Een nieuwe zoekmachine: specifiek zoeken in selecties van teksten

Een nieuwe zoekmachine: specifiek zoeken in selecties van teksten

De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren presenteert: demoversie van zoekmachine die selecteert en sorteert

De zoekmogelijkheden in de dbnl worden uitgebreid met een module die het specifiek zoeken in teksten mogelijk maakt. En dat niet alleen, de groep teksten die doorzocht wordt, kan volgens diverse criteria worden ingeperkt: eigenschappen van auteurs als sekse, geboorteplaats of -provincie, en eigenschappen van titels als datering en (sub)genre. Het specifiek zoeken in bijvoorbeeld alle beschikbare proza van vrouwelijke auteurs uit de periode 1780-1800 is daardoor heel eenvoudig geworden.

Wat nu gepresenteerd wordt is een demoversie; er zal de komende maanden verder worden gewerkt aan de uitbreiding en verfijning van de zoekmachine. In een korte handleiding bij de zoekmachine worden de mogelijkheden en beperkingen nader toegelicht. Uiteraard zijn we ook benieuwd naar ervaringen van gebruikers; opvallende zaken en wensen kunnen worden aangemeld via redactie@dbnl.org.

Een van de bijzondere vermogens van de zoekmachine is de optie om zoekresultaten chronologisch te sorteren. In het nieuwste nummer van Onze Taal dat vandaag verschijnt, staat een artikel ‘Hoe onze woorden snel ouder worden’ waarin wordt ingegaan op de diensten die deze zoekmachine kan verlenen aan het onderzoek naar de ouderdom van woorden. In haar Chronologisch woordenboek uit 2001 had Nicoline van der Sijs al op dergelijke mogelijkheden gewezen. Dit lijvige boek bevatte ook een lijst van ruim 18 000 woorden, waarvan, volgens inzichten van dat moment een op het jaar nauwkeurige datering werd gegeven. In Onze Taal wordt beschreven hoe met behulp van de nieuwe dbnl-zoekmachine de datering van veel woorden nog verder in de tijd verschoven kan worden.

Wat nu wordt geboden is niet meer dan de mogelijkheid tot een snelle steekproef op een doorsnee van enkele procenten van de totale Nederlandstalige literatuur. Zij het wel een steekproef die spectaculaire resultaten kan opleveren; gezien een aantal willekeurig gekozen woorden waarvan de leeftijd met minstens twintig jaar is toegenomen in vergelijking met het Chronologisch woordenboek: dolblij (1890 i.p.v. 1916), achillespees (1866 i.p.v. 1908), revue (voor theatervoorstelling, 1838 i.p.v. 1898), klier (voor vervelende man, 1904 i.p.v. 1966, en nog wel gebruikt voor een vrouw (in Pijpelijntjes van Jacob Israël de Haan)!

Gebruikmakend van de dateringen in het Chronologisch woordenboek zijn er vele prachtige ontdekkingen te doen, ook in de oudere teksten: overeenkomstig (1691 i.p.v. 1793/6), borstbeeld (1698 i.p.v. 1740), bedankje (1726 i.p.v. 1839), of zenuwachtig (1715 i.p.v. 1839). Sommige woorden blijken eeuwen ouder te zijn dan uit het Chronologisch woordenboek kan worden afgeleid. Een woord als sanctie staat op 1910, maar gaat minstens terug op 1784, superioriteit (1909-10) op 1767. Behoudens wordt gedateerd op 1860, maar is al in 1561 te vinden bij Eduard de Dene; ban in de betekenis van betovering staat op 1898, maar wordt in 1557 al gebruikt door Ambrosius Zeebout.

De volledige tekst van het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs zal binnenkort ook beschikbaar komen op deze site.