Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Tweede stuk

[Johannes Hilarides]

HILARIDES (Johannes), volgde zijn broeder Nicolaas Hilarides, secretaris en rector der Latijnsche school te Hinlopen, in de laatste betrekking op; daarna werd hij conrector en boekverkooper op de Hoogstraat te Dokkum en stierf in 1726 als rector te Bolsward. Omstreeks 1695 kwam Hilarides, bij gelegenheid dat zijn uithangbord moest vernieuwd worden, op den zonderlingen inval, om daarop, als voor zijne nering passende, te laten schilderen aan de eene zijde een kerkboek met zilver beslag en ketting met het woord Bijbel daaronder; aan de andere zijde een hand houdende vijf speelkaarten, vertoonende het toen zeer gebruikelijk spel Lanterluij genaamd en daaronder de woorden een schoone. Dit gaf groote ergernis; te meer daar het huis aan den westkant der Hoogstraat staande, de bijbel zich vertoonde aan hen die ter kerk gingen, doch het kaartspel aan degenen welke daaruit terugkwamen in het oog viel. Men dacht over 's mans oogmerk niet gunstig, en gaf daaraan velerlei uitlegging; het baarde groot gemor en ontevredenheid, die op bedreigingen en misschien dadelijkheden uitliepen, waarom hij over de

zijde, waar het kaartspel stond, eene gevlochte mat liet hangen. Of het daarbij gebleven is, tot dat de drift allengskens bekoeld was, dan of hij het bord op bevel der regering heeft moeten wegnemen, is onzeker. Het eerste zou men uit zijn eigen woorden opmaken.

In 1695 gaf hij een gedicht in het licht van 24 bladzijden in kl. 8^o., onder dezen titel:

Uithangbord van Johannes Hilarides als burger en Boekverkooper in de Hoochstraat te Dokkum, alwaar het caartspel en ergernissen beide ten toon staan:

waaronder in een koperen plaat de beide zijden van het reeds beschrevene uithangbord worden afgebeeld, zoodat voor de tegenzijde een loshangend plaatje, verbeeldende eene mat, boven vastgehecht is, hetwelk, opgeligt zijnde, de hand met kaarten laat zien, boven het jaartal 1695; onder aan het titelblad leest men nog:

In het stuk zelve, een soort van hekeldicht, ruim 900 verzen groot, toont hij het onschuldig gebruik van het kaartspel, beklaagt zich over de genomene ergernis, wederlegt die, verklaart en verdedigt zijn oogmerk enz. Het stukje is afzonderlijk uitgegeven en ook achter de 2^de uitgave van zijn Phaedrus gevoegd.

In 1686 gaf hij te Leeuwarden eene vertaling van Cornelius Nepos, onder den titel van Cornelius Nepos van het leeven der doorluchtige veld-overste, onder de aeloude Grieken en andere, met kopere heldebeelden opgericht, in 12^o. in het licht.

Voor dit werk vindt men een taalkundige voorrede, waarin Hilarides zijne bijzondere denkbeelden nopens taal en spelling mededeelt. In 1694 gaf hij te Franeker bij Leonard Strik eene uitgaaf van de Fabelen van Phaedrus, met de Fransche vertaling van Guget en zijne Nederduitsche met den titel:

Phaedri Fabularum Aesopicarum libri quinque cum annotationibus Johannis Schefferi Argentoratensis et Francisci

Guyeti notis, cum his primum publicatis, Editio quinta, prioribus emendatior, in qua jungitur interpretatio Gallicae cum notis et index Latinus uberrimus. In Belgicum autem metrum convertebat Joh. Hilarides.

De vier eerste boeken zijn in rijm doch het vijfde of laatste in rijmlooze verzen. Rabus, die in zijn Boekzaal van Europa, voor de maanden Julij en Augustus 1694, eene beoordeeling van dit werk geeft, zegt: ‘dat deze overzetting op sommige plaatsen schor en hard van lezing is.’

Reeds in het volgende jaar verscheen er echter een tweede druk, met den titel:

Phaedri Fabulae Aesopicae: quas e Latino in Belgicum metricum convertebat J.H. curis secundis. Dat is: Phaedrus, Esopische vertellingen, in Nederduytschen dichte vertaald door Johannes Hilarides en, bij deezen tweeden druk naader oversien; veel verbeterd en vermeerderd. Te Dokkum, by Joh. Hilarides, in de Hoochstraat, in de Schoone 1695. De uitvoerige voorrede ‘aan den schranderen en seer doorzigtigen Willem Deurhoff; burger binnen Amsterdam; de naauwkeurigste ondersoeker der grondwaarheeden en der seekerheit van dien; is geteekend te Dokkum 10 m. 1696, met de spreuk: Moniti Meliora Sequamur. Ik geev het myn om beeter.

Deze overzetting werd hevig aangevallen. Men noemde Hilarides een Friesche ezel ‘een pedant’; zijn werk ‘den monstreuzen Phaedrus,’ en bestormde hem met schimpschriften, zoo als: Gravhoogte of pronkaltaar voor de poëzije van Bolswart, ter verhooging van den afgebeten letterknauwer Hilarides, aardsvriend der Nederduitse tale en derzelver begunstigers; Dankoffer ontsteken op de gravhoogte van den letterknauwerd en ezel Hilarides; Taallievende groete aan den weldoorzulten en doorkernden letterknauwer Hilarides, rector, conrector, boekbinder en dominé van de eerste school te Bolsward; Lofkrans, nieuw gevlochten voor den Friesen letterknauwer te Bolsward; De Bolzwartse raaf in den gedrogtelijken Phaedrus van Hilarides; Op het titelplaatje van Phaedrus door de Hr. D.v.H. in 12^o; De Vriesse letterknauwer in het woort Hummeling vertoornt; Op een blad van Phaedrus door Hilarides, dat met toebak opgevult iemand in een kroeg voor een stuiver gegeven wiert; Op het uythangbord of Blaauwboekje van Hilarides; en andere te vinden in Schemp- en hekeldigten uit verscheide poëten, gevolgt na den Roomsen Juvenalis en de Latijnse gezigten van den Spaanschen Quevedo, Hoorn 1726 8^o., bl. 179 volgg.

Zijn antagonist was denkelijk David van Hoogstraten, die bijna te gelijker tijd de fabelen van Phaedrus uit het Latijn in het Nederduitsch overgezet en uitgegeven had.

In 1705 verschenen nog te Franeker van Hilarides in 8^o.:

Taalgronden der Nederduytsche taal, wegens het gebruyk voorleedekeus in de Nederl. woordrekkinge.

Hij schijnt ook een kunstliefhebber te zijn geweest, ten minste onder eene afbeelding van Balthazar Bekker, schrijver der Betoverde Wereld, met zinnebeeldig bijwerk voor een titelplaat, leest men: Joh. Hilarides inv. in Majo 1690, zonder naam van graveur. Ook vervaardigde hij een plattengrond van het Friesche doolhof, het beruchte Molkworren of Molkwerum in Friesland, gemeten en geteekend 1718 door Joh. Hilarides, Rector Scholarum te Bolswerd, onder zijn zinspreuk: indomata tentat, (Amst.) apud P. Schenck jun., plano.

Zie Witsen Geysbeek, Biogr. Anth. Crit. Woordenb., D. III. bl. 198; Mr. J.W. de Crane, Letter- en Geschiedk. Verzamel van eenige Biogr. Bijdragen en Berigten, bl. 40; Kramm, Lev. en Werk. der Holl. en Vlaams. Kunsts., D. IV. bl. 692; Engelsma, Volgl. der olassis van Zevenw.; Vrije Fries, D. VI. bl. 387; Nieuw Archief van Taalk., St. I.; Nijhoff, Livres anciens et modernes 1859, Nr. 23, 1860, Nr. 23; Cat. v.d. Aa, bl. 101; Cat. der Maatsch. van Ned. Letterk., D. I. bl. 126, 198; Cat. de Crane, bl. 118.