Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Tweede stuk

[Petrus Hofstede]

HOFSTEDE (Petrus), zoon van Johannes Hofstede, werd in 1716 te Groningen geboren, studeerde te Franeker, en werd, na de doctorale waardigheid in de godgeleerdheid verkregen te hebben, predikant te Anjum in Friesland (1739), in 1741 correspondens naar Gelderland, in 1743 lid der synode te Harlingen, in 1743 predikant te Steenwijk, Oost Zaandam (1745) en te Rotterdam (1749) waar de regering hem in 1770 tot hoogleeraar in de godgeleerdheid, kerkelijke geschiedenis en oudheden aan de illustre school benoemde. Hofstede nam nu zijn ontslag als predikant met belofte van jaarlijks eenige leerredenen te houden. In 1799 vierde hij de gedachtenis zijner 50jarige evangeliedienst en overleed den 27 November 1803.

Hofstede was een der merkwaardigste mannen van zijn tijd en van buitengewone geleerdheid, kloek verstand en had de bijzondere gaaf om met menschen van verschillende klassen, aanzienlijken en geringen, om te kunnen gaan.

Van den oogenblik dat hij het leeraarsambt bekleedde, behoorde hij tot de zoogenaamde toleranten, voor wier

hoofd de hoogleeraar Venema werd gehouden, en deelde als zoodanig in de gunst van Prins Willem IV, een voorstander van broederlijke verdraagzaamheid; zelfs mogt hij, bij de twisten, in 1755 te Rotterdam over het regt van predikantsberoeping ontstaan, de beschuldiging van onregtzinnigheid niet ontgaan. Van zijne verdraagzaamheid getuigde ook in 1760 zijne verdediging van het huwelijk der prinses Carolina met den Lutherschen vorst van Nassau-Weilburg en gaf hij aan Grotius, Brandt en Cattenburgh in zijne geschriften grooten lof. Opentlijk verklaarde hij zich een vijand van onverdraagzaamheid in zijn in 1769 in het licht gegeven werk De Belizarius van Marmontel beoordeeld.

Marmontel had in zijn geschrift gesteld, dat onder alle volkeren van den aardbodem, welke godsdienst zij ook mogten omhelzen, de deugd zulk een kracht had, dat zij den mensch, wie hij ook ware, die haar beoefende, eenen Socrates, eenen Titus, eenen Antoninus, uit de ellende van dit leven door den dood overbragt in de hoogste zaligheid. Hofstede veroordeelde deze stelling als eene dëistische beschouwing van het evangelie, en meende te kunnen bewijzen dat Marmontel een dëist, hoewel niet van de ergste soort, was. Hij noemde hem een Pelagiaansch-Theologischen naturalist.

Deze uitdrukking gaf aanleiding tot groot misnoegen bij de remonstranten, die door de contra-remonstranten van pelagianismus beschuldigd, zich in gevaar achtten, ten gevolge van Hofstede's uitdrukking, voor dëisten of naturalisten gehouden te worden. Het misnoegen werd eerst zwijgend gedragen, tot dat de remonstrantsche kerkleeraar Cornelis Nozeman in een geschrift Socrates eere gehandhaafd, tegen Hofstede optrad. Hij verdedigde in dit geschrift de eer en de deugd van dezen ouden wijze en betwistte hun den grond niet, waarop zij voor een ander leven zichzelven een eeuwig geluk hadden toegedacht. Hofstede nam hier tegen de pen op en viel vooral zijne partij aan, omdat deze betoogd had dat het staatsbewind aan de remonstranten vrijheid van openbare godsdienst had vergund. Scherpe en bittere geschriften, waarin de eer der hervormde kerk inderdaad werd aangerand, volgden elkander op, zóó scherp en bitter, dat de Staten van Holland in 1773 alle geschriften, waarin van de hervormde leer op eenen verachtenden toon werd gesproken, verboden. Doch van nu af aan was Hofstede's rigting volkomen veranderd. Zoo verdraagzaam hij vroeger was, zoo onverdraagzaam werd hij thans. Zijn driftig karakter, door de bitterheid der twisten ontstoken, kantte zich tegen alles wat remon-

strantsch of van milde denkwijze was. Hij plaatste zich aan het hoofd der intoleranten, bragt den Groninger hoogleeraar van der Marck bij den stadhouder in ongunst, en schiep als een opentlijk orgaan zijner denkwijze, in 1774, de Nederlandsche Bibliotheek, een tijdschrift, waarvan hij het onderbestuur aan zijn ambtgenoot Habbema opdroeg en dat zich bijzonder plaatste tegenover de Vaderlandsche Letteroefeningen, die sedert 1761 het licht zagen. Dit werk schoot zijne scherpe pijlen naar alle zijden uit. Vooral ondervond dit Nikolaas Barkey, vroeger hoogleeraar te Bremen en sedert 1766 hoogduitsch predikant te 's Hage, die in 1774 het Hooglied door eene gemakkelijke en eenvoudige verklaring van de bezwaren tegen hetzelve ingebragt, vrijgesproken van J.F. Jacobi, uit het Hoogduitsch vertaald en uitgegeven had. Hofstede viel dit werk zoo in de Bibliotheek als in een afzonderlijk geschrift aan. Naar zijn oordeel had Barkey, door de uitgave van dit werkje, aan allen, die voor Gods woord beven, eene schromelijke ergernis en aan den heerschenden spotgeest der dartele eeuw zeer veel voedsel gegeven.

Hij achtte de meening, die aan het Hooglied den verborgen geestelijken zin ontnam, verderfelijke ketterij. Noch Barkey, noch Jacobi beantwoordde dit geschrift, doch een ongenoemde schreef in 1775 Beoordeeling der nieuwe verklaring over het Hooglied ter toetse gebragt, of verdediging van de eer der Hoogeerwaardige Heeren J.F. Jacobi en N. Barkey, waarin de eer der laatsten verdedigd en Hofstede's zucht om te verketteren ernstig bestraft werd.

De Bibliotheek tastte ook den Utrechtschen hoogleeraar R.M. van Goens aan, die bij de overzetting van Mozes Mendelssohn, over het verhevene en naïve in de fraaije wetenschappen, bij voegsels en aanmerkingen had gegeven, en beschuldigde hem niet slechts van te verregaande tolerantie, maar noemde hem een spotter met de christelijke godsdienst. De Utrechtsche regering trok zich deze zaak ernstig aan, verklaarde in eene publicatie van 13 Maart 1775 de Bibliotheek een eer en faamroovend libel, en verbood het verkoopen er van op zware geldboete. Habbema poogde zijn tijdschrift bij de Utrechtsche vroedschap te verdedigen en beriep zich, toen zulks vruchteloos was, op het publiek in een Historisch verhaal nopens het gebeurde te Utrecht met de Nederlandsche Bibliotheek, beneffens de noodige en beloofde verdediging, waarin naar sommiger meening ook Hofstede de hand zou hebben gehad.

Naauwelijks was dit onweder voorbij of er begon, uit een gansch anderen hoek, een nog erger te woeden tegen

de beide Rotterdamsche geleerden. In hun maandwerk van het jaar 1775 waren de Latijnsche gedichten van den geleerden Petrus Burman deerlijk gehavend, omdat hij zich met veel lof had uitgelaten over Oldenbarneveld, de broeders de Witt enz., en daarentegen getoond had het huis van Oranje geheel niet toegedaan te zijn. Een onbekend schrijver nam de verdediging van Burman ter hand, en zocht in een openbaar geschrift aan te toonen, dat er eene verregaande valschheid en kwaadaardigheid bij het beoordeelen van de gemelde gedichten begaan was. Deze twist was een voorbode van die politieke oneenigheden, die daarna ons vaderland zoo deerlijk hebben geschokt. Habbema werd in het laatstgemeld geschrift met bescheidenheid behandeld, doch Hofstede staat er in een zwart verschiet.

Meermalen tastte hij het patriottische tijdschrift de Post van den Nederrijn aan, en in 1783 was hij te Utrecht aan persoonlijke mishandeling blootgesteld.

In 1779 werd hij met den lutherschen predikant F.C.G. Butz in een nieuwen twist gewikkeld over de godsdienstige onverdraagzaamheid, bij gelegenheid dat de luthersche gemeente aan de Kaap de Goede Hoop een openbare kerk wenschte te stichten, dat Hofstede tegenwerkte. In die twist spaarde hij de geleerdste mannen, zelfs een Valckenaer en Ruhnkenius, niet.

In 1786 geraakte hij in twist met Hendrik Brinxma, schoolmeester te Hoogebeintum in Friesland, welks pen en hand bestuurd werd door twee schrandere mannen, die misschien te dezen aanzien niet vrij van partijzucht waren, maar zich overigens in vele opzigten, zoo bij het vaderland als bij de kerk, waarlijk verdienstelijk hebben gemaakt, door hunnen welgemeenden ijver voor vrijheid en verlichting. Hofstede nam ook deel in den twist tusschen Habbema en den hoogleeraar Johan Jacob le Sage ten Broek. Eindelijk gaf de door de Pruissische wapenen bewerkte staatsom wenteling van 1787 rust op het kerkelijk gebied en maakte een einde aan Hofstede's twisten. De uitgever der Vaderlandsche Bibliotheek gaf de redactie aan Jacobus Kantelaar, die haar in een geheel anderen geest vervolgde.

Leeren wij aan de eene zijde Hofstede als een onverdraagzaam en twistgierig man kennen, aan de andere zijde moeten wij hem als theologant achten. Grooten lof verdienen zijne Bijzonderheden over de H. Schrift en zijne Verhandeling over het kleine getal der echte martelaren.

Vooral maakte hij zich verdienstelijk door zijne geschriften over de evangelieprediking in de overzeesche bezittingen

van ons vaderland. Hij behaalde de gouden medaille op de in 1773 door de Hollandsche maatschappij van wetenschappen te Haarlem als prijsvraag uitgeschreven: Welke de beste middelen waren om de ware en zuivere leer van het Evangelie onder de bewoners der Koloniën van den Staat meer en meer te bevestigen en in die landstreken voort te planten.

Ofschoon de zaak zelve en de voorgeslagen middelen ter bereiking van het voorgestelde doel, ten gevolge der tijdsomstandigheden, buiten werking bleven, wekte zij de belangstelling der godgeleerden in hooge mate op en gaf aan Hofstede aanleiding tot het belangrijk werk over de Oost-Indische Kerkzaken.

Hofstede beoefende ook de Nederduitsche poëzy en was lid van het Zeeuwsch genootschap van kunsten en wetenschappen.

Hij was gehuwd met Ignatia Maria Visch, die hij negenentwintig jaren voor zijn dood verloor. Zijn portret bestaat met een onderschrift van Scharp.

Hij wordt door een, der kerkelijke zaken in ons vaderland, zeer kundigen geleerde gehouden voor den schrijver van het volgende geestige schimpschrift, dat zonder opgave van plaats, jaar en drukker (omstreeks 1738 of 39) anoniem, in den strijd tusschen de Franeker hoogleeraren P. Laan en H. Venema, in 't licht verscheen:

Pseudo-Studiosus hodiernus, sive Theologus Groninganus detectus, d.i. Hedendaagsche Naamstudent of Groninger Godgeleerde ontdekt en wederlegt door R.L.O.R., S.S. Theol. Studiosus, 188 bl. groot.

Hij schreef:

De waarheid in Friesland tegen de aanslagen van ketterij verdedigd, Leeuw. 1742 4^o. (een gedicht).

Leerrede op de verheffing van prins Willem IV, uit Pred. X:17, Amst. 1747 4^o.

Bloemen, gestrooit op het graf van W.C.H. Friso, Rott. 1752 8^o.

Recht der Rotterdamsche Kerk, Rott. 1756 8^o.

Het Kralinger lasterschrift wederlegd, Rott. 1757 8^o.

Bijzonderheden over de Heilige Schrift, Rott. 1766 4^o.

Vervolg der Nalezingen op de Bijzonderheden, Rott. 1766 4^o.

Tweede vervolg der Nalezingen enz, Rott. 1767 4^o.

Derde vervolg der Nalezingen, Rott 1775 8^o.

De Belizarius van den Heer Marmontel beoordeeld en de kwade zeden der vermaardste Heidenen aangetoond, ten bewijze hoe onbedachtzaam men dezelve om hunne deugdzaamheid verzameld heeft, Rott. 1769.

De beoordeeling van den Belisarius, voornamelijk met be-

trekking tot Socrates, tegen de heeren C. Nozeman en anderen verdedigt, ten nader bewijze, dat de voornaamste Heidenen uithoofde van derzelver deugdzaamheid, geen voorwerpen der Goddelijke barmhartigheid hebben kunnen zijn, Rott. 1769.

J.S. Zimmerman, de voortreffelijkheid van den Christelijken godsdienst vergeleken met de philosophie van Socrates, met eene voorrede en aanhangsel van P.H., Rott. 1770 8^o.

Beoordeeling der nieuwe verklaring van Salomo's Hooglied door de schrijvers van de Nederlandsche Bibliotheek.

De waarheit en Godlijkheit der Evangelische verhalen, opgemaakt uit vergelijking van den val van Petrus met den dood van Judas, zoo als die beide gebeurtenissen in het N. Testament beschreven zijn, Rott. 1774 8^o.

Brief aan J.J. le Sage ten Broek, over een nieuwe manier van zingen in de gemeente Rotterdam, te gelijk met de Psalmberijming ingevoerd, Rott. 1775 8^o.

Oost-Indische Kerkzaken, zoo oude als nieuwe, meest alle uit oorspronkelijke en ongedrukte stukken bijeen verzameld, in orde gebragt en beredeneerd, Rott. 2 d. 8^o.

Het leven van den prof. Gerhardus Johannes Nahuijs, Rott. 1782 8^o.

Herderlijke brief aan de Rotterdamsche Gemeente, in zich bevattende de egte Gereformeerde leer van 's Heilands borgtogtlijk lijden, Rott. 1784 8^o.

Apologie tegen de lasterende Nieuwspapieren en andere schriften van dezen tijd, benevens een noodwendig berigt aangaande zekere correspondentie met wijlen den heer Bareuth, Rott. 1785 8^o.

Tweede Apologie, Rott. 1786 8^o.

Hofstede wordt ook voor den schrijver van de Advokaat der Vaderlandsche Kerk gehouden, doch ten onregte.

Zie Ypey, Geschied. der Chr. Kerk in de 18de eeuw. D. I. a. bl. 53, D. III. bl. 169, 170, D. VII. bl. 24-43, 163-167, 444, 428 tot 430, 432, 434, 435-442; Ypey en Dermout, Geschied. der Ned. Herv. Kerk, D. III. bl. 621 verv., met de Aanteek. IV. bl. 106 verv.; Glasius, Geschied. der Ned. Herv. Chr. Kerk, na de Herv., D. II. bl. 250, 269, 293; Glasius, Godgel. Nederl., o.h.w.; A.F.E Jacobi, Der neuesten Religions Zustand in Holland, S. 73-80; Gelehrter Briefwechsel zwischen J.J. Reiske, M. Mendelsohn en G.E. Lessing, Th. I S. 321, 322; Adv der Vad. Kerk, Voorr. St I. bl 22, 23; Valsch en Kwaatäartigheid van de schrijvers der Ned Dibl. in de beoordeeling der gedichten van Burman, bl. 7; Habbema, Hist. verhaal nopens het gebeurde te Utrecht enz., bl. 55, 56; J. van Iperen, Geschied. der Psalmber., D II. bl. 453; Paauw, Verv. op Veeris Naaml. van Predik., bl. 99; Saxe, Onom. Liter., T. VIII. p. 329-331; Kist en Royaards, Kerk. Archief inzonderheid van Nederl., D. V. bl. 406, D. IX. bl. 497, 498; Maurits en Noordbeek, Naamr. van Godgel. Schrijv.;

Columbus en Dreas, Naaml. der Heeren Predik, die onder 't ressort van de Classis van Dokkum sedert de Reformatie gediend hebben, bl. 21; Vaderl. Hist. ten vervolge op Wagenaar, D. IV. bl. 91 verv, D. IX. bl. 336 verv; Ned. Jaarb. Jan. 1756, bl. 68; van der Aa, Nieuw Biogr. Anth. Crit. Woordenb., D. II. bl. 238, Collot d'Escury, Hollands roem, D. V. bl. 14, 169-171; Bibl. Hagana, T. IV p 199 seqq.; K.J.R. van Harderwijk, Naaml. der Pred. van Rotterdam, bl. 81; Boekz. der gel. wer. 1756, bl. 774-776, 1757, bl. 217-230, 570; Arrenberg, Naamreg. van Boek.; Cat. der Maatsch van Nederl. Letterk, D. I. bl. 166, D. II. bl. 76; Cat. der Bibl. der Rem. te Amsterdam, bl. 103; Cat. J. Schouten, bl. 73; Cat. J. Heringa, bl. 75; Cat. mss. van J.J. van Voorst, bl. 173; Cat. Visscher, bl. 50; Muller, Cat. van Portr.