Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 1

[Jan Arends]

ARENDS (Jan), Jan Arentsz. of Jan Arendszoon ook wel Jan Arendsen, geboren te Alkmaar, leerde in zijn jeugd het mandemaken bij zekeren Gerrit Alberts, die de leer der Roomsche kerk verlaten en die der Hervormden omhelsd had, en ook zijnen leerling in de godsdienst schijnt te hebben onderwezen. Later door vlijtige oefening, tot meerder kennis in de leer gekomen, trachtte hij die ook bij andere voort te planten, doch, om den haat van Elbert Huik, Pastoor te Alkmaar, te ontgaan, zag hij, even als Alberts, zich genoodzaakt die stad in het begin van 1566 te verlaten. Arends vertrok met vrouw en kinderen naar Kampen, waar hij in het verborgen leerde en predikte. Hij bepaalde echter zijne dienst niet geheel en al tot de kleine gemeente der stad, maar begaf zich nu en dan ook eens naar Holland, om die vergaderingen, welke daar in alle mogelijke stilte gehouden werden, te bezoeken en te stichten. Door eenige Amsterdammers, bij wie hij bekend was, werd hij derwaarts ontboden, ten einde met hen te overleggen, of men al dan niet het prediken openlijk in Holland zou ondernemen. Met zes van de voornaamste burgers kwam hij alzoo den 8 Julij 1566, buiten de St. Antoniespoort, tusschen Amsterdam en Houtewaal, aan den IJkant, in het riet, bijeen, omdat zij zulks in de stad nog niet durfden wagen. In deze kleine vergadering deed Jan Arends eerst, doch met zachte stemme, een vurig gebed, ‘dat God zijnen Heiligen Geest in het midden van hen wilde neder zenden, om te kunnen besluiten, hetgeen inzonderheid Zijne Hooge Majesteit tot eer kon gedijen.’ Daarna overleggende of men de openbare preek ook in Holland zou aanvangen, werd met eenparigheid van stemmen besloten, dat men zulks, met ter zijde zetting van alle gevaar en vreeze des doods, moest ondernemen. Doch men vond geraden, des namiddags nog eens ter zelfder plaatse bij een te komen, om nader te beramen, hoe men het zou aanvangen. Men kwam alzoo volgens afspraak, ter bestemder ure en ter zelfder plaatse bijeen, terwijl de vergadering, even als te voren door Jan Arends, met een vurig gebed, werd geopend en daarop het besluit genomen, alomme in Holland te prediken, behalve omtrent Amsterdam, waar men het, uit ontzag voor de regering, nog wat zou uitstellen.

In gevolge het genomen besluit deed Jan Arends den 14 Julij de eerste openbare preek der Hervormden in Holland, digt bij Hoorn voor het Reguliersklooster, in het open veld. Het volk dat hier,

zoo uit de stad als van de omliggende dorpen, in grooten getale, ten gehoor kwam, zong eerst eenen Psalm; daarna deed Jan Arends het gebed en vervolgens de Preek, welke in diepe stilte en met den uitersten aandacht door de vergaderde menigte werd aangehoord. Daar nu de Burgemeester van Hoorn juist op dien ijd, met den Schout Mr. Joost van Huygesloot, den Onderschout Hendrik Korver en twee jonge Zuidhollandsche Edellieden, bij de Reguliers Monniken te gast en vrolijk waren, hoorden zij het rumoer van het volk, en niet wetende wat dat te beduiden had, zonden er iemand heen, die hun tot bescheid bragt, dat er gepredikt werd. De Schout, de Onderschout, een der Monniken en de twee Edellieden stonden op, en gingen aan de sloot staan, die den weg van het klooster scheidde, digt achter den Prediker, waarschijnelijk om hem vervaard te maken en alzoo de vergadering te stooren. Arends ging niet te min met zijne rede voort. Nu sprong de Monnik in de sloot en maakte een ijsselijk geschreeuw, zich verbeeldende daardoor het volk op den loop te jagen, doch ook dit mislukte, want het volk verroerde zich niet en bleef even aandachtig naar den Prediker luisteren. De Schout keerde nu naar het klooster terug, doch de Onderschout en de beide Edellieden bleven de preek tot het einde toe aanhooren, en de beide laatste ontzagen zich niet, toen zij weder ter maaltijd kwamen, den Monnik toe te voegen, dat hun de rede niet kwalijk geviel.

Den 20 Julij predikte Arends weder buiten Alkmaar op eenen koornakker, met grooten toeloop, zoo uit de stad als van de omliggende dorpen, en den volgenden dag buiten Haarlem, bij het Huis te Kleef, en op het laatst dier maand, buiten de Haarlemmerpoort der stad Amsterdam, op den zoogenaamden Rietvink, zijnde een laag stuk lands buitendijks onder Sloterdijk. Nadat hij den 4 der volgende maand nog eens te Buiksloot en op de volgende dagen in de omstreken van Utrecht gepredikt had, werd hij den 21 Augustus, toen hij vlak voor de stad, aan den oever van het IJ, op de Lastaadje gepredikt had, door zijne toehoorders, met geweld binnen de stad gebragt, waar hij zich weldra als vaste Predikant aan de gemeente verbond, die reeds zoo veel verkregen had dat er in twee kerken mogt gepredikt worden.

Jan Arends en zijne twee ambtgenooten, Pieter Gabriel Schagen en Nicolaas Scheltius, waren zeer aangenaam bij het volk, want zij bejaagden geen schandelijk gewin en leefden zeer matig; waren gastvrij, en ontvingen al wie bij hen om raad of hulp kwam; zochten de tafelen der rijken niet, maar schikten zich, genoodigd, naar de tijd, bij arm en rijk, zonder met lekkernijen gediend te zijn; ook hadden zij zich, gedurende de vervolging, onder de huislieden, meest met wei en melk beholpen; hunne kleeding was insgelijks gering, doch eerbaar. In taalgeleerdheid gingen Schagen en Scheltius hunnen ambtgenoot Jan Arends te boven, want deze verstond geen andere dan zijne moedertaal;

doch daarentegen bezat hij een gezond oordeel en kloek verstand; was tot verwondering belezen in de H. Schrift; had vrijmoedigheid door zijnen ijver; wist met zijne welsprekendheid in het prediken de harten der menschen te treffen; terwijl hij zeer scherpzinnig redekavelde en zijne wederpartij, het zij Roomschgezinden, Arrianen, Wederdoopers of Libertijnen, met klem wederstaan kon. Nogthans was hij rekkelijk en toegevend omtrent verschillen, die zijns oordeels, niet ten eenemale noodzakelijk waren; en zocht die met zachtheid bij te leggen.

Inmiddels namen de zaken te Amsterdam eenen geheel anderen keer zoodat Arends zich genoodzaakt zag, even als zijne ambtgenooten naar Emden te vlugten, waar hij wel ontvangen werd en zich, niet zonder stichting voor velen ophield; terwijl hij inmiddels, geen moeite ontzag, om ten verzoeke van Diderick Sonoy, de uitgewekene Nederlanders op te roepen en aan te sporen, zich naar Enkhuizen te begeven ten einde die stad weder aan 's Prinsen zijde te brengen.

In 1572 werd hij als Predikant naar Alkmaar beroepen, in welke hoedanigheid hij in het volgende jaar Praeses was van het Noordhollandsche Synode. Hij overleed kort daarna, namelijk den 28 Augustus 1573, terwijl de stad door de Spanjaarden belegerd was. Op het uiterste liggende en de alarmklok hoorende, bad hij, benevens zijne huisgenooten God, met gevouwen handen, ‘dat Hij toch Alkmaar zijne vaderstad, ‘den vijand niet mogt ter plundering en verwoesting overgeven, maar liever voor de Geloovigen en Godvruchtigen aldaar eene hutte maken.’ In zijne ziekte zegt men, ontbood hij zijne vrienden, Meester Nanning van Foreest, naderhand Raadsheer in den Hoogen Raad, Filips Kornelisz. en anderen, voor zijn ziekbed, wekte hen met hartelijke taal tot kloekmoedigheid op, en troostte hen met de hoop eener aanstaande verlossing: ‘God’, zou hij hun toegeroepen hebben, ‘zal eene goede uitkomst geven en de vijand dit maal de stad niet winnen,’ kort na dit gezegd te hebben blies de brave man, die zooveel voor de zaak der Hervorming gedaan had, zachtjes den laatsten adem uit.

Zie Bor, Nederl. Oorl. B. VI. bl. 371 (270); Brandt, Hist. der Reform. D. I. bl. 149, 315-333, 378, 379, 384-387, 459 en 543; G. Boomkamp, Alkmaar en zijne geschiedenissen, bl. 136, 147, 149, 164, 190, 191, 199 en 240; Velius en Centen, Chronijk van Hoorn, bl. 295, 297 en 386 noot. Le Long, Beschr. van de Reform. der stad Amsterdam, bl. 526, 527, 544; Kok, Vaderl. Woordenb.; Levensbeschrijving van Nederl. Mannen en Vrouwen, D. X. bl. 289-421; Chalmot, Biogr. Woordenb.; Koning, Tafereel der stad Haarlem, D. II. bl. 59 en 60; Ypeij en Dermout, Geschied. der Nederl. Herv. Kerk., D. I. bl. 187, aant. bl. 67.