Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Johan Willem Friso]

JOHAN WILLEM FRISO, prins van Oranje en Nassau, was de tweede zoon, maar de eenigst overgeblevene, van Hendrik Casimir II, prins van Nassau, stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, en van prinses Amalia van Anhalt-Dessau. Hij werd geboren te Dessau, de hoofdstad van het vorstendom Anhalt, op den 14^den Augustus 1687, en al dadelijk door de Algemeene Staten, door die van Friesland en Groningen tot gevaders verzocht, met een lijfrentebrief van drie duizend gulden 's jaars vereerd. Zijne ouders, eerlang te Leeuwarden wederkeerende, verschaften hunnen zoon eene opvoeding overeenkomstig zijnen rang. Naauwelijks had hij den ouderdom van zeven jaren bereikt, of hij kreeg als leermeester Joannes Lemonon, predikant en hoogleeraar te Franeker, wiens buitengewone bekwaamheden niet alleen den prins ten rijken zegen waren, maar die in het jeugdige gemoed van den vorst de zaden van godsvrucht en deugd nederlegde, welke naderhand zoo welig opgroeiden en de heilzaamste gevolgen hadden. Doch toen de hoop, die men van zijne bekwaamheid had opgevat, met de jaren begon te vermeerderen, verloor hij zijnen vader, voor dat hij den ouderdom van negen jaren bereikt had.

Bij den dood van dien vorst werden aan den jeugdigen Friso al de waardigheden zijns vaders door de Friesche Staten toegelegd, terwijl het bewind intusschen door zijne voortreffelijke moeder als voogdes werd waargenomen. Van haar ontving hij vervolgens eene uitmuntende opvoeding, die hem, geholpen door zijnen gunstigen aanleg, in staat stelde om reeds op zijn dertiende jaar de hoogeschool te Franeker te bezoeken. Hier genoot hij gedurende anderhalf jaar het onderwijs in de wiskunst van den hoogleeraar Bernardus Fullenius, en vertrok vervolgens naar de hoogeschool te Utrecht. Saurin en Graevius waren hier zijne leermeesters, de eerste in de wiskunst, de laatste in de oude aardrijkskunde

en geschiedenis. Hij was op verzoek van prins Willem III derwaarts gegaan, en deze vorst, zelf geene kinderen hebbende, wilde Friso als zoon aannemen, en verklaarde hem tot zijn vollen erfgenaam. Doch spoedig moest hij ook dezen tweeden vader verliezen, en ondervinden dat de Staten van Holland niet alleen niet voornemens waren om aan den wil des overleden konings gehoor te geven, maar dat zij ook geen paal en perk stelden aan de aanmatigingen des konings van Pruissen, die zich van een gedeelte der erfenis van Oranje meester maakte.

Na den dood van Willem III waren de zorgen der verdere opvoeding van den jeugdigen Friso, die nu ook den titel van prins van Oranje had aangenomen, aan zijne moeder overgelaten. Zij gaf hem tot gouverneur den baron van Heemstra, met wien hij in 1702 den veldtogt der bondgenooten tegen Frankrijk wilde bijwonen. Een val van zijn paard noodzaakte hem daarvan voor dit jaar af te zien; maar in het volgende jaar trok hij naar het leger. Het was hem echter niet toegestaan in de eerste jaren, dat hij den successie-oorlog aan de zijde van den heer van Ouwerkerk bijwoonde, bijzondere blijken te geven van zijne dapperheid; maar toen hij den ouderdom van twintig jaren bereikt had, en hij niet alleen tot stadhouder en kapitein-generaal van Friesland gehuldigd, maar ook als generaal der infanterie van den staat was aangesteld, toonde hij in den slag bij Oudenaarden, in 1708, wat het vaderland van hem verwachten kon. Op deze overwinning volgde het beleg van Rijssel, hetwelk voornamelijk aan Friso, onder het opperbevel van prins Eugenius, was opgedragen. Het was bij die gelegenheid dat de jeugdige held nieuwe blijken gaf van zijne dapperheid, maar ook van zijn uitmuntend karakter. Meer dan eens had namelijk een kogel 's prinsen kwartier getroffen, doch toen hij op zekeren morgen zich aankleedde met behulp van zijnen kamerdienaar, kwam een kanonskogel door het venster, snorde op een afstand van vijf of zes vingers breed over 's prinsen schouder, maar nam een gedeelte van het hoofd weg van zijnen eersten kamerdienaar Cerceau. Terstond viel deze dood ter aarde, terwijl het bloed en brein het gewaad van den vorst bemorste. Deze uitroepende: mijn arme Cerceau is dood, boog zich over het lijk van zijn dienaar, en was minder op het dreigende gevaar bedacht, dan wel op het verlies van den ouden getrouwen medgezel, welke hem sedert zijne kindsheid had opgepast.

Rijssel viel, en de prins keerde met roem overladen te Leeuwarden weder. Nog in hetzelfde jaar verkreeg hij ook het stadhouderschap van Groningen en Drenthe, en sloot in 1709 een huwelijk met prinses Maria Louise van Hessen-Kassel. Naauwelijks waren de troepen van den staat te velde, of de prins verliet zijne jonge gemalin te Kassel. In het leger

aangekomen, werd hem de bemagtiging van St. Amand en Montagne opgedragen, waarvan hij zich voortreffelijk kweet, en alzoo den val van Doornik voorbereidde. In den daarop gevolgden veldslag bij Malpaquet voerde hij het bevel over den regtervleugel en onderscheidde zich door eene dapperheid, die aan roekeloosheid grensde. In weerwil van een allerhevigst vuur, drong hij door tot in de eerste en tweede verschansing des vijands, en stond hij op het punt om de derde te bemagtigen, toen zijne soldaten voor de overmagt van versche troepen begonnen te wijken. Naauwelijks had de prins dit bemerkt, of hij grijpt den standaard van het regiment van Mey, en met eene verwonderlijke kloekmoedigheid en bedaardheid zijne benden op nieuw ten strijde voerende, plaatste hij met eigen hand den standaard op 's vijands verschansing, waardoor weldra de zege bevochten was.

Na in het laatst van October met prins Eugenius Bergen in Henegouwen te hebben ingenomen, verliet hij het leger, doch was in 1710 weder tijdig in het veld, en mogt hij Douai en St. Venant, na hevige belegeringen, helpen veroveren. In het begin van 1711 was hij wederom naar het leger vertrokken, hetwelk hij voor het laatst in Julij verliet, toen hij naar 's Hage werd geroepen, om de geschillen met den koning van Pruissen, over de erfenis van koning Willem III, te vereffenen. Met de heeren Hilken, Verschuur, Plettenberg en eenige anderen trok hij derwaarts.

Op den 14^den Julij kwamen zij tegen den middag aan den Moerdijk, van waar zij zich naar het Strijensche Sas moesten laten overzetten. Na hier eerst in eene schuit getreden te zijn, stapte de prins vervolgens over in de pont, waar zijn koets in stond, om zich alzoo voor de opkomende wind en regen te beveiligen. Toen zij nu digt bij land waren, en de schipper wilde wenden om het haventje te bereiken, wierp een rukwind het vaartuig op zijde, waardoor de prins, en allen die bij hem waren, in het water vielen. Een tijdlang hield de vorst zich aan den heer du Tour vast, doch een geweldige golf spoelde hem van daar en sleepte hem naar den grond. In doodsangst riep hij nog uit: Heer ontferm u mijner, wij vergaan! en de held van Malplaquet vond, met zijnen getrouwen Hilken, den dood in de golven, dien hij te midden van honderden kogels op het slagtveld ontgaan was.

Zoo was het treurig einde van den vier en twintigjarigen vorst, van wien het vaderland zulke goede verwachtingen koesterde. 's Prinsen lijk werd door een schipper, van de Klundert komende, acht dagen later, digt bij de plaats des ongevals, opgevischt. Men bragt het naar Dordrecht, van waar het, gebalsemd, naar Leeuwarden gevoerd werd, waar het op den 25^sten Februarij 1712 met groote statie, in het graf zijner voorvaderen, werd bijgezet.

Het vaderland was in rouw gedompeld, maar het meest 's prinsen jeugdige gemalin. Met christelijke gelatenheid droeg zij echter haar treurig lot, en vond in de godsdienst de kracht om zich staande te houden, ook ter vervulling harer moederpligten jegens eene dochter, den 13^den October 1710 geboren en Anna Charlotta Emilia genaamd, en jegens een zoon, waarvan zij den 1^sten September 1712, juist zes weken na het ongeval haren gemaal overkomen, beviel, dien wij later als Willem Karel Hendrik Friso zullen ontmoeten, en die bestemd was om de grootvader te worden van Neêrlands eersten koning.

De afbeelding van Johan Willem Friso ziet op meer dan eene wijze het licht; ook is het treurig ongeval, hem overkomen, meermalen in plaat gebragt.

Zie Halma, Lev. van Johan Willem Friso, naar het Fransch van J. Lamigue (Leeuw. 1716. 8^o. 2 deelen); Wagenaar, Vaderl. Hist., het Regist. op Joan; van Wijn, Bijv. en Aanm. het Regist. op Friso en Joan; Charterb. van Friesl., D. VI. bl. 256; Hoogstraten, Woordenb. D. V. St. I. bl. 208, 209, D. VII. St. II. bl. 20; Kok. Vaderl. Woordenb. D. XVI. bl. 675-689; van Effen, de Misanthrope, D. II. bl. 21; Levensbeschr. van Ned. Mann. en Vrouw. D. VIII. bl. 260-288; Tegenw. staat der Nederl. D. I. VII. de Regist. op Jan; Vriemoet, Athen. Frisiac. p. XXIV. XXV; van Kampen, Vaderl. Karakterk. D. II. St. II. bl. 528-535; Gron. Volks-Alm. 1841, bl. 45-48; Bosscha, Neêrl. Held. te Land., het Regist. op Jan; Eekhoff, Geschied. van Friesl. bl. 300-306, 497; Muller, Cat. van Portrett. bl. 17, 18.