Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Wernerus Helmichius]

HELMICHIUS (Wernerus) werd in 1551 te Utrecht geboren. Zijne ouders zijn onbekend, en van zijne vroegste lotgevallen zijn bijna geene berigten tot ons gekomen. Toch weten wij dat hij in 1576 predikant was bij de Hervormden te Frankfort. Dit bleek ons uit eene Treffelijke predicatie op 't 1ste vers van den XV Psalm Davids. Gepredickt door den seer waarden ende godsaligen d. W. Helmichius, sal. ghed., den 23 Jan. 1576 binnen Franckfort, welke eerst in 1628 te Amsterdam in 16^o. het licht zag. Reeds vóór het midden van 1578 treffen wij Helmichius als geleend predikant te Utrecht aan, tegen een halfjaars tractement van f 150. Een jaar later werd hij bij besluit van den raad van 1 Aug. als vast predikant aangesteld, ‘op de gagie van f 300 's jaers.’

Vele en belangrijk waren de bemoeijingen van Helmichius ten opzigte der Hervormden te Utrecht. Tot de vestiging en uitbreiding der Consistorialen bragt hij niet weinig toe. Verdraagzaamheid en gematigdheid waren hoofdtrekken van zijn karakter, waardoor hij zich gunstig van zijne ambtgenooten Modet en Sopingius onderscheidde, en hij zich naauwer aansloot aan Uytenbogaert. Dat de oneenigheden met de gemeente van Duifhuis zoo hoog liepen geschiedde voorzeker niet door zijn toedoen, evenmin als het hem te wijten was, dat een mondgesprek met Duifhuis, waarbij Sopingius en Arnoldus Cornelis van Delft hem vergezelden, geen-

zints aan het doel beantwoordde. Hij was 't, die den 15 Jan. 1581 de eerste leerrede in de Domkerk uitsprak. Niet lang hierna bood hij zich ook als voorganger bij de Waalsche gemeente aan Den 21 Jan. 1583 preekte hij het eerst voor de Walen in de Reguliers of Weeskerk, hetgeen hij vervolgens voortzette. Onder zijne leiding en die van Uytenbogaert werd deze gemeente in Utrecht gevestigd.

Ofschoon Helmichius zich geenzints aansloot aan de voorstanders dier vrijere rigting, waartoe bij voorbeeld Uytenbogaert behoorde, zoo was hij toch, als volger van Calvijn hoogst gematigd. Niet ten onregte trad hij dus in de twisten met Coolhaes en Herberts als bemiddelaar op, en kon hij in broederlijke gezindheid leven met Arminius, die, zijne denkwijze kennende, hem desniettemin later als predikant te Amsterdam aanbeval. Evenwel was hij op de hand van Leycester, den ijverigen voorstander van de belangen der Hervormden. Hij woonde in 1586 de Synode bij, door dezen te 's Gravenhage belegd, en twee jaren later maakte hij een lid uit van het kerkelijk gezantschap, dat bij Elisabeth de behartiging der protestantsche belangen, bij de vredes onderhandelingen met Spanje moest aandringen.

In 1589 echter veranderde in Utrecht de stand van zaken. De partij van Leycester was in de regering vervangen door anderen, die het Consistorie geenzints gunstig waren. Bij besluit van den raad d. 10 Novemb. 1589 werden alle predikanten, en dus ook Helmichius, uit hunne dienst ontslagen. Het kan zijn dat Helmichius niet onkundig was van, ja zelfs de hand gehad heeft in een zeker Discours tegen het placcaat der Utrechtsche regering, waarvan Bor spreekt, maar zonder grond beweert Glasius, dat hij er de uitgever van is. Wel verscheen er in 1611 te Delft een Grondig bericht van de wettelycke beroepinghe der predicanten, midtsgaders van de nootwendicheydt des kerkenraedts; eertijdts beschreven door W. Helmichium, ten tyde syner bedieninghe der kercke Christi binnen Utrecht, en dit geschrift was voorzeker door hem met oog op de toenmalige omstandigheden gesteld.

Helmichius ontving, na zijn ontslag, verschillende aanzoeken, onder anderen naar 's Hage en Dordrecht. In 1590 echter nam hij eene beroeping naar Delft aan. Gedurende zijn verblijf aldaar werd hij in 1592 aangezocht voor het hoogleeraarambt te Leiden, hetgeen hij echter afsloeg, voornamelijk omdat de gemeente den geliefden leeraar niet wilde ontslaan. Echter gaf hij den 10 Julij 1601 gehoor aan eene roeping naar Amsterdam, waar hij den 12 Junij

des volgenden jaars werd bevestigd. Gedurende zijn verblijf in deze gemeente deed hij zich inzonderheid als een getrouw herder kennen, vooral bij het woeden eener hevige pestziekte, weshalve hij aller liefde won, en Arminius in een schrijven aan Uytenbogaert de schoonste getuigenis van hem aflegde. Te ontkennen is het evenmin, dat Helmichius hier, onder den invloed van Plancius, en bij de steeds toenemende godsdiensttwisten, zich meer bepaald bij de partij van Gomarus aansloot. en ondanks zijne verdraagzaamheid tot stappen kwam, die hij welligt vroeger niet gedaan zou hebben. Toch werd de vriendschap tusschen hem en Uytenbogaert niet verbroken, en Arminius bleef hem hoogachten. Daarom bood de Leidsche hoogleeraar hem boven anderen een mondgesprek aan en kon Arminius zich voor hem van beschuldigingen zuiveren, die anderen niet zoo spoedig zouden hebben teruggenomen.

Geen wonder dat zulk een man, van wien de Contra-Remonstranten, met name Trigland en Voetius, de schoonste getuigenissen afleggen, ook door de Remonstranten zeer werd geacht, wegens zijne zachtmoedigheid en verdraagzaamheid. Uytenbogaert aarzelt niet hem ‘een van de geleerste, treffelijkste, godsaligste en welsprekenste mannen van 't gansche land’ te noemen. Behalve door zijne innige godsvrucht en edele gematigdheid muntte Helmichius als geleerde uit. Weinige blijvende proeven heeft hij hiervan kunnen geven. Behalve de genoemde geschriften bezitten wij van hem nog:

Goliats sweert ende riedt-stock van Pater Frans Coster, jesuwyt, Leyden, 1609. 8^o.

Bovendien zag nog na zijn dood het licht:

Psalmorum Davidis et aliorum prophetarum analysis, Amst. 1641. 4^o.

Sommigen maken ook nog gewag van eene

Epistola scripta Abrahamo Muysenholio.

Doch dat zijne tijdgenooten hem als godgeleerde waardeerden moge hieruit blijken, dat de Zuid-Hollandsche Synode hem mede in 1587 de vertaling des bijbels opdroeg, terwijl hij later werd benoemd om het werk van Marnix te overzien, en na diens dood, om het voort te zetten. In 1607 leverde hij bij de Noord-Hollandsche Synode eene bijna volledige vertaling van Genesis in. De dood verhinderde hem zijn arbeid verder voort te zetten. Hij overleed den 29 Augustus 1608.

Zijn portret in gr. 8^o. werd uitgegeven door C. Koning.

Zie, behalve Bor, en de Kerk. geschiedschrijvers van dien tijd, als Baudart, Uytenbogaert, Trigland en Brandt, moer bij-

zonder: Epist. ecel. et theol., ed. 1704, p. 105 et 111; Voetins, Polit. Eccles., P. II. l. III. Tract. II. c. X; Disp. Theol., T. III. p. 1112, T. V. p. 419, 436; Witte, Dict. Biogr. ad ann. 1608; Le Long, Biblioth. Sacr., T. II. p. 769; Crenii, Animadv. Phil. et Hist., p. XVII. p. 113; J.W. te Water, Kort verhaal der Reformatie in Zeeland, bl. 226, 230; W. te Water, Tweede eeuwgetijde der Nederl. Geloofsbelijdenis, bl. 83, 84; A.W.K. Voet, Naamlijst der Predikanten in de provincie Utrecht, bl. 4; A. 's Gravezande, de Unie van Utrecht herdacht, bl. 174; Ordre volgens welke de Feest- en Lijdens-teksten in de Nederd. Herv. Gemeente te Leiden gepredikt worden, bl. 96: Paquot, Mém. pour servir d l'Histoire Littér. des Pays-Bas, T. II. p. 138; H.J. Royaards, Geschied. der Herv. in de stad Utrecht, passim.; Muller, Cat. van Portr.; Cat. Bibl. Thysian., p. 29; Cat. mss. & autogr. v. Voorst, p. 192; Burman, Trajectum erud., p. 130-132; Hinlopen, Geschied. v. d. Nederl. overzetting des Bijbels, bl. 32-55; Ypey en Dermout, Gesch. der Nederl. Herv. kerk, D. II. bl. 348, v. v. en Aant., bl. 242-245; Kist en Royaards. Archief van kerk. geschied., D. IX. bl. 316, 366; Royaards, Gesch. der Herv. in Utrecht. bl. 165, v. v., 222, 228, 329, 339. v. v.; Beknopt Biograph. Woordenb. van Nederland (Zutphen) afl. 9; Kerkelijk placcaatboek, D. II. bl. 120, 122; Rogge. C.J. Coolhaes, D. I. bl. 184, v. v., D. II. p. 157, v. v., 183, 223; Muller, Bibl. van Pamfl., Nos. 978 en 979; Glasius, Godgel. Nederl., D. II., bl. 60-64; de Navorscher, D. VIII. bl. 293, D. IX. bl. 26, 119; Mevr. Bosboom-Toussaint heeft in haar Leycester in Nederland menigen belangrijken wenk omtrent Helmichius en zijn karakter gegeven.