Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 13

[Adolf, Graaf van Nieuwenaar]

NIEUWENAAR (Adolf, Graaf van) en Meurs, stadhouder van Gelderland, Overijssel en Utrecht. In 1584 volgde hij den afvalligen Willem van den Berg als stadhouder van Gelderland op; trachtte in 1585 te vergeefs den afval van Nijmegen te voorkomen, en kwam daarbij zelf in groot levensgevaar, doch het gelukte hem, door eenig volk in die stad te brengen, Arnhem te behouden. In hetzelfde jaar deed hij, op den naam van Truchses, verdreven aartsbisschop van Keulen, met omtrent duizend man een inval in dat aartsbisdom, en verrastte den 10den Mei Nuis. Terwijl hij zich hier ophield, trad Maarten Schenk van Nideghem met hem in onderhandeling om tot de Staatsche zijde, welke hij voor eenigen tijd had

verlaten, weder te keeren. Op den 20sten Mei kwam men binnen Gelder overeen, dat Schenk zijn huis Blyenbeek den Staten zou leveren en voorts hunne zijde houden, mits zij hem een veldmaarschalksplaats in hunne legers opdroegen en hem een ander huis, in de plaats van het zijne, bezorgden, of f 4000 in 't jaar, zijnde het beloop der inkomsten van Blyenbeek. Na het sluiten van dit verdrag, ruimde Schenk zijn slot, en bemagtigde, nog voor het einde dier maand, het slot te Overasselt bij Grave. Kort daarop vereenigde zich Nieuwenaar met Schenk en den heer van Villers, trok tegen den Spaanschen overste de Tassis op, ontmoette hem te Amerongen, doch werd verslagen. Nieuwenaar ontkwam het binnen Amersfoort, Schenk binnen Wijk te Duurstede, Villers in 't hoofd gewond, werd gevangen genomen en na lang zitten tegen hoog losgeld geslaakt.

Ondanks deze nederlaag begeerde de Utrechtsche burgerij hem, in plaats van Villers, tot hunnen stadhouder. In 't eerst kantten zich de Staten hiertegen aan, doch voor opschudding bevreesd, gaven zij hunne toestemming om hem, bij voorraad, en gedurende de hechtenis van Villers, dien post te doen bekleeden. Niet lang daarna trok hij met 18 vaandels Engelschen en Duitschers in de Veluwe, en bemagtigde de schans bij IJsseloord. Van hier nam hij zijn weg naar een blokhuis, boven Heusden, aan 't Bergsche Hooft, en maakte er zich insgelijks meester van. Terzelfder tijd hield hij heimelijk verstand binnen Nijmegen met eenen Jan Haarents, die in een toren aan de vest woonde. Door middel van dezen was hij voornemens volk in de stad te brengen, en 't ware gewisselijk gelukt, indien hij in dronkenschap zich niet iets van het ontwerp had laten ontvallen. Hierop werd hij gepijnigd en tot ontdekking van het geheim gebragt. Om zijne teleurstelling eenigzins te vergoeden, liet de stadhouder een schans te Lent bouwen, en daar uit de stad, soms met gloeijende kogels heftig beschieten. Doch dit had geen andere uitwerking dan dat eenige huizen beschadigd of in brand geschoten werden. Een inval van heer van Hautepenne in de Betuwe met 5000 man, deed hem eerlang dit oord verlaten. Hij stond in blakende gunst van Leycester, die hem aan het hoofd eener kamer van geldmiddelen, op eigen gezag ingerigt, stelde. In 1586 gaf hij een bewijs van het groot gezag, dat hij zich als stadhouder aanmatigde, door de Staten des lands van Utrecht, de wethouderschap, de ambtenaren der stad en de gansche gewapende burgerij onder een nieuwen eed te brengen van getrouwheid aan de Algemeene Staten, aan Leycester als landvoogd en aan hem zelven als stadhouder over 't land van Utrecht. Na het vertrek van Leycester in 1587 wisselde hij van aanhang en voegde zich bij hen, die op den graaf en zijne raads-

lieden vertoornd waren. Kort hierna, toen het geschapen stond, dat er een burgeroorlog ontstaan zou, toonde hij veel beleid, veranderde de regering, nam Prouning en die van zijn aanhang gevangen en herstelde de rust. Den 18den October 1589 kwam hij door het ontbranden van buskruid deerlijk te Arnhem aan zijn einde.

De Groot kenschetst hem met een paar woorden als een ‘man traag in den oorlog, maar van onberispelijke zeden.’ Hij liet zich door de omstandigheden beheerschen en was geen man van vast karakter. Zyne vrouw Walburg van Nieuwenaar, voormaals gehuwd met den ongelukkigen graaf van Hoorn, was zijne volle nicht en werd zijne erfgename. Haar testament van 28 October 1594 wordt bewaard in het Prov. Archief van Utrecht, collectie Booth, boek XXII, b. bl. 82 en medegedeeld in Kronijk van het Hist. Gen. te Utrecht, 5de Jaarg. bl. 115 volgg.

Zie Bor, van Meteren, Wagenaar, van Wijn op Wagenaar, D. VIII. bl. 38; Cerisier, Bilderdijk, Kok, Nieuwenhuis, Kobus en de Rivecourt, Woord. der Zamenl.; Brandt, Hist. der Ref. D. I. bl. 712, 714, 728; Beaufort, Lev. van Willem I, D. I. bl. 604; Scheltema, Staatk. Ned. o.h.w. Kluit, Hist. Staatsreg. van Holl. D. III. en Bijl.; van Kampen, Vad. Karakt. D. I. bl. 490, 491; v.d. Monde, Tijds. voor Gesch. en Oudh. van Utr. D. II. bl. 358, 359; Chron. van het Hist. Gen. D. V. bl. 31, 32, 116, 408, 410-412, 419, 420. D. VIII. bl. 235, 252, 303. Brieven van hem (1586, 1588, 1589) D. VIII. bl. 235, 236; Kist en Royaards Arch. voor Kerk. Ges. D. VII. bl. 251; Groen van Prinsterer, Arch. D. VII. bl. 438. D. VIII. bl. 50, 218, 289, 309, 310, 458; Overijs. Alm. 1848. bl. 70; Muller, Cat. van Portr.