Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4

[Dionysius Carthusianus]

DIONYSIUS CARTHUSIANUS, beroemd Karthuizer monnik en Godgeleerde der vijftiende eeuw, onder dezen naam hoofdzakelijk in de godgeleerde wereld bekend, heette naar zijn geslachtsnaam van Leeuwen of à Leuwis of Rickelius, naar het dorp Rickel bij St. Truijen, waar hij in 1402 het levenslicht zag. Zijne niet onbemiddelde ouders gaven hem eene voor dien tijd zorgvuldige opvoeding, en de jongeling, die nevens een brandende leerzucht een innig vroom gemoed bezat, begeerde reeds vroeg in de Karthuizerorde te treden, onder wier ernstige en ingetogene leefwijze hij ver van de gevaren der wereld, zich alleen aan zijne studiën zoude kunnen wijden. Reeds op zijn achttiende jaar meldde hij zich daartoe aan de Karthuizerkloosters te Zeelem bij Diest en te Roermond aan, hoewel vruchteloos, daar de regels der orde verboden een novitius onder twintigjarigen leeftijd op te nemen. Nu begaf hij zich naar Keulen, waar hij zich met de borst op de godgeleerdheid en wijsbegeerte toelegde, en onmiddellijk na zijne bevordering tot meester in de vrije kunsten, daarvan een openlijk bewijs aflegde in zijn wijsgeerig geschrift De Ente et Essentia. In 1423 voldeed hij eindelijk aan de begeerte zijner jeugd en trad te Roermond in de Karthuizerorde in het klooster, van welke toenmaals Geldersche stad, hij grootendeels zijn leven sleet en aldaar hoog bejaard den 12^den Maart 1471 overleed.

Dionysius was in zijne eeuw het sieraad en de roem zijner orde, daar hij niet slechts in Nederland, maar verre door Europa bekend stond als een uitstekend christen, vroom van leven, door minzaamheid alle harten winnende, voortreffelijk geacht als schriftverklaarder, geenszins vreemd in de oude letteren en toenmalige philosophie, niettegenstaande zijn stamelen door den inhoud zijner leerredenen goed kanselredenaar en vooral als een uitstekend en buitengemeen vruchtbaar godgeleerd schrijver. Maar hetgeen hem boven dit alles den roem zijner tijdgenooten verschafte, was zijne tot in het ongeloofelijke stijgende onthouding en zelfkastijding, of gelijk men dit toenmaals noemde

zijn devoot leven, waarin hij volgens de begrippen dier tijden, den hoogsten trap had bereikt, zoodat hij veelvuldig in eestatischen toestand verkeerde en in geestverrukking visioenen en openbaringen zag, waarom hij, even als de beroemde Groenendaalsche abt Johannes Ruysbroeck, met den bijnaam van Docter Exstaticus, werd vereerd. Ook bekleedde Dionysius eene eerste plaats onder de velen die in zijne eeuw niet het leerstelsel der kerk wilden hervormen, maar ijverig en onversaagd het zedebederf der geestelijken en leeken zochten te verbeteren, gelijk zijne geschriften over de levenswijze der Bisschoppen, aartsdiakens, kanunnikken en pastoors bewijzen. (De vita et regimine Praesulum. De vita et regimine archidiaconum. De vita canonicorum. (Antv. 1532. Gand. 1645). Geen wonder, dat hij naauw bevriend was met zijne geestverwanten, als met een Johannes Brugman, op wiens verzoek hij een handboek der leer aangaande het christelijk leven opstelde, welk voortreffelijk werk: De doctrina et regulis vitae Christianae (Col. 1577 8^o.) hij aan dezen opdroeg en met den beroemden kardinaal Nicolaas de Cusa, welken pausselijken leggat hij op diens hervormingsreis door Duitschland en Nederland in 1451 vergezelde, aan welken togt zijn werk: De munere et regimine Legati den oorsprong te danken had. Zelfs Paus Eugenius IV schatte Dionysius hoog en prees, na de lezing van een zijner werken, de kerk gelukkig, die zulk een zoon bezat. Maar niet slechts de hoogere en lagere geestelijkheid erkende de verdiensten van Dionysius, zelfs aanzienlijken en vorsten gingen bij hem te rade, hoe de hervorming der kerk te bevorderen. Hij zelf verzamelde zijne hoogst belangrijke briefwisseling, en het is zeer betreurenswaardig, dat deze Epistolae ad diversos, die ten tijde van Petrejus nog in het klooster te Roermond bewaard werden, thans geheel en al verloren zijn. Vooral stond hij hoog aangeschreven bij Filips de Goede en Karel de Stoute, als ook hij de Geldersche hertogen Aarnout en Adolf van Egmond, wier onzalige twisten hij voor een korten tijd wist bij te leggen, door aan elk eene dringende, christelijke vermaning tot vrede en vergevensgezindheid te rigten. (Beide brieven worden gevonden bij Petrus Dorlandus, Chronicon Carthusiane VII 13). Toen de mare van den val van Constantinopel in de handen der Turken geheel het christelijk Europa schokte, beschouwde Dionysius dezen ramp als eene straffe Gods voor het zedebederf der kerk, en schreef eene dringende bede aan de Paussen, Vorsten en Bisschoppen, hen daarin tot boete en tot een nieuwen kruistogt tegen de ongeloovigen opwekkende, (Epistolae ad Pontifices, ad prinicipes catholocos, ad praelatos, welke laatste door Dorlandus IX is opgenomen. T. VIII. p. 11).

Dionysius oefende, als zedekundig schrijver door zijn prac-

tisch streven tot verbetering der kerk, niet slechts een grooten invloed op zijne eeuw uit, maar hij bekleedde ook als zoodanig onder de Nederlandsche godgeleerden der middeleeuwen eene eigenaardige plaats, doordien hij de scholastiek eenigermate met de mystiek wist te verbinden. Daar hij overigens alleen op hervorming van het kerkelijk leven, niet het leerstelsel aandrong, behoort hij niet tot de eigenlijke voorbereiders der groote kerkhervorming. Van zijne leerstellingen merken wij slechts dit op, dat hij even als de meesten zijner geestverwanten in zijn geschrift: De auctoritate Papae et Concilii den Paus geenszins onfeilbaarheid in geloofszaken toeschreef, maar deze, even als de hoogste wetgevende magt in de kerk, alleen aan de algemeene conciliën toekende; ook bestreed de Kardinaal Bellarminus hem, omdat hij in het werk De quatuor hominis novissimis et de particulari judicio et obitu singulorum (Delph. 1486; Antv. 1554. Col. 1568 et 1591 12^o.) ontkende, dat de zielen in het vagevuur zekerlijk de eeuwige zaligheid zouden beërven.

Het hoofdwerk van Dionysius is wel zijne uitlegging des bijbels, waarin hij echter, geheel naar de uitlegkunde van dien tijd, overal een viervoudigen zin vond, zoodat Richard Simon, (Histoire critique des principaux commentateurs du N.T.) teregt opmerkt, dat zijne ordebroeders te vergeefs door de uitgave van dit werk de hervormden zochten te bestrijden.

Verwonderlijk is de vruchtbaarheid zijner pen, vooral wanneer men nagaat hoeveel tijd hij voor zijne ascetische oefeningen en andere bezigheden moest afzonderen, en in dit opzigt wordt hij voorzeker door weinigen overtroffen. De Keulsche karthuizer Theodorieus Loërius a Stratis, die in 1532 zijn leven beschreef en door wiens zorg zijne meeste werken het licht zagen, verzekert toch dat er van hem in het klooster te Roermond honderd en vijftig boekdeelen aanwezig waren, die hij allen eigenhandig had geschreven en nagezien. De lijst dezer werken vindt men bij Theodorus Petrcjus Bibl. Carth., p. 50-84, als ook bij Foppens, Bibl. Belg., waar men tevens een fraai portret van hem aantreft.

Behalve bovengenoemde geschriften vermelden wij nog als afzonderlijk uitgegeven:

Contra Alchoranum ac perssiliam Machomcti et Saracenorum libri IV, Col. 1533 in het Hoogduitsch, Straatsburg 1540.

Commentarii in libros IV Magistri Sententiarum, Tom. IV. Col. 1535, Venetiae 1584, waarachter men zijn leven en den catalogus zijner werken aantreft.

De fide Catholica contra gentiles libri octo, Col. 1534. 8^o.

Speculum omnis status humanae vitae, Norimb. 1495.

Enarrationes in Dionysii Areopagitae Opera, Col. 1546.

Monopanton, Ven. 1518. Lugd. Bat. 1547. 12^o.

Enarrationes sive commentarii in V. ac N. Testamentum, VIII. T. folio. Col. 1547-1552.

Summa fidei orthodoxae. II Tom. Antv. 1569. Ven. 12^o.

Inflammatorium divini amoris. Col. 1605.

Commentarium in Boëthium de consolatione philosophiae cum notis Petri Bertii. Lugd. Bat. 1671.

Eindelijk gaf Gerardus Damontanus een groot aantal zijner werkjes van kleineren omvang gezamentlijk uit te Keulen in 1559 in folio, terwijl zeven tractaten in 1576 te Leuven in 4^o. het licht zagen.

Eene uitgaaf van al de werken van Dionysius ontbreekt nog steeds; zij werd in 1718 beraamd door Joseph Engelgraeve, Visitateur der Karthuizers in België, met den Brusselschen boekhandelaar Frans Foppens; maar deze zaak had geen nader gevolg, daar het algemeen kapittel der orde wilde, dat deze uitgaaf in Frankrijk gedrukt zoude worden. Hieraan, gevoegd bij de groote zeldzaamheid der afzonderlijk uitgegeven werken (eene schoone verzameling, benevens enkele nog onuitgegeven handschriften, vindt men op de universiteitsbibliotheek te Utrecht,) is het ongetwijfeld toe te schrijven, dat een man, die in zijne eeuw even beroemd was als Brugman en Thomas à Kempis, thans veel minder gekend is dan dezen, en dat ons nog steeds eene voldoende levensbeschrijving van hem ontbreekt. Het bovengenoemde leven van Loërius mag dien naam niet dragen, want het verhaalt veel van zijne contemplatiën en wonderlijke genezingen en duivelbanningen, weinig of niets van zijne werkelijk groote daden, noch van den invloed dien hij onmiskenbaar op zijne tijdgenooten uitoefende.

Zie dit leven opgenomen in de Acta Sanctorum der Bollandisten; Gieseler, Kirchengesch., Th. II. Abth. 4. s. 212 en 257 en vooral Moll, Johannes Brugman, D. I. bl. 70-81.