Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 2. Derde en vierde stuk

[Jan Broek]

BROEK (Jan) Valentijnsz., een inwoner van Amsterdam, die in de Spaansche tijden blijken gaf, dat hij een warm voorstander van de Hervorming was. Zelfs ging zijnen ijver wel wat te ver, want hij was een dergenen, die in 1566, het gemeene volk, door belofte van geld, overhaalden om het Minderbroeders-klooster te plunderen. Broek, hiermede niet vergenoegd, vertoonde zich in het volgende jaar in het openbaar als een tegenstrever van de Regering, en wel bijzonder in het geval met den Burgemeester Joost Buik, die onder verdenking lag van Krijgsvolk in de stad te willen doen komen, het welk alles in oproer bragt en zulk eene verbolgenheid baarde, dat elk: wapen! wapen! riep en zich in allerijl toerustte. Jan Broek deed op de Nieuwe brug met de trom omslaan, ‘dat elk, wie lijf, goed, vrouw en kinderen lief had hem nu volgen zou.’ Op deze wijze een groot aantal menschen bijeen verzameld hebbende, liet hij de brug met 33 man bezetten; trok met de overigen langs den Zeedijk, door de Warmoesstraat en sleepte eene ongeloofelijke menigte volks met zich, ieder met het geweer voorzien dat hij bij de hand had. De uitzigten werden daardoor allerakeligst, want daar ieder zijne partij koos, trok de vader tegen den zoon en de broeder tegen den broeder op. De partij van Broek, als zijnde de wakkerste, bezette alle de uitgangen in de Warmoesstraat en op den Nieuwendijk. Vervolgens trok Jan Broek, met eenen aanzienlijken hoop, den Zeedijk langs, nam drie bussen, welke hij

voor de deur van eenen Smid vond, mede, en zakte vervolgens af naar het Bushuis; ten einde voor te komen dat de schans aan de Varkenssluis overweldigd en het Bushuis vervolgens ingenomen mogt worden. Doch aldaar vernemende dat de Roomschen in aantogt waren, om de Regulierspoort, den Stadstuin, het Halfrond en het Bushuis te bemagtigen, rukte hij voort tot op de tegenwoordige Doelenbrug, waar hij met der haast eene schans van balken en ander hout deed opwerpen, die hij met de gemelde bussen voorzag, als waren zij welgeladen, ofschoon hij inderdaad kruid noch lood had. De Schout en Burgemeesters, hierover niet weinig ontzet, verzochten Jan Broek buiten zijne verschansing te mogen spreken; aan welk verzoek hij echter niet voldeed, zonder alvorens om meer onderstand naar de Warmoesstraat te hebben gezonden. Buiten de verschansing getreden, vraagde hij Burgemeesteren: ‘wat hen met pijp, trom en vliegend vaandel derwaarts dreef?’ waarop Burgemeester Elbert Markus antwoordde: ‘Het was om zich met kruid, schut en scherp, uit den Stadstuin en het Halfrond, tegen hunne vijanden te wapenen.’ Broek vroeg vervolgens: ‘wie die vijanden waren?’ en toen daarop gezwegen werd, voer hij voort, ‘dat hij het kruid en lood hun niet wilde laten volgen, maar het ten dienste van Zijne Majesteit en den welstand der stad bewaren zou.’ Ook zeide hij ‘zoo wel voor de poorten te zullen zorgen, dat de Graaf van Megen met zijn krijgsvolk daarvoor het hoofd zou stooten.’ Terwijl zij dus in gesprek waren, kwamen 200 man, onder het vaandel, dat door Jan Kies gedragen werd, hem ter hulp; waarop Schout en Burgemeesteren terugkeerde, en Jan Broek de gemelde posten deed bezetten; tevens den Schutmeester bevelende, noch aan de eene, noch aan de andere partij eenig wapentuig te verschaffen. Gelukkig werd kort daarna, op den Vijgendam, een verdrag getroffen, waarmede de onlust, die eene verschrikkelijke uitkomst spelde, gestild werd, zonder dat er een droppel bloeds gestort was.

Na het vertrek van Brederode zich te Amsterdam niet meer veilig achtende, verliet Broek het Vaderland en behartigde de zaken van Graaf Lodewijk van Nassau in Groningerland en te Emden, werwaarts de Graaf hem zond, om te onderzoeken, hoe veel beter en gemakkelijker hij den voorraad van meel (voor het leger in de Ommelanden) hield dan die van beschuit. Uit welke omstandigheden men bijna zou opmaken, dat hij van beroep een koornkoper of bakker was. Lodewijks leger werd verslagen, zijne volgelingen vloden naar Emden en rustte zich ter zee uit. Onder hen was Jan Broek een ijverig voorvechter. Dit maakte de haat der Regering van Amsterdam nog grooter tegen hem, en deed die zoo hoog klimmen, dat de Vroedschap eene premie van 200 gulden beloofde aan hem, die Jan Broek levende in de stad bragt en 100 guldens aan die hem zou dood slaan; terwijl tevens in beraad werd genomen een ligt scheepje tegen hem uit te rusten; om hem gevangen te nemen, of van voor de zeegaten weg te drij-

ven. Broek ontzag zich inmiddels niet van zijnen lastbrief te buiten te gaan en had de dwaasheid van zelfs schepen der vrienden van Oranje weg te nemen. De schepen der Hamburgers en Bremers werden geplunderd en gerantsoeneerd, terwijl de eigenaars dier bodems openlijk weigerden geld te leenen aan Alva en zijne dienaren, tot vernieling van Oranjes magt. Jan Broek geraakte in handen der Hamburgers, die hem als een zeeroover het hoofd deden afslaan.

Zie Bor, Nederl. Oorl., B. V. bl. 139 (208); van Meteren, Nederl. Hist., D. I. bl. 529 en 530; Hooft, Nederl. Hist., bl. 124; (Beaufort), Leven van Willem I, D. II. bl. 158, 161; Wagenaar, Vaderl. Hist., D. III. bl. 217-219, 308, 310; de zelfde, Beschr. van Amsterd., St. I. bl. 287, 298, 318; Kok, Vaderl. Woordenb.; de Chalmot, Biogr. Woordenb.; van Groningen, Geschied. der Waterg., bl. 183 en 184; Arend, Algem. Geschied. des Vaderl., D. II. St. V. bl.. 82, 143.