Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4

[David van Bourgondie]

DAVID VAN BOURGONDIE, 55^ste Bisschop van Utrecht, was een natuurlijke zoon van Filips van Bourgondie, graaf van Holland en van eene Fransche dame, genaamd Coleta Castellana of la Chatelaine, gezegd Du Bosqueil. Van zijne geboorte en jeugd zijn geene berigten bewaard gebleven. Hij was Bisschop van Terouanne in Artois,

toen Rudolf van Diepholt, 53^ste Bisschop van Utrecht kwam te overlijden. David van Bourgondie schijnt reeds vroeg een begeerig oog op diens zetel te hebben geslagen, althans in 1447 legde zijn vader, door eene onderhandeling met Paus Nicolaas V, reeds den grond tot zijne verkiezing, en reeds in 1451 werd hij door den beroemden pausselijken gezant in de Nederlanden, Nicolaas van Cusa, den Elect van het Utrechtsche Bisdom genoemd.

Toen Rudolf van Diepholt in 1455 overleden was, kwamen de Kanoniken tot het verkiezen van eenen opvolger bijeen. Filips van Bourgondië, die reeds voor dien tijd getracht had dezen ter gunste van zijnen bastaard te stemmen, zond Graaf Jan van Nassau naar hunne vergadering te Utrecht, die op de bevordering van David ten sterkste moest aandringen, en daartoe aanvoeren dat door diens verkiezing aan de geschillen tusschen Utrecht en Holland eerst een goed einde zou te maken zijn. Niemand stemde echter voor David, en nog nooit was er een Bisschop met zoo vele eenparigheid benoemd dan Gijsbrecht van Brederode.

Deze aanvaardde zijne waardigheid onder inwachting van 's Pausen bevestiging, ofschoon hij de moeijelijkheden die hem te wachten waren niet ontveinsde. Filips van Bourgondië gaf echter zijn plan niet op en zond Johannes Godefridus, Bisschop van Utrecht, naar Rome, die door geld en fraaije beloften Calixtus III, die toen Paus was, overhaalde om David van Bourgondië tot Bisschop van Utrecht aan te stellen, en de gezanten van Gijsbrecht van Brederode onverrigter zake naar huis te zenden.

Aan beide zijden maakte men nu aanstalten tot den krijg, ofschoon er herhaalde malen door buitenlandsche vorsten, echter te vergeefs, pogingen waren aangewend om Hertog Filips met Gijsbrecht van Brederode te bevredigen. Eerstgenoemde zond Adriaan van Borselen naar Amersfoort en Rhenen, welke beide steden Bourgondisch gezind waren en dadelijk hunne poorten openden. Ook het huis Ter Horst werd hem ingeruimd. Onmiddelijk daarop werd David in genoemde plaatsen plegtig als Bisschop gehuldigd, terwijl Filips zelf in Julij 1456, aan het hoofd van veertien duizend gewapenden, naar de Bisschopsstad trok. Zijne nadering verwekte daar zulk een schrik, dat Gijsbrecht, de omstandigheden in aanmerking nemende, tot een verdrag overging, waarbij hij aan David van Bourgondië afstand deed van het Bisdom. Deze, na door den Paus gewettigd en van de smet zijner geboorte ontheven te zijn, werd op eene plegtige wijze den 6^den Augustus 1456 binnen Utrecht gehuldigd, en bezwoer de regten en vrijheden van de stad en het stift van Utrecht te zullen handhaven. Doch deze eed werd spoedig door hem geschonden.

Inmiddels weigerden de steden Deventer, Kampen en Zwolle hem als Bisschop te erkennen, en besloten zich ten behoeve van Gijsbrecht van Brederode tot het uiterste te verdedigen. Hertog Filips en Bisschop David verzamelden hierop hunne krijgsbenden, belegerden Deventer, welke stad, eindelijk voor de overmagt bukkende, zich na eenen dapperen tegenstand overgaf, waarop David door de genoemde steden, en ook door Groningen, als Bisschop erkend en als zoodanig met plegtigheid eerlang werd gehuldigd.

Het is onze taak niet om al de gebeurtenissen te verhalen, die gedurende het bestuur van David van Bourgondië, in zijn gebied plaats grepen, en wij zullen ons derhalve bepalen tot die, waarin hij door zijne handelingen eenen belangrijken invloed uitoefende. In het begin van zijne regering bleef het vuur der burgerlijke tweedragt smeulende. Inzonderheid waren de steden Utrecht, Amersfoort en Rhenen fel op elkander gebeten, en tot in 1458 hadden er, ondanks de vredelievende bemoeijingen van David, herhaalde vijandelijkheden plaats, die echter in laatstgenoemd jaar door tusschenkomst van Jan van Lannoi, Stadhouder van Holland, en Simon van Lalaing, beide raadsheeren van Filips van Bourgondië, tot een goed einde gebragt, en de stad Utrecht genoodzaakt werd niet langer in onmin met haren Bisschop, die zich inmiddels op het huis Ter Horst had opgehouden, te leven. De stad, bevreesd voor den magtigen Hertog van Bourgondië, gaf toe en kocht de toegenegenheid van haren Mijtervorst door de schenking van een groot zilveren zoutvat, ter waarde van drie honderd Rijnsche guldens.

De daarop gevolgde twist tusschen David en de stad Amersfoort, de onderwerping van die stad in 1462, de daarop gevolgde verbreking der goede verstandhouding tusschen den Bisschop en de stad Utrecht, gaan wij stilzwijgend voorbij. Uit al de handelingen van David was het duidelijk op te maken, dat hij er op uit was, de voorregten van beide steden te vernietigen, om alzoo des te onbeperkter te kunnen heerschen.

Doch de tijd was gekomen dat hij zijne lang verkropte wraak zou uitstorten op de heeren van Brederode, die hem in zijne aanspraak op den bisschopszetel hadden tegengewerkt. Reinoud en Gijsbrecht van Brederode werden in 1470 met hunne zonen gevangen genomen; sommigen van hen zwaar gepijnigd en schandelijk mishandeld. Hertog Karel van Bourgondie, die toen in Holland regeerde, kwam tusschen beiden, doch vermogt de loslating van Gijsbrecht niet verwerven, en het duurde nog geruimen tijd eer deze zijne vrijheid erlangde.

Nu meende de trotsche kerkvoogd de handen ruim te hebben en naar welgevallen te kunnen regeren. Hij matigde zich

een schier onbeperkt gezag aan, bekommerde zich niet om de liefde en achting zijner onderdanen, handelde geheel naar willekeur, schond wetten en verdragen en ontzag zich niet de vrijheid, de bezittingen, ja zelfs het leven der ingezetenen aan zijne belangen en heerschzucht op te offeren. Een nieuwen raad of geregtshof, Regt der Schijve genoemd, naar de gedaante der tafel aan welke de regters zaten, werd door hem ingesteld, doch deze verwekte zoodanig misnoegen, dat hij zich ten laatste gedwongen zag hem af te schaffen. Eindelijk was de verbittering der Utrechtenaren ten top gestegen, en hunne woede barstte in openlijken tegenstand uit; bisschop David vertrok veiligheidshalve naar Wijk bij Duurstede, en liet alzoo aan de Utrechtenaren de handen vrij. Deze namen Jan van Montfoort voor hunnen beschermer aan en veranderden de regering naar hunnen zin.

Dit maakte den bisschop zoo vergramd, dat hij de hoofden der opstandelingen in den ban deed, waaruit ten laatsten eenen openbaren oorlog tusschen hem en de stad uitbrak. Dit had plaats in 1481, en op kersavond van dat jaar kwam Engelbrecht, broeder van den hertog Jan van Kleef, binnen de stad en werd tot postulaat-bisschop aangesteld. David dit hoorende wapende zich, en de vijandelijkheden namen van weerszijden een aanvang, terwijl paus Sixtus IV, na eerst tot vrede vermaand te hebben, den pausselijken ban over de oproerige stad uitsprak. Nadat de vijandelijkheden eenigen tijd hadden geduurd en men zich aan den uitgesprokenen ban niet stoorde, daar de geestelijkheid gedwongen werd de gewone kerkdienst te verrigten, besloot David door list te verkrijgen, hetgeen hij op eene andere wijze niet magtig kon worden. Door eenige burgers geholpen, maakte hij zich op den 21^sten April 1483, bij afwezigheid van Engelbrecht van Kleef, meester van Utrecht, en nam Montfoort, benevens den nieuw aangestelden raad gevangen. De Hollanders, die in Utrecht gekomen waren, maakten het intusschen zoo grof, dat eenige burgers den heer van Nievelt, een bloedverwant van Jan van Montfoort, ontboden, en beloofden hem in het vermeesteren der stad behulpzaam te zullen zijn. Weldra kwam deze voor de stad, geraakte er met zijn volk binnen en werd op de groote markt met de bisschoppelijke soldaten handgemeen. Van Nievelt werd doodelijk gewond, doch de zijnen behaalden na een hevig gevecht de zegen. De bisschop ontkwam door de hulp van Jan van Montfoort aan de woede des volks, en werd op een wagen gevangen naar Amersfoort gevoerd, waar hij in het Minderbroedersklooster gehuisvest werd. Doch kort hierop maakte Maximiliaan van Oostenrijk voor goed een einde aan den oorlog. Met een talrijk leger trok hij den 18^den Julij 1483 naar de bisschopstad op,

en maakte er zich na eene dappere verdediging meester van; hij werd als wereldlijk voogd erkend, en David van Bourgondie herkreeg het geestelijk bewind.

Behalve door eenige gevechten tusschen de Utrechtsche burgers en de Hollandsche bezetting, welke laatste eindelijk genoodzaakt was de stad te verlaten, werd de rust binnen het bisdom niet meer gestoord, en bisschop David voerde nog dertien jaren, ofschoon niet veel beter dan vroeger, het bewind er over, tot dat hij oud en afgeleefd, na eene veertigjarige regering, den 16^den April 1496, op zijn kasteel te Wijk bij Duurstede overleed, en aldaar in de parochiekerk werd begraven.

Eenstemmig zijn de geschiedschrijvers in hun afkeurend oordeel over dezen kerkvoogd, en teregt zegt de heer Arend, dat er weinig ondeugden en gebreken zijn, welke het karakter van hem niet bezoedelden, Zijne zucht voor de bevordering der wetenschappen en mildheid jegens hare beoefenaars, wordt evenwel geprezen, en Erasmus, die hem in persoon gekend heeft, schatte hem hoog wegens zijne geleerdheid en zorg tegen de onkunde der priesters, waaraan het ook te wijten is, dat de hervorming daarna zulke snelle vorderingen in zijn voormalig gebied heeft gemaakt.

Zie van Mieris, Beschrijv. der Bisschopp. Munten en Zegels van Utr., bl. 249-261; dezelfde, Hist. der Ned. Vorst.; D. I. bl. 74, 75, 76, 78, 79, 117, 135, 159, 160, 163, 168, 169, 285, Burman, Utrechtsch. Jaarb., D. II. bl. 281, 286, 287, 318, 326, 330, 331, 344, 345, 395, 396, 407, 415, 417, 437, 444, 459, 496, 515, 527, 532, 533, D. III. bl. 13-16, 53, 54, 99, 109, 116, 129, 144-146, 163, 169-174, 177, 187, 234, 247, 248, 288, 316, 322-325, 345, 378, 383, 390, 393, 397, 418, 437, 459, 471, 475, 489, 504, 511-519, 520, 530; van Bemmel, Beschrijv. van Amersf., D. I. bl. 213; Kok, Vaderl. Woordenb., D. XI. bl. 71-82; (Loosjes), Characterk. der Vaderl. Gesch., D. II. bl. 115-119; Scheltema, Staatk. Nederl., D. I. bl. 278-280; van Kampen, Karakterk., D. I. bl. 221; Westendorp, Jaarb. voor de Prov. Gron., bl. 545, 591; Kist en Royaards, Arch. voor Kerk. Gesch., D. IX. bl. 47, 48, 80, 112, D. X. bl. 381; dezelfden, Ned. Arch. voor Kerk. Gesch., D. I. bl. 453, D. III. bl. 124, D. VII. bl. 74, 101, 104, 108. D. VIII. bl. 217; Arend, Algem. Geschied. des Vaderl., D. II. St. III. bl. 25, 84-135, 309-311; Kron. van het Hist. Gen., D. IV. bl. 55, D. V. bl. 194-204, D. VI. bl. 226, 228; van der Chys, de Munten der Heeren en Steden van Overijss., bl. 89, 90, 180; dezelfde, de Munten van Holl. en Zeel., bl. 388, 449, 464; dezelfde, de Munten van Friesl., Gron. en Drenthe, bl. 98, 407, 408.