Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 2. Eerste en tweede stuk

[Willen IV Graaf van den Bergh]

BERGH (Willen IV Graaf van den), geboren in 1538, een achterkleinzoon van den voorgaande en de oudste zoon van Oswald II, Graaf van den Bergh, en van Elizabeth van Dorth, bekleedde zoowel door zijnen titel van Graaf van het Heilige Roomsche rijk als door zijn huwelijk (1556) met Maria van Nassau, oudste zuster van Willem, Prins van Oranje, eenen eersten rang onder de Geldersche Edelen. In den aanvang der beroerten had men rede te vermoeden, dat hij een even getrouw voorstander der Vaderlandsche vrijheid zou geweest zijn als zijn behuwdbroeder; want hij verzette zich niet alleen tegen Granvelle, maar omhelsde ook de leer der Hervormden, ofschoon het niet zeker is, dat hij hunne belijdenis onderteekend hebbe, hoewel velen dit stellig verzekeren. Hij nam mede een werkzaam deel aan de bemoeijingen

der Edelen tot instandhouding der Privilegiën en onderteekende als zoodanig het Verbond der Edelen. Met den Graaf van Culemborg vertrok hij in 1566 naar Brussel, om het smeekschrift bij de Landvoogdes in te dienen, maar kwam hiertoe twee dagen te laat. Voor Gelderland werd hij verkozen tot een der Afgevaardigden Edelen belast om toe te zien, dat de Landvoogdesse hare belofte vervulde en hij was bij de zamenkomst van St. Truijen tegenwoordig. Ook deed hij, toen meer anderen hunne sloten versterkten, zijn slot te Hedel in staat van tegenweer stellen. Zoodra echter de zaken eenen ongunstigen keer namen en het gerucht van Alva's komst hier te Lande zich verbreidde, toonde hij zijn wankelend en onopregt karakter, daar hij ter zelfder tijd Lodewijk van Nassau van zijne gehechtheid aan de groote zaak verzekerde, en Viglius verzocht zijne voorspraak bij den Hertog te willen zijn, terwijl hij beloofde een getrouw dienaar van den Koning te willen blijven. Hierdoor geraakte hij in minachting bij de Edelen. Bij Alva, wiens voornaamste oogmerk het was, den Adel uit te roeijen, vond hij mede geen heul, voor dat hij vernederd was, want de Spaansche Landvoogd in plaats van aan zijne beloften gehoor te geven, deed hem openlijk indagen; bij niet verschijning, bannen, en zijne goederen verbeurd verklaren. Van den Bergh, zich dus door zijne onstandvastigheid in eenen wanhoopigen toestand bevindende, keerde zich weder tot Oranje, die hem het werven van krijgsvolk aanbetrouwde en zelfs eene geheime briefwisseling met hem aanknoopte. Ook wijdde hij zich nu geheel aan de zaak van zijnen zwager. Zoo beloofde hij den inval van Graaf Lodewijk in 1568 met eene compagnie te ondersteunen en slechts geldgebrek verhinderde hem dit ten uitvoer te brengen. De Graaf verleende zelfs op 's Prinsen naam in 1570 bestellingen aan Herman de Ruyter tot het innemen van Loevestein, hetgeen hem gelukte, en vereenigde zich met andere Edelen, die, als goederen in het Rijk bezittende, hunne bijzondere vertoogen inleverden op den Rijksdag te Spiers om hulp bij den Keizer en de Duitsche Vorsten te zoeken. In 1570 beproefde hij te vergeefs Deventer te verrassen, maar bezette toch zijne Kastelen te 's Heerenberg en te Ulft, waar uit Don Ferdinand de Toledo hem weldra verdreef. Na het innemen van Brielle, betoonde van den Bergh zich, hoewel slechts gedurende korte tijd, zeer verdienstelijk. Met 5000 a 6000 man viel hij in Gelderland en vermeesterde binnen drie maanden Doesborgh, Doetinchem, Zutphen, Harderwijk, Elburg, Hattem, Lochem, Groenlo, Bredevoort, Kampen, Zwolle, Hasselt, Oldenzaal, Steenwijk, Genemuiden, Vollenhoven, Amersfoort en Naarden, maar stootte het hoofd voor Arnhem, Deventer en Utrecht. Op deze wijze meester van bijna geheel Gelderland en Overijssel. zond hij Dirk van Bronkhorst, met eenige troepen, naar Friesland, om ook dit gewest van Spanjaarden te zuiveren. Trotsch op de behaalde voordeelen matigde hij zich den titel van Stadhouder van Gelderland en Overijssel van wege den Koning van Spanje en den Prins van

Oranje aan, hoewel hij voor zulk eenen belangrijken post geheel ongeschikt was, daar hij verzuimde eenige maatregelen van voorzorg te nemen, en de Vestingen onversterkt, de bezettingen zonder leeftogt, krijgsvoorraad en soldij liet. Het is dus niet te verwonderen dat hij, na de inneming van Zutphen door de Spanjaarden, met vrouw en kinderen en alle zijne roerende goederen lafhartig uit Zwolle naar Duitschland vlugtte. Dit schandelijk gedrag had onvermijdelijk het verlies van al het veroverde en den grawelijken moord van Naarden ten gevolge. Op de vlugt werd van den Bergh in Westfalen van alles beroofd, zoodat zijne gemalin in boerengewaad moest rondzwerven en op een afgelegen dorp van tweelingen beviel. Niettegenstande zijn onwaardig gedrag, had hij de onbeschaamdheid voortdurend bij zijnen zwager om ondersteuning en hevordering aan te dringen. Oranje beval hem, hoewel met ongunstig gevolg, aan de West-Friezen, die ontevreden waren over Diderik Sonoy in plaats van dezen, tot Gouverneur aan, evenmin gelukte het hem den Graaf in Friesland tot Stadhouder te doen benoemen. Engeland werd hem nu ontzegd, in Nederland achtte hij zich niet veilig, waarom hij het in 1577 genoodzaakt vond den geveinsde te spelen. Door twee afgevaardigden gaf hij den Algemeenen Staten kennis van eenige geheime pogingen der vijanden; terwijl hij tevens zijne dienst, lijf en goed ten beste van het Vaderland aanbood. Weinig had het gefaald, of hij zou het vertrouwen der Staten weder gewonnen hebben, en, benevens den Grave van Hohenlo, tot 's Prinsen Luitenant aangesteld zijn, doch dit had geen gevolg. Vermoedelijk was deze teleurstelling eene der oorzaken dat de eerzuchtige man, die buitendien geene betrekking bekleedde, zich nu niet alleen geheel werkeloos en onzijdig hield, maar zelfs verstandhouding met den Hertog van Parma aanknoopte. Ook schijnt tot zijne overhelling naar de zijde van Spanje de volgende reden niet weinig te hebben bijgedragen. Het Hof van Brussel had in de twist met zijnen broeder Frederik over de vaderlijke erfgoederen een vonnis ten voordeele van dezen laatste uitgesproken, nu spiegelde een listig Geestelijke, benevens zijne dienaars en Hofbeambten, door Spaansch goud gewonnen, hem dagelijks de voordeelen voor, welke eene verzoening met den Koning hem zou aanbrengen, terwijl miskenning van de zijde der Staten, naijver over de benoeming van zijnen schoonbroeder Graaf Jan van Nassau tot Stadhouder van Gelderland, hooggaande geschillen met dezen over de inlegering van krijgsvolk, zijn gemoed verbitterden en zijn gevoel van eigenwaarde krenkten. Hij werd dan ook verdacht de ontvlugting van Maarten Schenk bevorderd te hebben, waarom de Staten hem zelfs gevangen namen, hoewel zij hem na eenige dagen, wegens gebrek aan bewijs, moesten ontslaan. Vergeefs beproefde nu zijn zwager, de meergenoemde Graaf Jan van Nassau, door liefderijken raad hem te bewegen zich minder dubbelzinnig te gedragen.

Na het vertrek van dezen naar Duitschland in 1581 werd van den Bergh in zijne plaats door de Staten van Gelderland tot hunnen Stadhouder verkozen en in 1582 als zoodanig door den Aartshertog Matthias bevestigd. Te meer verwonderde men zich over die verkiezing, omdat die van Arnhem verklaard hadden, Graaf Willem Lodewijk, zijnen vader te zullen doen opvolgen. Men kan niet ontkennen, dat Oranje hem op zijn verzoek brieven van voorschrijving verleend had, doch hadden de Staten van Gelderland die brieven wel ingezien, zij zouden begrepen hebben, dat Oranje die verkiezing eer af- dan goedkeurde. ‘Mijn zwager’ dus schreef de Prins ‘biddende om aanbeveling tot het Stadhouderschap, heeft mij verklaard zijne groote lust en begeerte, tot den dienst der geregtigde zaak des Vaderlands. Ik mogt wenschen dat hij die wat eerder bewezen had. Doch beter spade dan nimmer.’ Hoe weinig aandrang dat schrijven ook in zich bevatte, had echter zijne benoeming plaats, op het drijven van de Koningsgezinde partij en van eenige eerzuchtigen, die onder een zwak bestuur zelf de handen vrij wilden hebben. De Graaf wel bewust van het aantal zijner tegenstanders, trok ter sluiks 's avonds Arnhem binnen, daar hij vreesde dat men anders de poorten voor hem mogt sluiten.

In 1583 wisten eenige burgers der welgezinde partij de bewijzen te bekomen, dat hij in verstandhouding stond met Parma en het plan had, om hem Zutphen over te leveren, waarop van den Bergh met vrouw en kinderen te Arnhem werd gevangen genomen en naar Zalt-Bommel gevoerd; weldra echter onder met eede bekrachtigde belofte van hernieuwde trouw aan 's Lands zaak, weder op vrije voeten gesteld. Maar die belofte hield hij niet; hij zeide: slechts onderteekend maar niet zijne vingeren opgestoken te hebben en ging in 1580, met zijne zonen openlijk in dienst van den Koning van Spanje over.

Met regt mag deze afval misdadig genoemd worden, vooral als men daarbij in aanmerking neemt hoe laag dubbelhartig hij tot het laatst toe zijne bedoelingen ontveinsde, en onder den schijn van liefde voor het Vaderland en zijne onderdanen, snood verraad verborg.

Hij stierf in November 1586, nalatende 8 zonen en 9 dochters, als Herman Graaf van den Bergh; Frederik Heer van Boxmeer; Oswald, die allen hieronder volgen; Joost geboren in 1564 doof en onnoozel; Adam, als Spaansch Hopman den 7 November 1590 te Groningen aan de pest overleden; Lodewijk, die in 1592 bij het beleg van Steenwijk in 's Koningsdienst op negentienjarigen ouderdom sneuvelde; Hendrik, Heer van Stevensweerd, dien wij mede hieronder zullen vermelden, en Adolf, Heer van Homoet en Hedel, te 's Hertogenbosch, in 1619 als Ritmeester in Spaansche dienst overleden; de dochters waren: Margaretha geboren in 1557 en (zoo men voorgeeft) verloofd aan den Koning van Zweden; doch overleden voor haar huwelijk den 25 Mei 1579; Juliana en Wilhelmina, in 1591

in den IJssel verdronken; Catharina, in 1601 gehuwd met Floris, Graaf van Culemborg, overleden 1639; Elizabeth, Abdis van Essen en Freckenhorst, gestorven in 1614; Anna, Charlotte en Elizabeth alle drie ongehuwd of jong overleden. Willems weduwe overleed in 1599.

Zie Bor, Nederl. Oorl., B. III. bl. 106, B. VI. bl. 277 (381) bl. 303, (414), B. XVIII. bl. 33, (402), B. XXVIII. bl. 586, (45); van Meteren, Nederl. Hist., D. I. bl. 460, D. II. bl. 43, 132; D. IV. bl. 138; Reyd, Nederl. Oorl., bl. 8, 29, 48, 66, 175; van den Sande, Nederl. Hist., bl. 14 en 15; Hooft, Nederl. Hist., bl. 245, 246, 274, 878; Slichtenhorst, Geld. Gesch., bl. 522, 524, 535, 553; de la Pise, Hist. des Prince et Princip. d'Orange, pag. 362, 394, 395, 403 et 541; Schotanus, Geschied. van Friesl., bl. 762 en 769; de Groot, Nederl. Jaarb., bl. 40 en 87; van Loon, Nederl. Historip., D. I. bl. 80, 114, 115, 155 en 158; (Beaufort), Het Leven van Willem I, D. I. bl. 435 en 599; 's Gravesande, Tweede Eeuw-ged. der Middelb. vrijh., bl. 108 en 116; Wagenaar, Vaderl. Hist. D. VI. bl. 368, 369 en 402, D. VII. bl. 504 en 505; Bijvoegs. en Aanm. op Wagenaar, D. VII. bl. 112 en 113; Marcus, Sententiën van Alva, bl. 170; Te Water, Hist. van het Verb. der Edelen, St. II. bl. 196-205; Kok, Vaderl. Hist., D. VI. bl. 421-424; Chalmot, Biogr. Woordenb., D. II. bl. 324-327; van Spaen, Inl. tot de Hist. van Gelderland, D. I. bl. 349-353 Scheltema, Staatk. Nederl., D. I. bl. 83-85; van Kampen, Nederl-Krakterk., D. I. bl. 385-388; Bilderdijk, Geschied. des Vaderl., D. VII. bl. 68 en 69; Arend, Algem. Gesch. des Vaderl., D. II. St. V. bl. 154, 195, 196, 226; Groen van Prinsterer, Archives passim; Nyhoff, Bijdr. voor Vaderl. Geschied. en Oudheidk. D. I. bl. 49-69; D. V. bl. 9, 10, 30-32 en vooral R.W. Tadama, Willem Graaf van den Bergen zijne tijdgenooten, Zutphen 1846. Over 's mans munten zie: P.O. van der Chys, de Munten der Heeren en Steden van Gelderland, Haarl. 1853, 4^o bl. 226-244 en die munten afgebeeld op pl. XVII-XXII.