Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Tweede stuk

[Melchior Hoffman]

HOFFMAN (Melchior) hoewel een uitlander, verdient nogtans hier vermeld te worden, deels om de uitsporigheid zijner begrippen, deels ook omdat hij hier te lande eenigen tijd vele voorstanders heeft gevonden. Hij was geboren in Lyfland, en hoewel ongeoefend en slechts een gemeen handwerksman, beving hem echter de zucht tot prediken. In den jare 1527 vertrok hij uit Saxen naar Holstein en werd door den koning van Denemarken tot leeraar te Kiel aangesteld. Twee jaren oefende hij dat ambt uit, zeer tegen den zin van Luther, wien het mishaagde, dat iemand zich het prediken verstoutte, zonder alvorens wettiglijk daartoe bekwaam verklaard te zijn. Hij predikte eene leer, welke aan de eene zijde aan de gevoelens der Zwinglianen, en aan de andere aan die der geestdrijvers grensde. Doorgaans onderhield hij zijne toehoorders over het maaksel en de deelen des tabernakels van Mozes,

over de Openbaring aan Johannes en soortgelijke duisterheden. Waagde iemand het hem daarover te onderhouden, hij kon staat maken op een hoogmoedig en vinnig antwoord. Om de geschillen, tusschen hem en anderen ontstaan, te vereffenen, deed de Deensche koning, in den jare 1529, te Flensburg eene bijeenkomst beleggen, in welke Hoffman in 't ongelijk gesteld werd. Nogtans hield hij niet af van het openlijk verspreiden van zijne begrippen, weshalve hem het verblijf in Holstein werd opgezegd. Hoffman begaf zich hierop naar Straatsburg. Hier gaf hij in 't licht een verhaal van de Flensburgsche bijeenkomst, waarin hij staande hield, Pomeranus, een zijner tegenstrevers, den mond gestopt te hebben en dat de geheimschrijvers der vergadering bedriegers en meineedigen waren. Ter zijner wederlegging gaf Pomeranus de akten der vergadering in 't licht, en voegde daarnevens de wederlegging van Hoffman's geschrift.

Niet lang schijnt Hoffman zich te Straatsburg te hebben opgehouden, maar van daar te zijn vertrokken naar Emden, verzeld van een tahijken aanhang. Meer openlijk begon hij hier zijne bijzondere begrippen te verspreiden, en zoo openbaar en met dien ijver en opgang, dat hij bij velen voor den hoofdaanleider der Nederlandsche Herdoopers wordt aangezien. Zoo opgewonden en dweepzuchtig maakte hij zijne aanhangers, dat ze hem aanzagen voor den Elias, die voor den oordeelsdag in de wereld zou verschijnen.

Gedurende zijn verblijf te Emden was hem door zekeren grijsaard uit Friesland, eene voorspelling gedaan, welke zijne eerzucht grootelijks streelde. In de hoop van de vervulling der voorzegging binnen Straatsburg te zullen beleven, keerde hij weder naar die stad. Hier predikte hij openlijk de gevoelens, die op rekening der Herdoopers gemeenlijk gesteld worden, en veroorzaakte daardoor geen kleine opschudding. Te dier oorzaak werd, in de gemelde stad, in de maand Junij des jaars 1532, eene synode belegd, en hem vrijheid gegeven, om met de leeraars te mogen redetwisten. Ondanks de bewijzen, krachtig genoeg, zoo men meende, om hem tot zwijgen te brengen, welke tegen hem werden aangevoerd, ging hij nogtans voort met prediken, weshalve men eindelijk te rade werd hem in bewaring te nemen. Men meende daartoe voldoende redenen te hebben, ofschoon de vrees bestond voor eene gevaarlijke opschudding, vermits zijne aanhangers verspreidden, dat Straatsburg het Nieuwe Jeruzalem zou wezen, alwaar het nieuwe koningrijk van Christus zou worden opgerigt; alsmede dat, gelijk Hoffman de Elias was,

welke moest komen, zekere Polterman hem tot eenen Enoch zou dienen, om hem te helpen. Toen Hoffman's vrienden zijne gevangenneming vernamen, verzekerden zij, dat hij uit de gevangenis te voorschijn zou komen, met honderd vierenveertig geteekenden, die de wereld zouden vervloeken, en alle de hinderpalen, die hun in den weg zouden gelegd worden, te boven komen. Elias en Enoch, dat is, Hoffman en Polterman, zeiden ze, waren de twee olijfboomen en de twee kandelaars uit het Boek der Openbaringen, welke niemand zoude kunnen hinderen; of, zoo iemand dat zoude durven bestaan, zou er vuur uit hunnen mond komen en hunne vijanden verslinden.

Geene kleine verslagenheid, intusschen, beving Hoffman's vrienden, toen zij, op eenen tijd, door zekere profeten bepaald, hem niet uit zijne gevangenis zagen te voorschijn treden. Om hunnen moed op te beuren, deed hij hun boodschappen, dat hij en zijn medgezel Polterman twee jaren zouden rusten, naar 't voorbeeld van Ezra en Haggia, die insgelijks genoodzaakt waren geweest, den tempelbouw zoo veel tijds te staken. Doch Hoffman bleek een valsch profeet te zijn. Hij beleefde den afloop dier twee rustjaren niet, maar stierf in den jare 1533, in de gevangenis, en verijdelde aldus de hoop en verwachting zijner aanhangers.

De voornaamste en meest onderscheidene leerbegrippen welke aan Hoffman worden te laste gelegd, waren de vier volgende: I. Dat het Woord zich niet had vereenigd met een Vleeschelijk Ligchaam, genomen van dat der H. Maagd, om reden, zeide hij, dat alle menschelijk vleesch door de zonde bestaat, en, diensvolgens, vervloekt is. II. Dat Christus niet meer dan ééne Natuur had. III. Dat de verkrijging der zaligheid van de menschen zelve afhangt, en dat zij zalig of verdoemd worden, naar gelang van het gebruik, dat zij van hunnen vrijen wil maken. IV. Dat de doop der kinderen meer van den vijand Gods en der menschen dan van God afkomstig is.

Zie Fr. Spanhemius, de Orig. et Progr. Anabapt.; J.H. Ottias, Hist. Anabapt.; Hoornbeek, Summa Controvers.; Godfried Arnold, Unparteyische Kirchen und Ketzer Historie (Reg.); Dr. J. Aschbach, Allgemeine Kirchen Lexic., T.V.; Meinea, Kerk. Geschied. van Oost-Friesland, D. I. bl. 39; Paauw, Europ. Lutherd., bl. 385; Ypey en Dermout, Geschied. der Ned. Herv. Kerk, D. I. bl. 121; Ypey, Kerk. Geschied der XVIIIde eeuw, D. II. bl. 86, 87; Kist en Royaards, Archief voor Kerkel. Geschied., D. V. bl. 18, 57; Jöcher, Kok, Hoogstraten, Luiscius; Grouwelen der voorn. Hooft-Ketteren, sl.. (1660), m. portr.