Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 14

[Abraham Ortelius]

ORTELIUS (Abraham) of Ortels, zoon van Leonard Ortels en Anna Herwayers, kleinzoon van Willem Ortels, die zich uit Augsburg omstreeks 1460 te Antwerpen neder had gezet, werd aldaar 4 April 1527 geboren. Na het overlijden zijns vaders was hij genoodzaakt zich op den handel toe te leggen: ondertusschen legde hij zich ook op de fraaije letteren, wiskunde en vooral ook op de aardrijkskunde toe en zoo groot waren zijne verdiensten in dit laatste vak dat hij den bijnaam van den Ptolemaeus van zijnen tijd verwierf. Hij doorreisde verschillende landen: Engeland, Ierland, Frankrijk, Italie, Duitschland werden door hem bezocht. Met de meeste naauwkenrigheid sloeg hij alles gade, teekende het voornaamste dat hij zag op, en sloot vriendschap met de voornaamste geleerden, die hij ontmoette. Na zijne reislust voldaan te hebben, vestigde hij zich te Antwerpen en gaf daar terstond zijn Theatrum orbis terrae in het licht. Dit werk verschafte hem den titel van geograaf van Philippus II koning van Spanje. Het werd door een aantal belangrijke geschriften gevolgd, die zijn roem als geograaf vestigden en verspreiden en waarvan de lijst hieronder volgt.

Hij bezat een aanzienlijk kabinet van oude penningen, oudheden, schelpen. De uitstekendste mannen van zijn tijd waren zijne vrienden. Hij overleed den 28 Januarij 1598, meer dan 71 jaren oud.

Hij schreef:

Theatrum Orbis terrarum Antv. 1570 in fol. met 53 kaarten, 1571 in fol. met 53 kaarten, 1573 in fol met 70 kaarten, 1595 in fol met 115 kaarten. Deze uitgave is gevolgd door het Parergon en den Nomenclator Ptolemaicus Item, Quod ante extremum vitae suae postremum recensuit, novis tabulis et commentariis auxit atque illustravit. Antv. 1601 in fol. 1612 in fol. Het eerste deel bevat 128 kaarten, onder welke eenige dubbelen: het Parergon heeft 40 kaarten, van welke eenige gewijd zijn aan de bouwkunde en twee aan de kleeding der groot dignitarissen van het duitsche rijk; de Nomenclator Ptolemaicus voert de dagteekening 1609. De geleerde Antwerpsche boekdrukker Verdussen liet een exemplaar van het Theatrum na met een aantal aanteekeningen in handschrift. De meeste dezer kaarten verschenen vroeger deels afzonderlijk deels eenige gezamentlijk. De schrijver gaf terstond eene Vlaamsche uitgaaf van zijn atlas, met den titel: Theater oft Toonneel des Aertbodems, waer in te siene zyn die Landt-Tafelen der gheheelder Weerelt: met een corte Verclaringe derselver. Antw. 1571 in fol. vervolgens in het Fransch: Le tout reveu. amendé et augmenté de plusieurs Cartes et Déclarations par le mesme Autheur. (Anvers.) 1587 in fol. met 111 kaarten, voorts in 't Engelsch, Londen 1606 in fol. Ook bestaat er een uittreksel van in het Italiaansch getiteld: Theatro d'Abrahamo Ortelio, ridotto in forma piccola. Antv. 1593 in 8^o., als ook in het Fransch: Le Miroir du Monde ou Epitome du Théatre d'Abraham Ortelius auquel se présente tant par figures que pour charactères la vraye situation nature, propriété de la terre universelle. Aggrandi et enrichi, entre autres, de plusieurs belles cartes du Pays-Bas. Amst. 1598, in 4^o. obl.

Michel Coignet gaf een Latijnsch uittreksel: Epitome Theatri Orteliani praecipuorum orbis regionum delineationes, minoribus tabulis expressis, brevioribusque declarationibus illustratas, continens. Antv. 1601, in 8^o. met 123 kaarten.

Deorum, Dearum, Capita è veteribus numismatibus. Antv. 1573 8^o., herzien door Franc Sweertius. ald. 1602 in 4^o. en in den Thesaurus Antiq. Gr. van Gronovius. T. VII p. 253.

Synonymia Geographica. Antv. 1578 in 4^o., meermalen herdrukt met den titel: Thesaurus Geographicus. ibid. 1587, 1596 in fol. Hanau, 1611 in 4^o. De geleerde Holstein heeft

aanteekeningen op dit werk gegeven, gedrukt in 1666 te Rome in het werk getiteld: Annotationes in Geographiam sacram.

Itinerarium per nonnullas Galliae Belgica partes, Abrahami Ortelii et Joannis Viviani. Ad Gerardum Mercatorem cosmographum. Antv. 1584 8^o. met pl. gewoonlijk gevoegd bij andere reizen en verhandelingen van denzelfden drukker als ook door van Langendenck in de verschillende werken van Petrus Divaeus. Lovanii 1757 in fol.

C.J. Caesaris omnia quae exstant: jam pridem operâ et judicio viri docti emendata et edita: accessere Imperii Romani, Galliarumque et Hispaniarum veterum Tabulae, e conatibus geographicis Ab. Ortelii etc. Lugd. Bat. (Antverpiae) 1593 in 8^o.

Parergon, sive veteris geographiae aliquot Tabulae, Antv. 1595 in fol.

Ook achter het Theatrum mundi. ‘Plusieurs Cartes, schrijft Goethals, ‘sont entièrement faites d'imagination d'après des déscriptions poétiques.’

Aurei seculi Imago, sive Germanorum veterum Vita, Mores, Ritus et Religio, Iconibus delin. et Commentariis ex utriusque linguae auctoribus descripta, Antv. 1590 in 40. met 10 gravuren van P. van der Borcht. Zijn zinsprenk was contemno et orno mente et manu.

Ortelius leefde ongehuwd. Zijne zuster Anna Ortelius liet in de kerk der Premonstratensen, waar hij begraven ligt, een praalgraf oprigten met een epitaphium van Justus Lipsius. Zijne beeltenis vindt men vóór het Theatrum orbis bij Foppens en bij Goethals en een penning op hem bij van Loon, Historie Penn. D. I, bl. 514.

Zie Franc. Sweertii Athen. Bat. p. 88-90; Val. Andreas, Bibl. Belg. p. 2; Foppens, Bibl. Belg. T. I, p. 3, Vossius, de Soientiis Mathematicis c. XLIV § 29 p. 259; Tob. Magiri Eponym. voce. Pope Blount, Cens. vir. doct. p. 780-782; Crenii Animad. Philol. p. VIII D. VII p. 29. Part X, p. 107, 150-154, 158-160, 282, Antv.; Baudarti Bibliothecca Nummaria, n, XVI p. 25, 26; Gottl. Krantzius ad Conringium, Saec. XVI c. v. p. 176; Franc. Dion. Camusatus, Observationes ad Craconii Bibliothecam p. 173; Cat. Bibl. Bunav. T. I. vol. II p. 1481; Saxe, Onem T. II, p. 460, 461; David Chytracus, in Paraphras. Psalm. Buohanan.; Merula in Cosmogr. Praefat.; Becman, Hist. orb. terrar. c. I, n. 5; Vossius de Phil. c. 2, sect. 28; Casaubonus ad Baron. Ann. 3 Num. 68; G. Camden, Britann. in Praef.; Lipsii Epist. cent. II. Miscell. Epist 7; Id. Epist. Quaest. L. IV, Epist. 4; M. Adami Vitae Phil. p. 429; Moreri, Morhoff, Bibl. Univ. Biogr. génér. Univ. Biogr. génér; Convers. Lex. Bauer, Luiscius, Hoogstraten, Kok, Nieuwenhuis, van Kampen, Bekn. Gesch. d. Ned. Letteren en Wetens. D. I. bl. 92, D. III bl. 53; Goethals, Hist. d. Letres, des Sciences et dos arts en Belgique T. IV p. 75. suiv. Bulletins de l'Acad. roy. des sciences, de lettres et des beaux arts de Belgique. 1861 p. 335 suiv. Cat. d. Bibl. v. Ned. Letterk. D. II bl. 24, 251; Muller, Cat. v. Portv.