Het schilder-boeck

Van wel schilderen, oft Coloreren.
Het twaelfde Capittel.

1  Indien het teyckenen by den Lichame^*
Te ghelijcken is, in manier van spreken,
Met zijn verscheyden leden ten betame,
Soo en sal t'schilderen niet onbequame
By den Gheest oft de Siele zijn gheleken:
Want door verwen worden de doode streken
Der teyckeninghen te roeren en leven,
En de rechte verweckinghe ghegheven.
2  Iae het teyckenen is als t'Aerdtsche beelde^*
Van Prometheus, het welcke Minerven
Goddinne der Consten niet en verveelde,
T'schilderen als t'Hemel-vyer, dat hy steelde,
En daer hy mede, tot zijns selfs verderven,
Zijn werck beweginghe dede verwerven,
En werdt also een Pandora met spoede,
Te weten, t'overschot van allen goede.
3  Niet onghelijck, maer recht op de maniere,^*
Dat Poeten hun versen en ghedichten,
Al singhend', om t'ghehoor fraey van bestiere,
Houwelijcken eendrachtich met der Liere,
Oft ander speel-tuygh, moeten wy beslichten,
Dat wy, om verlustighen de ghesichten,
Oock de Teyckeningh en t'Schilderen paren,
Ghelijck men de stemmen doet met der snaren.
4  Ick en derf u niet prijsen noch versmaden,^*
Dat eenighe wel gheoeffent expeerdich,
En vast in handelinghe cloeck beraden,
(Niet licht'lijck verdolend' in cromme paden,
maer om hun Const zijn Meesters name weerdich,
Gaen toe, en uyt der handt teyckenen veerdich
Op hun penneelen, t'ghene nae behooren
In hun Ide' is gheschildert te vooren.
5  En vallender aen stracx, sonder veel quellen,
Met pinceel en verw', en sinnen vrymoedich,
En dus schilderende dees werck-ghesellen,
Hun dinghen veerdich in doot-verwen stellen,
Herdootverwen oock te somtijden spoedich,^*
Om stellen beter: dus die overvloedich
In't inventeren zijn, doen als de stoute,
En verbeteren hier en daer een foute.
6  Iae vorderen alsoo hun werck met luste,

* Teyckenen by t'lichaem, en schilderen by den gheest gheleken.

* Teyckenen by t'rouwe beeldt Promethei gheleken, en schilderen by t'Hemel-vyer.

* Teyckenen by t'Speeltuyghs gheluyt, en schilderen by den sangh vergeleken.

* Stracx eerst op penneel te stellen, Meesters werck.

* Verbeteren met herdootverwen.

[fol. 47r]

 

Hun voornemen uytvoerende met eeren,

 

Dit mach wel voeghen de Schildersch' Augusten,

 

Die in Consten toenemen sonder rusten,

 

En in stout schilderen t'rijcke vermeeren:^*

 

Doch al canmen aldus vrymoedich leeren

 

Met de verwe handelen sonder schricken,

 

Wilt het nochtans met yeder soo niet schicken.

 

7  Ander zijnder, die met veel moeyten swaerlijck

 

Wt schetsen oft teyckeninghen met hoopen

 

Hun dinghen te samen rapen eenpaerlijck,^*

 

En teyckenen daer nae suyver en claerlijck,

 

Volcoomlijck wat sy in den sin beknoopen,

 

Op t'primuersel, met een verwe, die loopen

 

Can, dunne ghetempert, oft treckent netlijck

 

Met Potlloot, en vraghent reyn onbesmetlijck.

 

8  Iae alle dinghen seer vast en ghewislijck,

 

Soo wel binnewerck als omtreck by maten,

 

Sonder een trecksken te falen vergislijck,

 

Dit en gaet niet qualijck, noch vry niet mislijck,^*

 

maer comt in't schilderen grootlijcx te baten,

 

En op dat het allesins wel mocht laten,

 

En niet versterven, hun verwen sy mede

 

Wel ghetempert gheven yeder haer stede.

 

9  maer d'Italianen, hoe sy hun saken^*

 

Voornemen, t'zy op mueren, oft penneelen,

 

Wt versierde schetsen, met neerstich waken,

 

Sy wel ghestudeert hun cartoenen maken,

 

Alsoo groot als hun werck in alle deelen,

 

En calcherent met stecken van pinceelen,

 

Oft met eenich punt, dat daer toe mach voeghen,

 

Gaen sy't van trecke te trecke doorploeghen.

 

10  Op dat het ghewislijck, sonder beswijcken,

 

In't werck soude comen, en wel ghelucken:

 

Om in Oly-verwe, sy't eerst bestrijcken

 

Van achter met crijt, of yet desghelijcken:

 

maer op den muer noch weeck zijnde sy't drucken

 

Door (als gheseyt is) te weten, om stucken

 

In Fresco maken, met gheleerde handen,

 

Welck geen ghebruyck en is hier in ons Landen.

 

11  Nochtans den Florentijn, die soo wel houwen^*

 

Als verwen const, doe sy des Vaticanen

 

Oordeel in Oly hem wilden doen bouwen,

 

Welck hem niet en luste, want niet dan Vrouwen

 

Ambacht oft werck gherekent was soodanen

 

Wijse van schilderen, naer zijn vermanen,

 

Dan in Fresco wercken heeft hy ghepresen

 

Een constich, en Mannelijck doen te wesen.

* Ten eersten schier sonder teyckenen schilderen, wil hem met yeder niet schicken.

* Met veel moeyten yet by een brenghen, en dan net teyckenen, is vorderlijck in't schilderen.

* Elcke verwe van eerst op haer plaets legghen, om niet versterven.

* Italianen maken cartoenen, dat zijn papieren soo groot als t'werck, net gheteyckent, dat sy dan doortrecken.

* Hier is ghemeent Michel Agnolo, die noemde de Oly-verwe Vrouwen werck, en Fresco Mannen werck.

[fol. 47v]

 

12  maer dat het hier gheen ghebruyck is bedeghen,

 

Als t'ghen' Angelus hier toeschrijft de Wijven,

 

Het Fresco soude hier in Hollandt teghen

 

De harde Locht, Windt, Sneeu, Haghel, en Reghen^*

 

Qualijck houden, door Boreas bedrijven,

 

Wtwendich, jae selfs inwendich niet blijven

 

Oock seer langhe misschien schoon in ghedueren,

 

Om de groote vochticheyt deser mueren.

 

13  Ten anderen, can tot gheen oorboor strecken

 

Dit Calck, datmen brandt van soutte Zee-schelpen,

 

Want het slaet uyt met schimmelighe vlecken,

 

T'moste steen-calck wesen van ander plecken,^*

 

Als Doornicks, oft ander, soo mochtet helpen

 

Teghen onweder en vorst, quaet om stelpen,

 

Bestander, en zijn in't schilderen lijvich,

 

En alsoo niet uytslaen, alst droogh is stijvich.

 

14  maer dit nu oversleghen, de cartoenen^*

 

Te maken soo groot als u wercks bevanghen,

 

Is nut en dienstich, met een cloeck vercoenen

 

Gheordineert, en het sal u versoenen

 

In arbeydt, want ghy sult hem voor u hanghen,

 

Om niet te verloopen in vreemde ganghen,

 

Noch den aerdt te verliesen, maer u pooghen,

 

nae t'voorbeeldt alles te diepen en hooghen.

 

15  Want ghehooght en ghediept hoeft wel op gronden^*

 

V cartoen schilderich aerdt te ghenieten,

 

Datter gants gheen ghebreck en zy bevonden

 

Aen afsteken, diepen, verheffen, ronden,

 

Soeticheyt, vloeyen, verdrijven, verschieten:

 

Ghy en moet u den arbeydt oock verdrieten

 

Niet lichtelijck laten, maer stadich haken,

 

Door vlijt ter hooghster welstandt te gheraken.

 

16  Ons moderne Voorders voor henen plochten,^*

 

Hun penneelen dicker als wy te witten,

 

En schaefdens' alsoo glat als sy wel mochten,

 

Ghebruyckten oock cartoenen, die sy brochten

 

Op dit effen schoon wit, en ginghen sitten

 

Dit doortrecken soo met eenich besmitten,

 

Van achter ghewreven, en trockent moykens

 

Daer nae met swarte krijkens oft potloykens.

 

17  maer t'fraeyste was dit, dat sommighe namen

 

Eenich sme-kool swart, al fijntgens ghewreven^*

 

Met water, jae trocken, en diepten t'samen

 

Hun dinghen seer vlijtich naer het betamen:

 

Dan hebbenser aerdich over ghegheven

 

Een dunne primuersel, alwaer men even

 

Wel alles mocht doorsien, ghestelt voordachtich:

* Fresco hier ongebruycklijck, om des Landts vochticheyt, en onghetempert weder.

* Fresco moet op steen-calck wesen.

* Den Cartoen is vorderlijck.

* Cartoenen mosten hun hooghsels oock hebben.

* De moderne witteden hun penneelen te dick, gebruycten oock cartons.

* Trocken hun dinghen op het wit, en primuerden daer olyachtich over.

[fol. 48r]

 

End' het primuersel was carnatiachtich.

 

18  Als dit nu droogh was, saghen sy hun dinghen

 

Schier daer half gheschildert voor ooghen claerlijck,

 

Waer op sy alles net aenlegghen ginghen,^*

 

En ten eersten op doen, met sonderlinghen

 

Arbeydt en vlijt, en de verwe niet swaerlijck

 

Daer op verladende, maer dun en spaerlijck,

 

Seer edelijck gheleyt, gloeyend' en reyntgens,^*

 

Met wit hayrkens aerdich ghetrocken cleyntgens.^*

 

19  O seldtsame Durer, Duytschlandts beroemen,

 

Te Franckfoort in't Clooster daer sietmen blijcken

 

Dees suyver edelheyt, weerdich te noemen:^*

 

Iae Brueghel en Lucas al dese bloemen,

 

Te recht Plus ultra schreven in de rijcken

 

Der Schilders, voormaels met een vast bedijcken,

 

Datse niemant licht en soud' achterhalen,

 

Met Ioannes, voor al den principalen.

 

20  Op dees edelheyt dees t'samen wel pasten,

 

En leyden hun verwen schoon, net en blijde,

 

Ginghen de penneelen soo niet belasten,

 

Als nu, dat men schier blindelijck mach tasten

 

En bevoelen al t'werck aen elcker sijde:

 

Want de verwen ligghen wel t'onsen tijde,^*

 

Soo oneffen en rouw, men mochtse meenen

 

Schier te zijn half rondt, in ghehouwen steenen.

 

21  Netticheyt is prijsich, die den ghesichte^*

 

Soet voedtsel ghevende doet langhe merren,

 

Bysonder als haer aenclevend' is dichte

 

Oock aerdt, gheest, en cloeckeyt, en datse lichte

 

Haren welstandt niet en weyghert van verren,

 

Niet meer als van by, sulck dinghen verwerren

 

Doet aen hem, en door ooghen onversadich,

 

T'herte vast cleven met lusten ghestadich.

 

22  Van Tizianus den grooten wy mercken,

 

Wt Vasari schriften ons wel profijtich,^*

 

Hoe hy in de bloeme zijns Ieuchts verstercken

 

Plocht uyt te voeren zijn constighe wercken,

 

Met onghelooflijcke netticheyt vlijtich:

 

De welcke niet te berispen verwijtich

 

En waren, maer behaeghden wel een yder,

 

T'zy ofmender verre van stondt oft byder.

 

23  maer ten lesten met vlecken en rouw' streken,^*

 

Ginck hy zijn wercken al anders beleyden,

 

Welck natuerlijck wel stondt, als men gheweken

 

Wat verre daer van was, maer niet bekeken

 

Van by en wou wesen, het welck verscheyden

 

Meesters willende volghen in't arbeyden,

* Deden hun dinghen veel ten eersten op.

* Durers werc te Francfoort tot exempel.

* Durers werc te Francfoort tot exempel.

* Brueghel, Lucas, en Ioannes van Eyck exempelen, van ten eersten suyver op te doen.

* Van de rouwicheyt eenigher in desen tijdt.

* Nette dingen, die noch de gheesticheyt behouden, zijn prijselijck, en houden den aenschouwer lange speculerende.

* Exempel Tizianus, zijn dingen stonden eerst wel van by, en van verre.

* Tiziaen, veranderde zijn handelinghe, datse van verre alleen woude ghesien wesen.

[fol. 48v]

 

En hebbender niet van ghemaeckt te deghe,

 

Dan een deel leelijck goets ghebracht te weghe.

 

24  Sy meenden den wel gheoeffenden slachten^*

 

En hebben miswanich hun self bedroghen,

 

Om dat sy zijn werck sonder arbeydt dachten

 

Te wesen ghedaen, daer d'uyterste crachten

 

Der Consten met moeyt' in waren gheploghen:

 

Want men siet zijn dinghen overghetoghen

 

En bedeckt met verwen verscheyden reysen,

 

Meer moeyt isser in als men soude peysen.

 

25  maer dees maniere van doen uyt bysonder

 

Goet oordeel en verstandt van Tizianen,

 

Is schoon en bevallijck gheacht te wonder:

 

Want (seyt Vasary) den arbeydt daer onder^*

 

Groote Const bedeckt is, en dat soodanen

 

Schildery te leven men schier mocht wanen,

 

En als gheseyt is, dat zijn dinghen schijnen

 

Lichtveerdich, die doch zijn ghedaen met pijnen.

 

26  Hier heb ick, o edel Schilder scholieren,

 

V voor ooghen willen beelden en stellen

 

Tweederley, doch welstandighe manieren,^*

 

Op dat ghy met lust u sinnen mocht stieren

 

Tot het gheen' uwen gheest meest sal versnellen:

 

maer soude doch raden u eerst te quellen,^*

 

En u te wennen, met vlijtighe sinnen,

 

Een suyver manier, end' een net beginnen.

 

27  Wilt moedt dan rapen met gheestich verblijden,^*

 

Met stalen gheduldt u ghemoedt bevesten:

 

Ghy schildert net oft rouw, wilt altijt mijden

 

V werck met cantighe hooghsels besnijden,

 

Soo sy voormaels deden, welck niet ten besten

 

En stondt, maer ghebruyckt, soo men nu ten lesten

 

De welstandichste manier' heeft ghevonden,

 

Want d'Ouders wercken en wilden niet ronden.

 

28  maer t'stondt al te plat soo cantich een dinghen,^*

 

Dus wilt u ter beste wijse toe strecken:

 

By ghelijck'nis, een Colomne bestringhen

 

Suldy, en haer dickt' op dry deelen bringhen,^*

 

Van eender wijdde tusch de buyte trecken

 

Twee punten, en op t'eerste punt verwecken

 

Suldy u claer hooghsel, en op het tweedde

 

V bruynste diepsel, op zijn rechte breedde.

 

29  Laet tusschen beyden uwen grondt verliesen,^*

 

maer t'hooghsels omtreck in diepsel by maten,

 

Den anderen mach een weerschijn verkiesen.

 

Nu aengaende t'verwen, laet niet vervriesen

 

V blos, noch soo cout oft purperich laten:

* Veel hebben Tiziaen meenen volghen, en zijn verdwaelt.

* Tizianen dinghen, die met arbeydt ghedaen zijn, schijnen sonder arbeydt ghedaen.

* Van twee een te kiesen, is gheraden.

* Netticheyt voor eerst aen te wennen.

* Moedt te grijpen, en hoe men schildert, cantighe hooghsels te mijden, want ten wil niet ronden.

* De moderne oude dingen staen veel plat.

* Maniere van hooghen en diepen, Exempel een Colomne.

* Van grondt, oft mezza tinta.

[fol. 49r]

 

Want sulck een lacke wittigh' incarnaten,^*

 

Carnaty en can niet lijfverwigh bloeyen,

 

maer vermillioen doet al vleeschigher gloeyen.

 

30  Om wel doen gloeyen hebt u speculaty,

 

maeckt dat u diepsels over een wel commen

 

Allesins nae den eysch met u carnaty,

 

De welcke verscheyden heeft goede graty:

 

Aen Kinders, maeghden, en jeuchdighe Blommen,^*

 

Op de verscheydenheyt der Ouderdommen,

 

En Volck, die daeghlijcx in Sons hitte braden,

 

Wel acht te nemen en sal u niet schaden.

 

31  Aen Boeren, Herders, en aen die daer varen^*

 

Door wilde golven, met stormen bestreden,

 

Daer salmen den ghelen oker niet sparen

 

Onder t'vermillioen, want als of sy waren

 

Schier half ghebraden sien hun bloote leden,

 

Ofmense sagh' ondeckt in sulcke steden,

 

Daerse daeghlijcx bevrijdt zijn van der hitten,

 

Daer trocke de carnaty meer ten witten.

 

32  In't schaduwen moet ghy u wijslijck draghen,

 

Om geensins van t'natuerlijcke te wijcken:

 

De ghemeen ooghe soeckt oock te behaghen,^*

 

Somtijden versiert weerschijnende daghen,

 

Doet u diepsels vry vleeschachtich ghelijcken,

 

En u hooghsel enckel carnaty blijcken:^*

 

Hooght so niet met wit Mans naecten noch Vrouwen,

 

Geen puer wit in't leven blijckt in't aenschouwen.

 

33  Om dat veel alsoo becladden hun naeckten^*

 

Met wit in't hooghen, en daer in soo dwalen,

 

Op dat sy voorder sulcx niet meer en maeckten,

 

Warender eenighe Schrijvers, die haeckten,

 

Dat het Loot-wit soo duyr waer te betalen,

 

Als edel schoon steenen, die men moet halen

 

In verre Landen, van costlijcker mijnen,

 

Oft also dier als schoon Oltremarijnen.

 

34  Om nu wel van t'hooghen den sin bespooren,

 

Sal ick ons verhalen uyt Goltzy spreken,

 

Hoe Titianus (t'is weerdich om hooren)

 

In eenen Kerstnacht met den hoofde vooren

 

maeckt' eenen Herder, comende ghestreken,

 

Al waer op't voorhooft, om wel doen uytsteken,

 

Een eenich hooghsel maer en is verschenen,

 

Daer al de reste vliet bedommelt henen.

 

35  Dus zijn d'Italianen al bedachter

 

In't verwen als wy zijn, hoe wy ons pooghen,^*

 

Hun dinghen staen veel poeslijcker en sachter,

 

Als d'ons' en doen, oock wy ghemeenlijck achter

* Van't gloeyen der carnatie.

* Op't leven sal men acht nemen, in't carnatie coloreren.

* Elck te coloreren, nae hy veel in de locht oft uyt is.

* De ghemeen ooghe wil oock vernoeght zijn.

* Vleeschachtige diepselen.

* Om te wit hooghen vermijden, waer ghewenscht t'Loot-wit so duyr, als edel steenen oft Oltremarijnen.

* Nederlanders plegen niet wel te coloreren.

[fol. 49v]

 

En vooren al even licht willen hooghen,

 

Niet alleen siet ons dinghen uyt den drooghen,

 

maer als w'ons best vleesch te schilderen meenen,

 

Soo isset al visch, oft beelden van steenen.

 

36  Dus moeten wy toesien, dat ons wat milder

 

De Pinceelen moghen zijn jonstich coene,

 

Op dat oock t'wel verwen by ons verwilder:

 

Iae wy moeten bedencken, hoe den Schilder^*

 

Wel soo veelderley verwen heeft van doene,

 

Om een troenge te schild'ren, als men groene,

 

Blaeuw, gheel, en van alles behoeft nootsakich,

 

Om maken een Landtschap schoon en vermakich.

 

37  maer sacht moet het zijn al in een verdreven,

 

Op dat het niet en stae te hardt, en vleckte,^*

 

maer aerdich, ghelijck gheblasen verheven,

 

naevolghend' altijt voor het best, in't leven

 

T'patroon, dat oyt menich goet Schilder weckte:

 

En blijft dan niet, als moetwillighe Secte,

 

Aen u valsch' opiny te vast ghebonden,

 

maer overspeelt hier vry, ten zijn geen zonden.

 

38  In quade maniere blijft niet volheerdich,^*

 

Ghy hebtse niet ghetrouwt, ten is geen schande

 

Haer voor een beter te wisselen veerdich,

 

Veranderen in't goed' is prijsens weerdich,

 

Men gheraeckt allencx ten rechten verstande:

 

Het lamp-swart om naeckten bant uyt den lande,^*

 

Laet u in't ghebruyck neffens umbre werden,

 

Aspalten, Ceulsch' eerden, en terreverden.

 

39  Het lamp-swart in diepsels meuchdy wel derven

 

In naeckten, jae of doen uyt u memory:

 

Het wil (seght Vasary) te hardt versterven:^*

 

Want Raphel vermaert in al s'Weerelts erven,

 

In zijn leste werck te Peter Montory,

 

De Transfiguraty, tot zijnder glory,

 

De verwen souden versch ghedaen ghelijcken,

 

Waert dat hy had willen het lamp-swart wijcken.

 

40  T'bederft die verwen daer't onder oft mede

 

Vermengt is metter tijdt, ter ander sijde

 

Maket een grijsheyt, en geen gloeyenthede,

 

Welck geen vleeschicheyt by en brengt ter stede:

 

Om dat de Son, schijnende t'allen tijde,^*

 

Een roo bloeyentheyt den vleesche gheeft blijde,

 

Daerom eenigh', om dit te weghe brenghen,

 

De Carnaty met Masticot vermenghen.

 

41  Doch hoewel sommighe dit soo beslichten^*

 

Een yeghelijck volghe de beste paden:

 

Ick meen, den Masticot meuchdy wel swichten,

* Een Schilder heeft wel soo veel verwen van doen in een troenge, als in't landtschap.

* Van soet verdrijven.

* Aen quade maniere niet ghebonden te blijven.

* Lamp-swart in naeckten te mijden.

* Lamp-swart doet versterven, Exempel de tafel an Raphael te Roomen, tot Sinte Pieter Montory.

* Vleeschich coloreren.

* Masticot in carnatie te mijden.

[fol. 50r]

 

En ghebruycken hier toe seer schoonen lichten

 

Oker, als voorseyt is, t'is meer gheraden,

 

Dan zijn Carnaty te gaen overladen

 

Met dees swaer verwe, verstervich in't hooghen,

 

En quaet te verwercken, door t'haestich drooghen.^*

 

42  Meny en Spaens groen wilt oock vry versaken,

 

En Orpimenten, giftich van natueren,

 

V Pinceelen rad' ick wel schoon te maken,

 

Oft eyghen te houden, om schoon blaeuw Laken

 

Oft Lochten, en indient u mach ghebeuren,

 

Wilt u van langher handt van schoon coleuren

 

Passen te voorsien, en by houden leeren,

 

Als die de Const houdt in weerden en eeren.

 

43  De smalten behoeven wel in te schieten,^*

 

Hierom eenighe prickelen met naelden

 

Dicht hun penneelen, om sulcx te ghenieten,

 

Sommighe bliesen cladtpapier, en lieten

 

Die daer op ligghen, waer mede sy haelden

 

D'oly daer uyt, en eenigh' ander maelden

 

Met Heulsaeds oly, ander van ghelijcken

 

Ghebruycken Oly, ghemaeckt met practijcken.

 

 

 

Eynde van't wel Schilderen, oft Coloreren.

* Meny, Spaens groen, en Orpimenten te mijden.

* Smalten willen ingeschoten wesen, om minder versterven.