinabalu. London.
Wurzbach, Constantin von. 1889. Biografisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich. Band 27. Wenen: k.k. Hof- und Staatsdruckerei.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


landen