Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 3

[Theodorus de Cock]

COCK (Theodorus de), geboren den 29^sten October 1650 te Utrecht, was de zoon van eenvoudige, maar godvruchtige burgers. Nadat hij zich in zijne geboortestad in de voorbereidende wetenschappen had geoefend, werd hij daar eenigen tijd als klerk bij eenen Notaris geplaatst tot in het jaar 1668, toen hij onder het geleide van den Utrechtschen Pastoor Joannes Lindeborn naar Rome vertrok en met nog vier andere jongelingen in het collegie de Propaganda Fide werd toegelaten. Na acht jaren keerde hij als Priester met den titel van Doctor in de H. Godgeleerdheid naar zijn Vaderland terug en kwam den 16^den October 1676 te Utrecht aan. Eenige dagen na zijne aankomst werd hij ontboden door den Utrechtschen Pastoor Abraham van Brienen, meer bekend onder den naam van Abraham van der Mast, toenmalig Proviearis van den Aartsbisschop Joannes van Neercassel, die hem gelastte, om zich onverwijld naar Leiden te begeven bij den Pastoor Joannes Dobbe of Dobbius, die door aanhoudende koortsen in de uitoefening zijner bediening verhinderd was. Hoezeer de Cock, zoo om de vermoeijenis op reis uitgestaan, als om zijne weinige bedrevenheid in het Hollandsch na zoo lange afwezigheid, om verschooning vroeg, mogt dit echter niet baten. Hij kwam dus den 29^sten October 1676 te Leiden, en hield aldaar op het feest van Allerheiligen zijne eerste predikatie.

Drie jaar bleef de Cock als Kapellaan bij Dobbius, die toen tot Pastoor van Zwolle benoemd werd. Bij het vertrekken van zijnen Pastoor lag de Cock gevaarlijk ziek, hetwelk echter niet belette, dat hem de herderlijke zorg over de gemeente te Leiden werd opgedragen, zoo als dan ook den 22^sten October van dat jaar door den Landdeken van Rijnland, Nicolaus van Erkel, aan de gemeente werd bekend gemaakt.

De meerdere zorg, welke hem die nieuwe betrekking oplegde, vergrootte ook zijnen ijver, in dier voege, dat hij gedurende de vasten drie malen in de week 'sHeeren lijden predikte. Aan de geestelijke zorg voor zijne kudde paarde hij bijzonderen ijver voor het tijdelijke welvaren zijner statie, zoo werden kerk en pastorie, welke men vroeger steeds huurde, door zijn toedoen in 1683 een eigendom der gemeente. Met een en ander was hij onafgebroken bezig, toen van Neercassel den 6^den Junij 1686 overleed. De kapittels verkozen nu Hugo Frans van Heussen tot diens opvolger, maar de stoel van Rome wilde die keuze niet goedkeuren, waarop een nieuw drietal door de kapittels aan den Paus werd voorgesteld. De Jesuiten, de voortdurende vijanden der wereldlijke geestelijkheid in Holland, bragten tegen deze drie zoo veel bezwaren in, dat de zaak te Rome ruim twee jaar hangende bleef. Het kapittel van Utrecht besloot deswege een' zaakgelastigde naar Rome te zenden, vaartigde den 11^den Mei 1688 de Cock af, die wist te bewerken, dat Petrus Codde tot Aartsbisschop werd aangesteld. Na dus het doel zijner reize volbragt te hebben, kwam de Cock den 11^den December 1688 te Leiden terug, en werd met lof en dankzegging overladen.

Het leed intusschen niet lang, of er werden te Rome tegen den nieuwen Bisschop veelvuldige klagten ingebragt, als zoude hij de Jansenistische gevoelens aankleven. Codde werd diensvolgens in 1699 ter verantwoording naar Rome geroepen, en door een breve van 13 Mei 1702, om billijke en gewigtige redenen, zoo het heette, in de uitoefening zijner hooge waardigheid geschorst, terwijl de Paus de Cock in zijne plaats tot Apostolischen Vicaris met bisschoppelijke magt aanstelde. Reeds voor de komst van Codde te Rome had men aldaar in eene geheime congregatie op den 23^sten Sept. 1699 besloten, de Cock in diens plaats aan te stellen; om dit nu met meer schijn van regt te kunnen volvoeren, ried de Pausselijke Nuntius te Brussel aan Codde, gedurende zijne afwezigheid, dat hij de Cock tot zijn' Provicaris zoude aanstellen, maar de Aartsbisschop, wel bewust, hoezeer deze sedert diens terugkomst van Rome door de Jesuiten was gewonnen, weigerde zulks volstrekt. Weldra ontstond er nu groote verwarring, die vooral in het oog liep, toen de Cock, den 8^sten Julij, het in 1700 uitgeschreven jubilé beval af te kondigen, en weinig dagen later Codde's Onder-vikarissen in eene door hen uitgevaardigde uitschrijving zijn gezag ontkenden en tevens de aandacht der Staten van Holland op den gang dezer zaak vestigden, die reeds in deze hooge vergadering was ter sprake gebragt. Vooral ergerde dezen de in het pausselijk breve voorkomende uitdrukking, dat de Nederlanden in het bezit der ketters waren (ab haereticis occupantur). Dit had ten gevolg, dat den 17^den Augustus 1702 een plakkaat werd uitgevaardigd, waarbij bepaald werd, dat geen Vicaris hier te lande zou worden erkend, dan die bij gecommit-

teerde raden zou geadmitteerd wezen, wordende tevens aan de Cock de uitoefening van het Vicariaat verboden.

Kort na het afkondigen van dit plakkaat, den 4^den November 1702, hield de Cock eene leerrede over de woorden: Geeft den Keizer, hetgene den Keizer en aan God, hetgene Gode toebehoort, en werd nu bij de Staten aangeklaagd, als had hij bij die gelegenheid gezegd, dat men het gezegde plakkaat niet moest gehoorzamen, al ware ook het leven er mede gemoeid; hij wist zich te verantwoorden, door de onwaarheid van dit beweren te doen blijken; maar in het volgende jaar werd het afschrift van eenen door hem naar Rome gezonden brief onderschept, in welke men eene voor den President der Hollandsche Staten hoogst beleedigende uitdrukking vond. Nu besloot men hem gevangen te nemen, doch in tijds gewaarschuwd, ontkwam hij het dreigend gevaar, door op de daken te vlugten en zich daar tusschen de uitstekende schoorsteenen te verbergen; hij werd den 2^den Julij 1703 met behulp van eene vischschuit, waarin hij zich verborgen had, bij het openen van den boom in den Rijn, door vier personen, onder schijn van te gaan visschen, veilig uit Utrecht gebragt, en kwam des avonds te Werkhoven aan. Na zich hier van zijne angsten en vermoeijenissen eenigzins hersteld te hebben, begaf hij zich naar Megen en van daar naar Emmerik, waar hij den 22^sten Julij aankwam. Kort daarna den 8^sten Augustus 1703, zag eene publicatie van gecommitteerde Raden van Holland en West-Friesland het licht, waarbij eene premie van 3000 gulden werd uitgeloofd ‘aan dengenen, die sal konnen te wege brengen en effectueren, dat.... Theodorus de Cock in handen van de Justitie kome te geraken..... ende dat noch daarenboven de naam van den aanbrenger sal werde gesecreteert.’

Nadat de Cock inmiddels tot Kanunnik van het collegiale kapittel te Emmerik was benoemd, werd hij den 3^den April 1704 in het collegie der Jezuiten, waar hij gehuisvest was, als in gijzeling gesteld, en den 3^den Mei naar Kleef in de gevangenis gevoerd; den 15^den Mei daaraanvolgende van de tegen hem ingebragte aanklagten vrijgesproken en uit de gevangenis ontslagen, beproefde hij vruchteloos in zijn vaderland weder te keeren, waar weldra Gerard Potcamp, Pastoor en Landdeken van Lingen, door den Paus in zijne plaats tot Apostolisch Vicaris werd aangesteld.

De Cock alzoo van zijne moeijelijke betrekking ontslagen, werd in December 1705 naar Rome ontboden en tot Kamerheer van den Paus benoemd. In Januarij 1706 verliet hij Emmerik, maar bleef nog vier maanden te Keulen, om, volgens het verlangen van den Paus, den Nuntius aldaar, ten opzigte van de aangelegenheden der Roomsch-Katholieke Kerk in Holland, welke nu weder door het onverwacht overlijden van Potcamp op den 16^den December 1705, zonder Vicaris was, in te lichten. Hij begaf zich

vervolgens naar Rome, om de congregatie de Propaganda Fide met zijnen raad te dienen, waar hij Tabbaarddrager en eerste Geheimkapellaan van den Paus, en in datzelfde jaar Kanunnik der kerk van den H. Laurentius in Damaso en van de H. Anastasia werd. Hier droeg hij zorg voor de kerk, uit wier bestuur hij verdreven was, en die door hem bij uitersten wil van 11 November 1716 en bij codicillaire akte van 15 Januarij 1720 nog bedacht werd; terwijl hij de congregatie de Propaganda Fide tot erfgenaam stelde. Hij overleed te Rome in Januarij 1720, en werd volgens zijne begeerte, in de kapel van het Seminarie de Propaganda Fide begraven.

De Cock wordt door de Ultramontanen als een offer van zijne behartiging der belangen van de kerk en van de heerschzucht der Hollandsche Staten beschouwd, maar de regering werd door zijne eigene ongehoorzaamheid tot harde maatregelen genoodzaakt, daar hij zich niet ontzag, om in weerwil van hare bevelen op eene hevigst willekeurige wijze te werk te gaan.

Zijne beeldtenis komt voor gegraveerd te Rome, door Benedict Farist, naar Petrus Nelli, in een medaillon in folio, met zijn wapen en titels voorzien en met het onderschrift: Anno Christi 1715, Aetate 65; en gesteendrukt in het Roomsch-Katholijk Jaarboek 1842, bl. 103.

Als schrijver is de Cock bekend door de volgende werken:

Overeenstemming van het lijden des Heeren volgens de vier Evangelisten, ten dienste zijner gemeente vervaardigd.

Explanationes in Dominica et Ecclesiae praecepta.

De Petro Codde, sive Coddaeo, Archiepiscopo Sebasteno, in Hollandia Vicariatus Apostolici potestate potito, functo et defuncto libri tres.

De Missione Bataviae libri XV, hetwelk in handschrift in de Bibliotheek van het Seminarie de Propaganda Fide te Rome bewaard wordt; terwijl het Seminarie van het Apostolisch Vicariaat van 's Hertogenbosch een afschrift van de acht eerste boeken bezit.

Zie v(an) H(eussen) en v(an) R(hyn), Kerkel. Oudhh., D. XII. bl. 479-481, D. III. bl. 867; K.P. Hoynck van Papendrecht, Hist. der Utrechtsche Kerk, D. I. bl. 49, 51, 55, 57-61, 66; Dupac de Bellegarde, Hist. de l'égl. métropol. d'Utrecht, p. 202-205, 219, 220, 223, 230-234, 239 en 240; Ypey, Gesch. der Christ. Kerk in de XVIIIde Eeuw, D. XII. bl. 343; Roomsch Kathol. Jaarb. voor het Koningr. der Nederl., 1843, bl. 104-126; Glasius, Godgeleerd Nederland.