Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 12. Eerste stuk

[Doeke, Duco of Doco Martena]

MARTENA (Doeke, Duco of Doco), zoon van Tjebbe Martena en van Bauck Heringa, was reeds vroeg de vrijheid en de gezuiverde godsdienst toegedaan. Hij begaf zich dikwijls naar Emden, om de bijeenkomsten der bannelingen bij te wonen, en zijne vrouw wordt gezegd, in 't begin der beroerte een leeraar der weêrspannige gemeente derwaarts gevolgd te zijn. In 1564 kantte hij zich manmoedig aan tegen de invoering van een bisschoppelijken stoel te Leeuwarden, en men zag in het volgende jaar, dat hij evenmin als anderen gezind was, de bevelen van den bisschop van Utrecht in alles op te volgen. In 1566 nam hij deel aan het verbond der Edelen. Toen in 1567, door de wederkomst van Aremberg uit Overijssel, nu met krijgsvolk gesterkt, de wakkere onderneming van Tjerk Walles, ten voordeele der onroomschen en tot wering van gewetensdwang te Leeuwarden te keer gegaan en de krachten van het bondgenootschap verbroken waren, werd door dien

stadhouder een landdag uitgeschreven, waarop hij begeerde, dat de staten, omdat hun aantal te groot was, dertig of daaromtrent uit hun midden zouden afvaardigen, met volle magt, om met hem en den koninklijken raad over de zwevende geschilpunten in onderhandeling te treden. Het was den staten tegen de borst, dat Aremberg den geheelen raad bij de opening van deze gewigtige raadpleging wilde gebruiken, en aan ieder vreemdeling want (dezulke waren, naar het voorschrift van het Bourgondische hof in den raad gebragt) de geheimen, van den staat openbaren. Zij besloten derhalve Watze Camminga en Doeke Martena, lieden van den eersten adel en der regeringe best kundig, naar Aremberg af te vaardigen, om hem hunne bedenkingen te kennen te geven, en met nadruk te vorderen, dat niet dan geboren Friesche raden, naar voorouderlijk gebruik, op den landsdag zouden toegelaten worden. Hoe weinig zulks aan Aremberg smaakte, hij moest er echter in bewilligen en wat meer toegeefelijkheid gebruiken dan in het voorgaande jaar, toen Martena met Idzaerda en Douwe Hottinga, ook naar hem afgezonden waren om te verzoeken, dat hij 't stuk van godsdienst vooreerst in den tegenwoordigen toestand wilde laten totdat bij den koning, met kennisse der algemeene staten, hierop nader zou besloten zijn. Toen Arrenberg, door het gevangennemen van Ilpendam, een der verbonden Edelen en geheimschrijver van Brederode, die uit het huis van den edelen Sjoerd van Beijem gehaald en in den kerker geworpen werd, het goed vertrouwen der staten en verbondene Edelen scheen te zullen te leur stellen, werd Martena met Ruurd Roorda aan den stadhouder gezonden om van hem de verzekering te eischen, dat zij, naar regt en billijkheid handelende, niet zouden bloot staan om door list en lagen op het onverwachts overvallen te worden. Toen zij die verzekering ontvangen hadden, deden zij een nieuw voorstel ter handhaving van de eer der bondgenooten, op zulk eene vrijmoedige en rondborstige wijze, dat Aremberg, zijn gramschap niet langer kunnende verbergen, in scherpe verwijten uitviel; waarop Martena en de zijnen hem duidelijk te verstaan gaven dat zij, hetgeen voorheen gezegd en gedaan was, goedkeurden; dat zij zich noch door hoop op gunst, noch door vrees voor dreigende gevaren, ooit van hun regt zouden laten aftrekken, maar liever een heerlijk blijk van standvastigheid geven, 's lands regten vasthouden of te gelijk daarmede omkomen wilden Welk een moed in zulk een tijd!

Niettegenstaande hij in 1568 standvastig weigerde den nieuwen eed af te leggen, werd hij, tot verwondering van velen, door de Spanjaarden niet alleen niet vervolgd, maar bleef zelfs bij Robles gezien, die hem raadpleegde over de wapening tegen de Watergeuzen. Met beleid wist hij deze zaak slepende te houden. Zich gelatende, alsof hij een afgezonderd leven zocht

te leiden, hield hij middelerwijl heimelijk verstandhouding met den Prins van Oranje, aan wien hij zijn plan om Leeuwarden te doen omslaan, ontdekte, waartoe vele Edelen hem de hand boden. Hij behandelde de zaken met zooveel omzigtigheid, dat Robles en het hof van Friesland zijn voornemen niet wisten, voor dat hij reeds eenig volk geworven en verklaard had, dat hij het zou aanvoeren om de vrijheid te bewerken. Ten einde zulks te kunnen doen, schreef hij aan Sonoy om vier of vijf vaandelen knechten, doch deze kon hem niet meer dan een vendel bijzetten. De aanslag op Leeuwarden mislukte door de tijdige voorzorg van Robles, doch gaf aanleiding aan Dirk van Bronkhorst tot gewigtige ondernemingen, waarvan de bondgenooten bestendige vrucht zouden gehad hebben, indien hij de voorzigtigheid en gematigdheid van Martena had bezeten. Deze kwam in Herfstmaand 1572 met zijne geringe magt te Sneek, waar hij met gejuich werd ontvangen. Kort daarop vertrok hij met eenig volk naar Gaasterland om Bronkhorst in te halen en naar Sneek te geleiden. Door dezen met twee anderen aangesteld om het opzigt te hebben over de kerkelijke goederen en kleinoodien en ze ten dienste van de gemeene zaak te besturen, werd hij en zijne ambtgenooten door de spaanschgezinden beschuldigd van schraapzucht, eene beschuldiging, die van allen grond ontbloot was Toen Joost van Schouwenburg in Friesland kwam, om aldaar in 's Prinsen naam het ambt van stadhouder te bekleeden en er deswegens onmin en tweespalt met Dirk van Bronkhorst en Batenburg ontstond, wist Martena dit geschil in het minzame te beslechten, teregt begrijpende dat het thans geen tijd was om onderling te twisten. Van Sneek kwam hij met zijn volk te Franeker in bezetting en bleef daar, toen Schouwenburg die stad verliet, en met het grootste deel van het volk naar elders trok, met één vaandel. 't Leed niet lang of Martena moest met zijne vrouw en kinderen van hier vertrekken. Uit Friesland gevlugt, werd hij door den Prins van Oranje aangesteld tot admiraal der Zuiderzee en lag met zijne schepen in het Vlie. De schepen van Billy beletten hem wel om ter hulpe te komen aan de Noordhollandsche vloot, die met de Spaansche, onder den graaf van Bossu, op de Zuiderzee slaags geraakte en haar overwon, doch hij belette van zijnen kant de schepen van Billy om die van Bossu bij te staan. Omtrent dien tijd verspreidde zich het gerucht, dat Martena, door een zwaren storm beloopen, zijn leven in 't water had geëindigd; doch het gerucht was valsch; de Voorzienigheid had hem nog tot gewigtiger ondernemingen bestemd. Ondertusschen had het hof van Friesland hem openlijk gebannen, en bij de afkondiging der algemeene vergiffenis in 's Konings naam werd hij bij name daarvan uitgesloten. Na de pacificatie van Gent, kwam hij in Friesland terug. Wij ontmoeten

hem aldaar onder de Gedeputeerde Staten, die in Louwmaand van 1577 bewilligden, dat gemelde bevrediging aangenomen, de graaf van Rennenberg als stadhouder erkend, voor de betaling van 't krijgsvolk gezorgd en voor 's lands geregtigheden op eene uitmuntende wijze gewaakt werd, en die bij de algemeene staten te Brussel deden aanhouden, om de blokhuizen, weleer tot beteugeling der ingezetenen gesticht, te slechten. Als lid der Gedeputeerde Staten toonde hij zich steeds een warm voorstander der vrijheid en van 's Lands belangen; ook werd hij door de Staten van Friesland tot de gewigtigste ambten gekozen en genoot hun volkomen vertrouwen. In 1578 werd hij, op sterk aandringen van een groot aantal zijner landgenooten bij Rennenberg, drossaard van Harlingen, en verkreeg tevens de Grietenij van Barradeel. Hij was de eerste der drie gelastigden, die de, door den Spaanschen koning aangestelde grietmannen ontsloegen en anderen aanstelden. Ook nam hij het nieuwe hof in den eed. Een der grootste voorstanders der Unie van Utrecht zijnde, stond hij zeer in het vertrouwen van Willem I en werd door deze in de gewigtigste ondernemingen en bezendingen gebruikt. Zoo bekleedde hij den post van afgevaardigde zoo aan den prins van Oranje te Utrecht om het kasteel van Staveren den Rennenbergschen afhandig te maken als aan de vereenigde staten over het bestier van den lande en in meer andere gevallen. Na zooveel voor de vrijheid te hebben uitgevoerd, viel hij ten laatsten den vijand in handen. Met zijn vaandel voetvolk binnen Sloten liggende en van de zijnen verlaten, werd hij door 't volk van Rennenberg achterhaald en te Balk gevangen genomen. Men stelde zooveel belang in hem dat men op den landdag in Sprokkelmaand van 1581 bestoot hem vrij te maken voor een losgeld van f 3150 onder voorwaarde dat het aan 's lands schatkist zou moeten goedgedaan worden, doch alleen uit aanmerking van 's lands bekrompen geldmiddelen, en geenszins uit minachting voor de verdiensten van Martena, die zelfs omtrent dezen tijd tot lid van den Landraad aan de eene zijde van de Maas gekozen werd. In dezen post kweet hij zich met geen minderen roem dan in al zijne verdere verrigtingen ten dienste van het vaderland, en zijne uitmuntende bekwaamheden zoowel in het staatsbestier als in den krijg te water en te lande, zullen den voortreffelijken Aggeus van Albada bewogen hebben, om hem in de eerste hoedanigheid den Staten van Friesland met nadruk aan te prijzen. Hoe veel werk hij van de letteroefeningen maakte, blijkt niet slechts uit de getuigenis van vriend en vijand, maar ook uit zijne Latijnsche gedichten later in het licht gegeven. Onder anderen heeft hij gemaakt het onderschrift onder het afbeeldsel van Wybe van Grovestins (Scherne Wybe). Met geen minder regt derhalve wordt Martena onder de geleerdste Edelen als onder de aanzienlijkste van ge-

boorte gerekend. Hij overleed den 11 November 1605, en had alle zijne bezittingen voor de vrijheid van zijn vaderland opgezet, zoodat men van hun hem zeide dat hij het goed van drie edellieden had doorgebragt, namelijk van zijne twee broeders, van welke hij erfgenaam was geworden en zijn eigen.

Hij huwde eerst met Swob Botnia, dochter van Tjalling en Frouk Hottinga, vervolgens met Trijn of Katharina Unema, dochter van Jancke U. van Beya Blye en Tet Wibolsma, die in 1603 stierf. Bij zijne eerste vrouw had hij een zoon, bij zijne tweede verwekte hij Tjebbe, vroeg gestorven, Jan, die reeds vroeg de voetstappen van zijn vader drukte, en den prins van Oranje volgde, gehuwd met Maria van Sternsee, doch in 1584 kinderloos gestorven; Swob gehuwd met David van Goirle of Gorlé van Antwerpen; Rouck gehuwd met Evert Entens en hertrouwd met Juw Harinxma.

Zij is de laatste die de naam Martena uit eigen geboorteregt heeft gedragen. Zijne beeldtenis was ten tijde van te Water nog voorhanden bij den Grietman U. van Burmania, met zijne 16 kwartieren. Boven en onder deze beeldtenis staan de latijnsche gedichten, die met eene kleine verandering door Wesseling zijn uitgegeven. Indien Martena zelf de opsteller van deze bijschriften is geweest, ontdekt zich de groote man daarin aan zijn zwakke zijde.

Zie Gellius Snecanus, Frisia nobilis p. 56; Carolus de rebus Casparis à Robles Billaci in Frisia gestis, p. 9, 25. sqq. 76, 77, 78, 81, 82, 102, 140, 146, 156-158; Winsemius. Hist. 1. I. p. 47, 58, 59, 81, 83, 83-85; l. II. p. 139, 140; l. III. p. 204-206, 227, 228, l. IV. p 287, 300, 321, 331, l. V. p. 392, 394, 440, 441, l. VI. p. 453, 474, 480, 484. 485, l. VII. p 527, 522; Dez. Chronijck, B. XVI bl. 526, 527, B. XVIII. bl. 602, 606, 611, 622, 626, 639, 640, 650-653, 653, 658, 665-667, 679, 688, 706; Bor, Ned. Oorl. B. IV. bl. 168, B. V. bl. 188, 189, B. VI. bl. 277-279, 331, 335, B. VII. bl. 29, B, XI. bl. 283, B. XIII. bl. 78, B. XV. bl. 225; Schwartzenberg, Chart. v. Friest. D. III. bl. 635, 636, 685-689, 694-708, 751, 752; Schotanus, Fries. Hist. B. XXI. bl. 763, 788; 790, B. XXII. bl. 800, 811, 913, 820-830, B. XXIII. bl. 875; Viglius ab Aytta. Epist. XXXIV ad Hopperum p. 103, Ep. CLXXXVII. p. 721, Ep. CCVIII en CCXIII. p. 765, 773, Hooft, Ned Hist. B. VI. bl. 337, B. VIII. bl. 330, 335; Epist. a Gabbema edit Cent. III. ep. 27 p. 581; Naamrol der Raadsheeren van den Hove van Friesland, bl. 226 en volg; de Crane, Het aloud gesl. Martena, in Vrije Fries. D. I. bl. 189 volgg.; Scheltema, Staatk. Nederl. D. II. bl. 12; Te Water, Verb. der Edelen, Wagenaar, Vad. Gesch. D. VII. bl. 248; Kok, Vad Woordenb. o.h.w.; Schuit- en jagtpraatjes, bl. 14, XXII Vet. in Fris. Nob. Carmina, p. 126; Friesch jaarboekje voor 1829; Sminia, Naaml. van Fries. mannen, bl. 209 volgg.; Eekhoff, Gesch. v. Friesl. bl. 182, 191, 198.